Harita Ve Çeşitleri

Harita

Haritanın temel işlevi, haritası olduğu bölgenin topografyası ya da bu bölge ile mekansal olarak ilişkili diğer konular (bu bölgenin jeolojisi, jeomorfolojisi, iklimi, trafiği, yeraltı kaynakları, değişik bakış açılarından ekonomisi vb) hakkında bilgi vermektir Bu haliyle harita, insandan (haritayı üreten- kartograf) insana (harita kullanıcısı) mekansal referanslı bilgi aktaran, genel olarak basılı, bir iletişim aracıdır Harita, Uluslararası Kartografya Birliği tarafından son olarak 1991 yılında tanımlanmıştır

Bu tanım, Harita, belirlenmiş bir kullanım amacı için gerçek doğa (haritası yapılan bölge) ile ilişkili seçilmiş bilgilerin aktarımını yapan bütüncül yapıda görsel, dokunsal ya da sayısal kartografik üründür biçimindedir Dokunsal kavramı ile, görme özürlüler için üretilmiş ve dolayısıyla haritadan bilgileri ancak parmaklarıyla dokunarak alabilenler için üretilmiş haritalar ifade edilmektedir Sayısal kavramı ise bilgisayar ortamındaki haritalar için kullanılmaktadır

Kartografya

Yukarıdaki ifadelerde geçen Kartografya kavramı, her tür ve her ölçekteki harita planlanması, tasarımlanması, üretilmesi, basılması ve kullanılmasına yönelik teknikler geliştirmeyi ve uygulamasını yapmayı kendisine konu edinmiş bir akademik disiplindir biçiminde açıklanabilir

Topografik Harita

Eğer haritada gösterilen bilgiler ağırlıklı olarak topografik karakterli ise bu tür kartografik ürünler topografik harita, buna karşın mekansal diğer konularla ilişkili ise tematik harita olarak adlandırılmaktadır

Topografik haritalar, haritası oldukları bölgelerde bulunan yapay objeler (binalar, köprüler, yollar, akarsu ve durgun su objeleri, bitki örtüsü ve arazi engebesini kartografik işaretlerle göstererek bilgi veren ürünlerdir Akarsu ve durgun su objesi kavramı, dereler, çaylar, nehirler, kanallar, göller, baraj gölleri ve denizleri kapsamaktadır Haritanın ölçeğine bağlı olarak burada anılan objelere ait aktarılan bilginin ayrıntısı değişmektedir Genel olarak, büyük ölçekli bir harita, aynı bölgenin daha küçük ölçekli bir haritasına göre daha fazla bilgi içerir

Tematik Harita

Tematik haritalar bir topografik altlık üzerinde o bölge ile mekansal referanslı olan her konuda bilgi aktaran kartografik ürünlerdir Örneğin mekansal refaranslı konu olarak sayısız örnekten bir kaçı burada sayılabilir Jeoloji, ulaşım, taşımacılık, hava sıcaklığı, hava basıncı, tarımcılık, madencilik, ekonomi, üretimler, denizcilik, hava ve toprak kirliliği, turizm vb

Harita Güncelleme Periyotları Nasıl Belirlenir?
Harita güncelleme periyotları belirlenirken, 1:250000 ölçekteki pafta bazında çeşitli parametreler dikkate alınmıştır Bu parametreler o bölgenin topografik anlamda harita yapım zorluğunun yanında, gelişmişlik düzeyi, nüfus, göç, sanayileşme ve elektrik tüketimi gibi parametrelerdir Belirlenen parametrelere göre o bölgenin en az kaç yılda bir haritasının güncellenmesi gerektiği ortaya çıkar ve o bölgede 1:25000 ölçekten başlayarak, daha küçük ölçekli (1:50000, 1:100000, 1:250000) haritalar da aynı üretim döneminde üretilmeye çalışılır Üretim yöntemi olarak, temel ölçek olan 1:25000 ölçekli haritalardan faydalanarak genelleştirme tekniği uygulanır

Ortofoto Haritalar



Günümüzde, güncel haritalara olan gereksinim her alanda kendisini hissettirmektedir Hızla değişen dünyamıza ilişkin topoğrafik haritaların üretimi klasik yöntemlerle çok uzun zaman almaktadır Bu klasik yöntemlere alternatif olarak, standart bir haritanın doğruluk ve hassasiyet kriterlerini taşıyan ortofoto haritalar, birçok uygulama alanında kendisini kabul ettirmektedir Ortofoto ya da diğer bir deyişle foto-harita, perspektif resimlerdeki resim eğikliği ve arazideki yükseklik farkları nedeniyle oluşan görüntü kaymalarının giderilmesi sonucu elde edilmiş, harita gibi belli bir ölçeği olan fotoğrafik görüntüdür
Üzerine kartoğrafik bilgilerin (Harita kenar bilgileri, gridler, eş yükselti eğrileri, isimler vs) eklendiği ortofotolara Ortofoto Harita adı verilir Birden çok ortofotonun yan yana getirilerek oluşturulduğu tek bir altlık üzerindeki ortofoto görüntüye mozaik denir



