Deyimler Ve özellikleri

Kelime topluluklarının meydana getirdiği anlama deyim denir Deyimlerin ana unsuru,bir durum ifadesi taşımalarıdırBu sebeple kullanışlarında dikkatli olmak gerekirDeyimlerin,atasözleri ve fıkra-hikayeler olmak üzere iki büyük kaynağı vardır


Deyimler,dört gramer yapısından oluşmaktadır:

1-Tek bir kelimeden ibaret olup,semantik manasına göre dikkate alınarak

2-Bileşil fiillerin kendisinden önce gelen kelimeye karşı elde ettiği hakimiyetle

3-İsmin fiile hakim oluşuyla

4-Her iki öğenin eşit oranda kalıplaşmasıyla meydana gelir


Deyimlerin ana karakterini anlamak için cümle içindeki kullanılışlarına dikkat etmek gerekirYukarıda sıralanan nitelikler göz önüne alınarak,deyimlerin gruplandırılması şöyle yapılabilir:

1-ALAY VE EĞLENME MAKSADIYLA YAPILAN DEYİMLER:

a-Tasviri olup fiil karakteri taşımadan kullanılanlar:

ör:Ayran budalası

b-Bir hüküm ifade edip atasözü değerine ulaşanlar:

ör:Atı alan Üsküdar'ı geçti

c-Hikaye karakteri gösterenler:

ör:Hoppala

d-Fiilin hakim olduğu deyimler:

ör:Akıldan yana züğürt olmak


2-HİKAYE DEYİMLERİ:

a-Tasviri mahiyette olanlar:

ör:Adet yerini bulsun

b-Dua mahiyetinde olanlar:

ör:Bereket versin

c-Hitap olarak kullanılanlar

ör:Ayol

d-Üzüntüyü,eseflenmeyi ifade edenler:

ör:Ah�aksi şeytan

e-Konuşmayı devam ettirmek amacıyla kullanılanlar:

ör:Ha,ne diyordum

f-Teselli mahiyetinde kullanılanlar:

ör:Adam sen de


3-TASVİR NİTELİĞİNDEKİ DEYİMLER:

a-Tasviri olanlar:

ör:Kuyu anası

b-Fiilin hakim olduğu deyimler:

ör:Alçak gönüllü olmak


4-MÜBALAĞA DEYİMLERİ:

a-Tasviri mahiyette olanlar:

ör:Ağzı açık kalmak

b-Alay ve eğlenme ihtiva edenler:

ör: Dananın kuyruğunu koparmak

c-Küçümseme,tahkir ve ihtar unsurlarını içine alanlar:

ör:Yüreğinde dağ açılmak


5-DUA DEYİMLERİ:

a-Nezaket ve iltifat unsurlarının hakim olduğu dua deyimleri:

ör:Allah bir arada kocatsın

b-Vecize mahiyetinde olan dua deyimleri:

ör:Nemrut'un ateşini Hzİbrahim'e gülzar eden Allah,sizin de yaktığınız ateşi bize selamet nuru etsin

c-İstihza yollu söylenen ve dalkavukluk çeşnisi ile bulunan deyimler:

ör:Allah akıl versin,çok yaşa

d-Allah'a şükür anlamında yapılan deyimler:

ör:Hamdolsun,bin şükür

e-Büyü,tılsım bozmak veya yapmak için kullanılan deyimler:

ör:Üzerliksin hevasın,her dertlere devasın


6-İLTİFAT,DALKAVUKLUK,YALTAKLANMA VE SEVGİ DEYİMLERİ:

a-Saray çevresinde padişah ve diğer devlet ricalini tasvir,takdir ve dalkavukluk için kullanılan deyimler:

ör: Devletli,efendizadem

b-Sevgiliye veya yaranılmak istenen kimseye karşı kullanılan hitap deyimleri:

ör:A canım,canımın içi,ciğerimin köşesi,elmasım

c-Sevgiliyi veya yaltaklık edileni tasvir için kullanılanlar:

ör:Afeti can,gazali rana,hokka gibi ağızlı,kiraz gibi dudaklı

d-Sevilen veya yaranılmak istenen şahsa söylenen,fiilin hakim olduğu deyimler:

ör:Keremin arpa tarlası gibi yanmak

e-Aşırı bir alçakgönüllülük veya kendini küçültmekle yapılan dalkavukluklar,yalvarmalar,dua mahiyetinde olanlar:

ör:Bağışlayınız,af buyurunuz,Allah ömürler versin


7-BEDDUALAR:

a-Uzuvlar üzerine yapılan beddualar:

ör:Ağzı kurusun,burnu kırılsın,elleri yumurcaktan kopsun

b-Soyut anlam taşıyanlar:

ör:Adı batsın,Aklı kurusun

c-Vasıtala Beddualar:

ör:Ziftin pekini ye

d-Alay yollu beddualar:

ör: Deli diyenin tepesi delinsin,iki gözün bir delikten fırlasın


8-İHTAR MAHİYETİNDE DEYİMLER:

a-Tek kelimeden ibaret olanlar:

ör avul,yıkıl vb

b-Soyut anlam taşıyanlar:

ör:Hanya'yı Konya'yı haddini bildiririm

c-Uzuvlara dayanılarak yapılan ihtarlar:

ör:Ağzını düzelt,dilini tut

d-Vasıtalı ihtarlar:

ör:Eşek sudan gelinceye kadar dövmek


9-KÜFÜR VE HAKARET DEYİMLERİ:

a-Tek kelime halinde olan,içinde tasviri,soyutluk ve hafif bir şekilde kıyaslama unsurları bulunan küfür ve hakaret deyimleri:

ör:Alık,balkabağı,marsık,kınamsık

b-Tek kelime halinde olan fiili hakaret deyimleri:

ör:Zıbarmak,kudurtmak

c-Birden fazla kelimeli fiili hakaret deyimleri:

örBoyundan büyük işe kalkışmak

d-Tasvir unsuru hakim olanlar:

ör:Ayran budalası,düz taban,çenesi düşük

e-Hayvanlardan yararlanılarak yapılan ve herif gibi kelimelerle beraber kullanılan ağır küfür ve hakaret deyimleri:

ör:Ağanın beygiri,kılkuyruk herif,köpoğlu vb


10-SES TAKLİTLERİYLE MEYDANA GELEN DEYİMLER:

Bu deyimler,doğadaki tabii ses taklitleriyle yapıldıkları gibi anlamsız kelimelerin yan yana gelmesiyle de meydana gelebilirler Bunlarda amaç,tasvir ettikleri semantik manadırSöz konusu ses taklidi bir kelimeyle açıklanır

ör:Bıcı bıcı yapmak


Deyimlerin Atasözlerinden farkı şöyle özetlenebilir:

1-Deyimler kavram ve durum bildirirler

2-Deyimlerin mecazlı anlamı vardır

3-Deyimlerin öyküsü,efsanesi ve kaynağı genellikle vardır

4-Deyimleri anlatım kalıbı olarak görebiliriz

5-Deyimlerde kesin hüküm,öğüt,yol göstericilik yokturBu yüzden genel kural oluşturmazlar


Not:Atasözleri için de yukarıda belirtilen açıklamaların tersi geçerlidir


Deyimler ile atasözlerinin benzer tarafları şunlardır:


1-Her ikisinde de kelimelerde mecaz,istiare ve kinaye vardır

2-Kelime dizilişleri değiştirilemez

3-Sözdeki kelimelerin eş anlamlısını kelimenin yerine koymak olumlu bir sonuç vermez,sözü bozar

4-Biçim yönünden birbirlerine benzerler