Dağ...

Dağ, çevresindeki karasal alanlardan daha yüksek olan kara kütlelerine verilen addır "Dağlık" sıfatı, dağlarla ilişkili ve kaplı alanları tanımlamak için kullanılır

Dünyada birçok dağ olup bunların ortaya çıkış nedeni farklıdır Bazı dağlar yerin sıkışmasıyla oluşken bazı dağlar lavların yeryüzüne çıkıp donmasıyla oluşur Yanardağların lavlarının kaynağı, magma denen çok sıcak kütledir

Asya'nın %54'ü, Kuzey Amerika'nın %36'sı, Avrupa'nın %25'i, Güney Amerika'nın %22'si, Avusturalya'nın %17'si ve Afrika'nın %'3'ü dağlarla kaplıdır Dünya'nın karasal kütlesinin %24'ü bütünüyle dağlıktır İnsanların %10'u dağlık bölgelerde yaşar Dünya'nın nehirlerinin çoğu dağlık kaynaklarca beslenir ve insanlığın yarısından fazlası su için dağlara bağımlıdır

Tüm dağlar yalnızca dünyada değildir Diğer gezegenlerde de dağlar vardır Bunlara örnek olarak Venüs'te Gila Dağı (3km) ve Türkiye'nin yarısına yakın bir alan kaplayan, Güneş Sisteminin en yüksek dağı Mars'taki Olympus Mons (25km) örnek verilebilir Bunların dışıda Ay'da 8 km ve yine Mars'ta 18 km yüksekliğindeki dağlar verilebilir fakat bu dağların yükseliklerinin ölçümü gezegenin yüzeyinden itibaren yapılmaktadır ve Mars'taki dağlar sönmüş birer volkandır Dünyanın en yüksek dağları olan Himalaya Dağları'ndaki en yüksek tepe Everest Tepesi ise 8850 metre yüksekliktedir

Tanımlamalar


1344 metre yüksekliğindeki Ben Nevis, munro, Grampian Dağları, İskoçya

Bazı kaynaklar dağı, göze çarpan sivri bir tepesi olan, belirli bir yüksekliğin üzerindeki topoğrafik çıkıntılar olarak tanımlarlar; örneğin Britannica Öğrenci Ansiklopedisine göre, dağlar; "genellikle 610 metre (2,000 fit) üzerinde yükselir"Diğer taraftan, Britannica Ansiklopedisi, yüksekliğe sınır koymadan, kavramı sadece "jeolojik açıdan standartize edilemeyen terim" olarak ifade eder

Birleşik Krallık'ta

Büyük Britanya ve Kuzey İrlanda Birleşik Krallığında, Çevre Bakanlığı, "dağ"ı, 600 metrenin üzerinde olan bütün karalar olarak tanımlar Bu ölçüm yaklaşık olarak 2,000 fite (610 m) karşılık gelir

İskoçya 2003 yasaları, bu tanımdaki gibi görülmez ve "dağ" tanımı daha öznel şekilde; 9144 metrenin (3,000 fit) üzerindeki tepeler için kullanarak, onları "Munro"lar olarak sıralar Birleşik Krallık'ta, tepe tanımı, yüksekliğine bakmayarak yaygın şekilde bütün tepeler ve dağlar için kullanılır

Birleşik Devletler'de

Birleşik Devletler'de Coğrafik İsimler heyeti, 305 m (1,000 fit) altı (bazıları 100 fit kadar küçüktür) özellikteki yüzlerce kara alanını "dağ" adı altında listeler Bu Birleşik Devletler'in her yerinde, hatta Kaskad Dağları olarak bilinen alçak yüksekliklerin baskın olduğu batı kıyıları için de geçerlidir Ancak heyet henüz, dağları, tepeleri ve diğer yükseklikleri ayırmaya kalkışmamıştır ve hepsini, nasıl isimlendirildiğine veya yüksekliğine bakmayarak basitçe "tepe" (summit) olarak sınıflandırır Bununla beraber, heyet, Tom Sıradağları (en yüksek tepesi 1,200 fit; 366 m) gibi alçak dağ sıralarını "sıradağ" olarak listeleyip sınıflandırır

