Yer Şekilleri Nasıl Oluşur?

yer şekillerinin oluşmasında kayaçların etkisi - yer şekillerinin oluşum süreçleri - yer şekilleri nasıldır

1) Yer Yuvarlaginin yapisi:
- Yer yuvarlaginin yapisi; gunes sisteminin ve evrenin olusumu ile aciklanabilir 15 milyar yil once evren cok
yuksek sýcaklik ve yogunluktaki bir yapidan, patlama sonucunda olusmustur
2) Yer Kabugunun yapisi :
- Yer, zamanla sogumaya baslamistir Ve yerin ic kismi ise hala sicaktir Yer sogumaya basladikca yeryuzu yavas yavas sekillenmistir
- Yer yuzunden yerin icine dogru inildikce her 33 metrede 1 C sicaklik artmaktadir
- Yer kabugu dunyayi distan kusatan bir tabakadir Tas kurenin en ust katini olusturur
- Yer kabugunun alt katmani ise bazalt birlesimindeki taslardan olusmustur Bu yapiya sima denir
YER KABUGUNUN MALZEMELERi (KAYACLAR) :
1) Puskuruk Taslar :
a)Ic puskuruk taslar : Yer kabugu altindaki mantonun yer kabugunun catlak ve kirik kisimlarindan tikanarak sogumasiyla olusan taslardir (Granit)
b)Dis puskuruk taslar : Yer kabugu altindaki mantonun yer kabugunun catlak ve kirik kismindan yeryuzune cikmasi ve sogumasi ile olusur (Bazalt ve andezit)
2) Tortul taslar : Diger yuzune dis gucler tarafindan getirilen maddelerin tortulanmasiyla (Ust uste birikmesiyle) olusur Içerisinde yer yer fosiller bulunur
a) Mekanik tortullar : Dis guclerin etkisiyle getirilen cakil, kum, kil gibi malzemelerin yeryuzunun cukur yerlerine birikmesiyle olusur (Kum tasi, kil tasi)
b) Kimyasal tortullar : Suda erimis halde bulunan minerallerin suyun gectigi yere cokelmesi veya tortulanmasi ile olusurlar (Kirec tasi, alci tasi)
c) Organik tortular : Hayvan, bitki gibi canli kalintilarinin ust uste birikip katilasmasi ile olusan taslardir (Tebesir)
3) Baskalasmis taslar : Tortul ve puskuruk taslari yuksek sicaklik ve basinc altinda kalarak degisiklige ugramasi ile olusur (Mermer olusumu)
YER YUVARLAGININ IC YAPISI
- Yer yuvarlaginin dis kismini olusturan kati tabakanin altinda manto denilen bolum yer alir Manto, yer cekirdeginin ortusu durumundadir
- Yer kure hacminin %80'nini manto olusturur
- Mantodan sonra yer yuvarlaginin ic kismini cekirdek olusturur
- Cekirdekte sicaklik 4500 C bulur
- Mantonun kati olan üst bolumu yer kabugu ile birlikte tas kure olarak adlandirilir
- Tas kure levha denilen buyuk parcalar halindedir
IC ve DIS KUVVETLER
- Enerjisini yerin icinden alan kuvvetlere ic kuvvetler denir (dag olusumu, kita olusumu ve volkanizmadir)
- Enerjisini gunesten alan kuvvetlere ise dis kuvvetler denir (akarsular, rüzgarlar, dalgalar)
- Ýc ve dis kuvvetler birbiriyle sürekli mücadele halindedir
- Ýc kuvvetler yeryuzunun kabartilarini meydana getirirken; dis kuvvetler ise bunlari asindirarak ortadan kaldirmaya ve seviyesine yakin az engebeli duzluklere (peneplen) donustururler
- Dis kuvvetlerin yer yuzunun yüksek kesimlerinin asindirmasiyla elde ettigi malzemeler yer yuzunun cukur yerlerinde (okyanus, deniz) biriktirmesi ile jeoseklinaller olusur Bunlarin kalinligi binlerce metreyi bulur
Yer kabugunun hareketleri:
- Yer kabugu bir butun degildir Catlaklardan ve kirik bosluklardan olusur Yer kabugu bir birinden ayri parcalardan olusur Bu her bir parcaya levha denir
- Bu levhalar manto uzerinde yuzer haldedirler Yaklasik yilda 1-2 cm hareket ederler
DAG OLUSUMU ve TURKIYE'DE DAG OLUSUMU
1) Dag Olusumu :
- Okyanus ve deniz diplerinde biriken kalin tortul tabakalar (jeosenklinal) kitalarinin levha birbirine yaklasmasi sonucu yan basinçlara maruz kalirlar
- Bu yan basinclar sonucunda jeosenklinal eger esnek yapidaysa kivrilarak yukselir ve yer yuzunun kivrim daglarini olusturur (Toros dagi)
