Patlayıcılar Nedir?

Yanan her madde bir mik*tar sıcak gaz çıkarır Ocak ve şöminelerin bacaları yanmayla oluşan bu gazları dışarı atmak için yapılmıştır Bazı maddeler yanarken çok kısa bir süre içinde çok büyük miktarda sıcak gaz çıkarır Patlayı*cılar dediğimiz bu maddeler, yanarken çıkar*dıkları gazın oluşturduğu basınçla, çevrelerin*deki her şeyi büyük bir gürültü ve şiddetle parçalar; bu olaya patlama denir

Patlayıcı Türleri
Bilinen en eski patlayıcı, günümüzde de havai fişeklerde kullanılan kara baruttur Eski Çin*lilerin belki de binlerce yıldır bildikleri kara barutu 1249'dan bir süre önce ilk kez tanımla*yan ingiliz Katolik rahip Roger Bacon oldu Kara barut 14 yüzyıl ortalarında ateşli silah*larda kullanıldı; ama taşocaklarında kayaçların parçalanması gibi barışçıl amaçlarla kara barut kullanılmasına ancak 1660larda baş*landı
Güherçile (potasyum nitrat), kükürt ve odunkömürü karışımı olan kara barut yandığı zaman kendi hacminin 4000 katı kadar gaz çıkarır Çok hızlı gerçekleşen bu tepkime sırasında odunkömürü ve kükürt güherçilenin çıkardığı oksijenle yanar
Alman kimyacı Christian Schönbein'ın 1846'da keşfettiği pamuk barutu daha güçlü bir patlayıcıdır İlk dumansız barut türü olan pamuk barutu, pamuk liflerinin derişik nitrik asit ve sülfürik asitle işlenmesiyle elde edilir) Bu tür bir lif parçası tutuşturulursa hızla ve sessizce yanar; ama sert bir darbeyle karşılaşırsa büyük bir şiddetle patlar Bu tip patlayıcılar günümüzde pamuk yerine kâğıt ve odun talaşı asitle işleme sokularak yapılır ve nitroselüloz adını alır
1847'de İtalyan kimyacı Ascanio Sobrero, gliserini derişik nitrik asit ve sülfürik asidin içine yavaş yavaş damlatarak nitrogliserini buldu Patladığı zaman kendi hacminin 12 bin katı kadar gaz çıkaran nitrogliserin son derece güçlü bir patlayıcıdır; ama taşınırken küçük bir sarsıntıda kolayca patladığı için kullanılması son derece tehlike*lidir 1866'da İsveçli kimyacı Alfred Nobel, nitrogliserinin diyatomit (kizelgur) adı verilen kumlu bir toprakla karıştırıldığında peynirimsi katı bir maddeye dönüştüğünü ve bu durumdayken hâlâ güçlü bir patlayıcı olduğu halde güvenli bir biçimde taşınabildiğim bir rastlantı sonucu buldu ve bu maddeye dinamit adını verdi Nobel, pamuk barutunu nitrogli*serinle karıştırarak çok güçlü bir patlayıcı olan ve güvenle kullanılabilen bir başka patla*yıcı da yaptı Yoğun pelte kıvamındaki bu patlayıcı jelatin daha çok taşocaklarında kul*lanılır
Bu karışımdaki nitrogliserini azaltıp pamuk barutunu çoğaltan Nobel, balistit adını verdiği kemik gibi sert bir madde elde etti Patlayıcı jelatine ya da dinamite göre daha zayıf bir patlayıcı olan bu madde, patlayınca parçala*ma etkisi yerine itme etkisi yaptığı için ateşli silahlarda "sevk barutu" olarak kullanılır Patlayıcılardan büyük bir servet kazanan Alfred Nobel, servetinin bir bölümüyle bir fon kurulmasını ve insanlığa yararlı olan yazar ve bilim adamlarına her yıl bu fondan ödül verilmesini vasiyet etti
Patlayıcılar genellikle ikiye ayrılır Bunlar, patlama etkisi düşük itici patlayıcılar ve patlama etkisi yüksek güçlü patlayıcılardır
Günümüzde kullanılan dumansız barut gibi itici patlayıcılar, nitrogliserinle nitroselülozun karıştırılmasıyla elde edilir Her türlü ateşli silah fişeğinde bulunan ve bazı uçak motorları ile dizel motorlarında ilk hareketi vermek için kullanılan bu patlayıcılar güdümlü silah ve ro*ketlerin hareketini sağlayan itici gücü elde et*mek için de kullanılır
İki dünya savaşında en çok kullanılan güçlü patlayıcı trinitrotolüen (TNT) olmuştur Sik-lotrimetilentrinitramin (siklonit) ve pentaerit-ritol tetranitrat (PETN) gibi uzun adları olan öbür güçlü patlayıcıların hemen hemen tümü bazı karbonlu bileşiklerin nitrik asitle işlem*den geçirilmesiyle elde edilir
Zincirleme çekirdek tepkimeleri sonucun*da da olağanüstü güçlü patlamalar oluşabilir Nükleer bombaların çok büyük yıkıcı gücü bu tür tepkimelerin sonucudur

Patlayıcıların Kullanımı
Kara barut bir kıvılcım ya da alevle ateşlenebilirdi, ama günümüzdeki patlayıcıları patlat*mak bu kadar kolay değildir Ateşli silahlarda itici olarak kullanılan patlayıcıları ateşlemek için ya bir darbeyle kolayca ateş alan az miktarda ateşleyici içeren bir kapsülden ya*rarlanılır ya da elektrik akımı geçince akkor haline gelerek çevresindeki barutu yakan ince bir telden yararlanılarak yapılan bir ateşleme sistemi kullanılır Kapsülü ateşleyecek darbe için ateşli silahın tetiği çekilir
Güçlü patlayıcıları patlatmak için şiddetli bir sarsıntı gerekir; çünkü bu patlayıcılar ateş aldığı zaman hızla yanar, ama patlamaz Bunları patlatmak için gerekli olan sarsıntı, bir tüpe konmuş tetril ya da siklonit gibi şiddetli patlayıcılardan oluşan bir fünyeyle sağlanır Fünyeyi ateşlemek için de, ya dar*beyle ateşlenen bir kapsül ya elektrikli ateşle*me sistemi ya da güvenlik tapası kullanılır İnce uzun bir fitil biçimindeki bu tapanın içinde çok yavaş yanan bir barut vardır Bir ucundan ateşlenince fitilin uzunluğuna bağlı olan bir sürenin sonunda ateş fünyeye ulaşır Birkaç metre boyundaki bir fitilin yanma süresi, tapayı ateşleyenin patlamadan önce güvenli bir uzaklığa gitmesine yetecek ka*dardır
Savaşta olduğu gibi barış zamanında da pat*layıcıların önemli kullanım alanları vardır Kömür, taş ve cevher (maden filizi) çıkarmak için madenlerde ve taşocaklarında; tünel ve geçit açmak için karayolu ve demiryolu yapı*mında; liman ve kanal yapımında çok miktar*da patlayıcı kullanılır Bu amaçla kullanılan güçlü patlayıcı*lar genellikle kâğıtla kaplı, sosise benzer pa*ketler biçiminde hazırlanır ve kayaların içinde açılan deliklere yerleştirilerek patlatılır