Yükseklik


K2, 8,611 metre (28,250 ft),Karakoram Sıradağları,Pakistan

Bir dağın yüksekliği onun deniz seviseyinden yüksekliğine göre belirlenir Andlar ortalama 4 km iken; Himalayalar deniz seviyesinden ortalama 5 km yukarıdadır En yüksek dağ, Himalayalarda bulunan 8848 metre (29,030 ft) yüksekliğiyle Everest Tepesidir

Yüksekliğin diğer tanımları da olabilir Dünya'nın merkezinden en uzakta bulunan zirve Ekvator'daki Chimborazo volkanıdır Deniz seviyesinden 6267 metre (20,560 ft) yükseklikle Andlar'daki bu zirve "en yüksek" olarak nitenlendirilmemektedir çünkü Chimborazo, Ekvatora'a çok yakındır ve Dünya ekvatorda şişkinleşir; Chimborazo 2150 metre (7,100 ft), dünyanın merkezine Everest'den daha uzaktır [6] Tabanından en yükseğe çıkan zirve Hawaii'deki Mauna Kea'dır, zirve tabanının bulunduğu Pasifik Okyanusu'ndan 10200 metre (33,500 ft) yüksekte bulunur

Bugün Everest Dünya'daki en yüksek dağ olsa da, geçmişte daha yüksek dağlar bulunmuştur Prekambriyan zamanı boyunca, şuan kıvrılarak küçülmüş olan Kanada Shield 12,000 metre (40,000 ft) ile en yüksek dağlardan biri olmuştur Bu dağ, Himalaya ve Rocky Dağları gibi tektonik tabakaların çarpışması sonucu yükselmiştir

Mars'ta bulunan eski bir volkan olan Olympus Dağı 26 kilometre (85,000 ft) (Fraknoi et al, 2004) yükseklikle, Güneş Sistemi'ndeki bilinen en yüksek dağdır

Volkanların bizim güneş sistemimizdeki diğer gezegenlerde de püskürdükleri bilinmektedir ve bunlar yaşamlarımız boyunca (örneğin Venüs'te) sürekli püskürmektedir, bu dağların bazıları lav yerine buz püskürür Birkaç yıl önce, Hale teleskobu güneş sistemimizdeki bir uyduda bulunan bir volkanın püskürmesini ilk kez kayıt etmiştir

Dağlar iki şekilde oluşur:

• KIVRIM DAĞLAR:

Yerkabuğundaki çok geniş çukurluklara denir Bu çukurluklar akarsular, rüzgarlar, buzulların etkisiyle biriken tortular, kıtaların kaymasıyla yan basınçlara uğrarsa yumuşak olan tabakalar kıvrılarak yükselir ve dağlar oluşur Bu dağların yükselen kısımalarına antiklinal, çukurda kalan kısımlarına senklinal denir

• KIRIKLI DAĞLAR:

Jeosenklinallerse biriken tortular kıvrılamayacak kadar sert ise bu dağlar kırıklı dağlar olarak meydana gelir Bu dağların yükselen kıssımlarına Horst alçalan kısımlarına Graben denir Bu kırıklı dağlar fay hattını oluşturur Dünyanın en uzun fay hattı Doğu Afrika'da bulunan Victoria Gölü'nden başlayıp Van Gölü'nün kuzeyinde sona erer

Özellikleri

Yüksek dağlar, ve Dünya'nın kutuplarına yakın olarak bulunan dağlar, atmosferin daha soğuk tabakalarıyla birlikte bulunurlar Bu nedenle sıkça don etkisiyle oluşan buzlanmaya ve erozyona maruz kalırlar


Yunanistan'daki Olympus Dağı

Yeterince uzun dağlar tabanlarından tepelerine kadar çok farklı iklimsel şartlara sahip olurlar ve farklı yüksekliklerde farklı yaşam alanları barındırırlar Bu zonlarda bulunan fauna ve flora yukarıdaki ve aşağıdaki şartlardan izole olmaya, bu zonlardan üyeler almamaya meyillidir Bu izole olmuş ekolojik sistemler gökyüzü adası ve/veya mikroklima olarak bilinir