- Jeosenklinal eger sert yapidaysa veya onceden yukselmis kivrim daglari tekrar yan basinclara maruz kalirsa kirilma olur Yukselen bolumlere horst, alcakta kalan kisimlara ise grabent denir Yuksekte kalan horstlar dagi olustururken, alcakta kalan kisimlar, daha sonra akarsularin gelismesiyle ovalari olusturur (Ege bolgesi kiyi kesimleri Burada yer alan boz daglar kirilma sonucu olusan horstlardir Bu daglar arasinda bulun ve üzerinde ayni isimli akarsularin gectigi Bakircay, BMenderes , ovalarýinda birer cokuntu (grabent) alanlaridir)
2) Kita Olusumu :
- Yer kabugunun genis tabanli alcalma ve yukselme hareketleridir Bu alcalma ve yukselme hareketleri cesitli bicimlerde olabilir
- Kitalarin yukselmesi sonucunda su seviyesi geri cekilir Bu olaya denizlerin cekilmesi yani reogresyon denir Tam tersi durumuna da transregsiyon denir
3) Volkanizma :
- Yer kabugu altindaki kizgin magmanin yer kabugunun catlak ve kirik yerlerinden yeryuzune cikmasina denir
- Bu sirada yeryuzune kati gaz ve akici maddeler cikarir (karbondioksit, tas, kaya)
- Lavlarin üst üste birikmesiyle zamanlar volkanik daglar meydana gelir (KAgrý, Tendirek, Nemrut vb)
- Volkan kullerinin yillik birikmesiyle tuf tabakalari olusur
4) Deprem :
- Yerkabugunu olusturan katmanlarin yerlerinden oynamalariyla hissedilen sarsintilardir
- Olusumlarina gore yerel depremler ve tektonik depremler olarak ikiye ayrilir
- Yerel depremler kisa surede ve dar alanda etkili olan yikici etkileri az olan sarsintilardir
- Tektonik depremler daha siddetli etkili alani daha fazla dolayisiyla tahrip gucu daha fazla olandir
TURKiYE'DE OVALAR VE PLATOLAR
Ova ve Turkýye'de Ovalar :
Ova akarsularin derince yer etmedigi egik olmaya, varsa da az olan cevresine gore alcakta olan duz yerlere ova denir
1) Olusumlarýna Gore Ovalar :
a) Asinti Ovalar : Dis gucler tarafindan asiri dereceden asindirip, duzlestirilmesi sonucu olusur Bu ovalara Turkýye'de rastlanmaz Dogu Avrupa bu konuya en belirgin ornek olarak bilinmektedir
b) Cokuntu Ovalar : Yeryuzundeki cokuntu hendeklerin, dis guclerin tasiyip getirdigi taklarla dolmasi sonucu olusur (Igdir ovasi)
c) Birikinti Ovasý : Ýc kesimlerdeki ya da kiyilarda ki cukur alanlarin, dis güclerin tasiyip getirdigi tortullarin dolmasi sonucu olusur (Konya ve Malatya ovalari)
d) Karstik Ovalar : Cokebilir taslarin uzandigi alanlarda, suyun taslari cozumlemesi sonucunda olusan ovalardir Bu canaklarin tabaninin tortullarla dolup düzlesmesi ile karstik ovalar olusur (Teke ve Taseli platolari)
2) Bulunduklarina göre ovalar :
- Ovalar kiyiya yakin ya da uzak olma durumlarina gore kiyi ovalar ve ic ovalar diye ikiye ayrilir
- Kiyi ovalar; Bafra, Finike vb
- Ic ovalar; Eskisehir, Mus vb
3) Yukseltilerine gore ovalar :
- Bazi ovalar deniz seviyesine yakin iken, bazi ovalarda denizden 1000-2000 metre yuksektir Bunlar grubuna gore ikiye ayrilir
- Alcak ova; Cukurova, Carsamba vb
- Yuksek ova; Konya, Malatya ovalari
PLATOLAR
a) Asinti Platolari : Dis gucler tarafindan yüzeyi asindirilmiþ, akarsularin derin vadiler kazdigiý duzluklerdir
b) Kirilma (Tektonik) Platolar : Dikey yonlu basinclarýn etkili oldugu alanlarda, eski kutlelerin kirilmasi ile olusur (Ýc Bati Anadolu platolari)
c) Volkanik Platolar : Genis alanlara yayilan tuf ve akiskan lavlarin duzlestirdigi alanlarin, akarsularla yarilmasi sonucu olusur
d) Karstik Ovalar : Kirec tasi gibi cozunebilen taslarin bulundugu alanlarda olusmus platolardir (Obruk, Taseli platolari)
YERYUZUNUN BICIMLENMESI (DIS KUVVETLER)
1) Mekanik (Fiziksel) Cozunme :
- Gunluk sicaklik farkýnýn fazla oldugu yerlerde gorulur
- Gunluk sicakliga bagli olarak taslarin isinip sonra sogumasi sonucu olusur (Collerde gorulebilir)
2) Kimyasal Cozunme :
- Suyun taslari eritmesi, asidirmasi, ve curutmesi sonucu olusur
- Sicakligin etkisiyle bu cozunme daha da artar
- Nemli bolgelerde daha da yaygindir
3) Biyolojik Cozunme : Bitki koklerinin, kayalarinin catlaklarina girerek zamanla buyumesi ve bunun sonucu genisleyerek kayalarin catlamasina denir