Ağaç ormanları, dağın bir yanında bulunan, ağaçlarla nemlenen, eşsiz ekosistem ormanlardır Çok uzun dağlar buz ya da karla örtülü olabilirler

dağlar yerden daha soğuktur, çünkü Güneş Dünya'yı yerden yukarıya doğru ısıtır Güneş'in radyasyonu atmosferden geçerek yere iner ve yerküre ısıyı emer

Yerküre'nin yüzeyine en yakın hava, genellikle, daha ılıktır Dağda yükselen hava, zor ılınır ve sonuç olarak soğur[8] Hava sıcaklığı normalde, her 300 metre yükseklikte 1 ila 2 C derece düşer

Dağlar genellikle inssan yaşam alanı olarak düzlüklere göre daha az tercih edilir, buralarda hava daha serttir ve tarım alanları daha az bulunur Çok büyük yüksekliklerde havada daha az oksijen bulunur ve güneş radyasyonu UV'ye karşı daha az koruma sağlanır

Hipoksiya'nın (kanda az oksijen bulunması) neden olduğu Akut Dağ Hastalığı, daha alçak kesimlerde yaşayıp, 3500 metreden daha yukarılarda birkaç saatini geçirmiş insanların yarısını etkiler

Dünyaya dağılan dağların ve dağlık dizilerin bir kısmı kendi doğal hallerinde ve ağaç kesimi, madencilik, otlatma için kullanılabildiği gibi az kısmı hepsi için, bazıları ise eğlence (rekreasyon) için kullanılmaktadırlar

Bazı dağlar sadece ağaçlıkken, bazılarının zirveleri görülmeye değer muhteşem manzaralara sahiptir Dağdan dağa geçiş yapılıp zirvelere erişilebilir; yükseklik, diklik, düzlük, arazi yapısı, hava ve yol koşulları bu geçişleri etkileyen faktörler olduğu gibi, teleferikler gibi daha kolay ulaşım için yapılmış araçlar da dağlarda bulunabilir

Dağcılık, hiking, kaya tırmanışı, buz tırmanışı, tepeden aşağı kayma ve kar sörfü gibi eğlence aktiviteleri dağları eğlenceli hale getiren uğraşlardır Tepeden aşağı kayma gibi akitivitelerde dağlar özellikle düzlükse eğlenceyi arttırıır Bununla beraber bu tür uğraşlar her zaman için risk taşımaktadır

Dağ çeşitleri


Brezilya'daki dağlar

Dağlar birkaç yolla karakterize edilebilir Dağların bazıları volkanlardır ve püskürme tarihi ve lav tipiyle karakterize edililebilirler Diğer dağlar buzlanma süreciyle şekillenddirilmiş olabilir ve buzlanma özellikleriyle tarif edebilirler Bununla beraber, fayları ve Dünya kabuğundaki katlanmalarıyla ya da tektonik katmanların kıtasal çarpışmalarıyla da (örneğin Himalayalar) örneklendirilebilirler

Karaların baştan başa şekil ve yerleşimi de dağları ve dağlık yapıları ayrıca tanımlar Sonuçta bazı dağlar bileşenlerini oluşturan kayaların tipine göre karakterize edilebilirler Dağları genel olarak şu iki gruba ayırabiliriz:

• Tektonik dağlar
• Volkanik dağlar

Ya da dağlar şu şekilde de gruplandırılabilir:

• Tek dağlar
• Sıra dağlar

Jeoloji

Dağlar, genellikle litosferik tabakaların hareketleriyle, orogenik ya da epeirogenik hareketlerden biriyle oluşurlar Sıkıştırıcı güçler, izostatik yükselti ve volkanik kayaçların araya girmesi, çevredeki kaya yüzeylerinden daha yüksekte olacak şekilde yukarı doğru sıkıştırır Yükselmenin özelliğine göre tepe, dağ ya da başka bir yükselti oluşur

Dünyanın en yüksek dağları
[*]Everest[*]K2[*]Kançencanga[*]Lhotse[*]Makalu[*]Ço Oyu[*]Dhaulagiri[*]Manaslu