Harita Genel Komutanlığında; hava fotoğraflarından ve uydu görüntülerinden istenilen her ölçekte ve datumda siyah/beyaz ve renkli olarak ortofoto harita üretmek mümkündür Üretim tamamen sayısal olup, hem CD üzerine kaydedilerek verilebilmekte, hem de fotoğraf kağıdı üzerine çıktıları alınabilmektedir Üretilen ortofoto haritaların ve görüntülerin üzerine ek olarak mevcut eş yükseklik eğrileri gibi vektörel detaylar eklenerek zenginleştirilmiş ortofoto haritalar da üretilebilmektedir
1999 Gölcük depreminden hemen sonra, deprem bölgesinin alt yapı çalışmalarında ve hasar tespit çalışmalarında kullanılmak üzere 860 adet 1/5000 ölçekli ortofoto harita üretilmiş ve ilgili devlet kurumlarına ücretsiz olarak verilmiştir

Plastik Kabartma Harita nedir?
Plastik levha üzerine basılan harita bilgilerinin midform bloktaki (İki ayrı kimyasal sıvının atölye ortamında karıştırılarak ve kalıplara dökülerek elde edilen sert PVC blok) arazi modeli üzerine vakumlandırılmasıyla elde edilen üç boyutlu haritaya plastik kabartma harita denir Buradaki arazi modeli, arazi yüzeyinin belirli bir ölçekte üç boyutlu hazırlanmış hali olup, genel olarak düşey ölçek için yatay ölçeğe göre bir abartma oranı uygulanır

Plastik kabartma haritalar araziyi kolay algılama ve hızlı yorumlama olanağı sağlar Askerî veya sivil amaçlı olarak faydalanılan plastik kabartma haritalar;

• Okullarda eğitim amaçlı,
• Resmî ve özel kuruluşların arazi ile ilgili çalışma yapacak personelinin yetiştirilmesi, toprak altı ve üstü gelişme, yayılma planlarının hazırlanmasında ana altlık olarak,
• Tanıtım, uygulama vb alanlarda kullanılır

Bir bölgenin plastik kabartma haritası ilk kez üretilecekse, sayısal yükseklik verisinin ve vektör ya da raster haritasının mevcut olması koşulu ile, maliyetin optimum olması için tirajın en az 100 olması gerekmektedir Çünkü 1:250000 ölçeğindeki bir plastik kabartma haritanın sadece arazi modelinin üretim maliyeti 1000-1200 ABD dolarıdır Buna plastiğe basım maliyeti olan 300 ABD doları da eklenirse, bir adet plastik kabartma haritanın maliyeti 1500 ABD doları civarında olacaktır Üretim tirajı 100 alınırsa; kalıp ve plastik maliyeti toplamı 2200 dolar, dolayısıyla bir adet plastik kabartma haritanın maliyeti ise yaklaşık 22 ABD doları olacaktır
Herhangi bir plastik kabartma haritanın 100 adet üretimi için gereken süre ise, istenilen bölgenin sayısal yükseklik verisi ve haritasının mevcut olması koşuluyla, 3-4 gündür
Netice olarak, Harita Genel Komutanlığı, kendi üretimleri dışında plastik kabartma harita üretim talebi olması durumunda, istenilen bölgenin sayısal yükseklik verisi ve haritasının mevcut olması koşuluyla, azami 66x96 cm boyutunda her ölçekte plastik kabartma harita üretebilmektedir Bu boyutu aşan haritalar parçalı olarak üretilmekte ve montaj işlemi ile birleştirilmektedir

Sayısal harita nedir, nasıl hazırlanır?

Sayısal Harita, bilgisayar ortamında klasik dosya ve veritabanı dosyası şeklinde tutulan harita demektir Bilgisayar ortamı, hard-disk, CD, DVD, disket, vb olabilir Üç tür sayısal harita vardır: Vektör harita, raster harita ve matris harita

Vektör harita, haritada yer alan detayların nokta, çizgi ve alan detay olarak tanımlandığı, nokta detayların koordinat verileriyle; çizgi detayların noktalar dizisi ile; alan detayların ise kapanan çizgiler ile temsil edildiği bilgisayar dosyalarıdır Bu haritalar, raster haritalar üzerinden sayısallaştırma ile ya da doğrudan araziden ölçme ile hazırlanır

Raster harita, yer yüzeyine/basılı bir haritaya ilişkin yansıma değerlerinin belli bir sıklıkta (çözünürlükte) belli bir renk derinliğinde (siyah-beyaz, gri tonlu, renkli) koordinatlı olarak depolandığı bilgisayar dosyalarıdır Bu haritalar, haritaların raster taranması ve koordinatlandırılması; ya da uydulardan/uçaklardan çekilmiş yer yüzeyi görüntülerin yataylanması ve koordinatlandırılması ile hazırlanır

Matris harita, yer yüzeyine ilişkin belli bilgilerin (rakım, ısı, kirlilik, deprem şiddeti, vb) belli sıklıkta (çözünürlükte), koordinat bilgisi ile birlikte depolandığı bilgisayar dosyalarıdır

Bu haritalar, raster haritalardan sayısallaştırma, vektör haritalardan enterpolasyon ile hazırlanabildiği gibi; doğrudan arazi ölçmeleri ile de hazırlanabilir

Büyük Ölçekli Haritalar

1 / 1000, 1 / 5000 ölçekli standart haritalar ve istenilen herhangi bir ölçekteki büyük ölçekli haritaların üretimleri, mevcut talimatlar veya kullanıcı istekleri dikkate alınarak, çizgisel veya sayısal olarak gerçekleştirilebilmektedir

Harita Projeksiyonları

KUTUPSAL PROJEKSİYONLAR: Gnomonik projeksiyon bütün yarıküreyi kapsayacak biçimde yapılamaz Stereografik ve küresel projeksiyonlar, yarıküreden daha geniş bir alanı kapsayacak biçimde yayılabilir

SANSON'UN PROJEKSİYONU: Sinüzoidal projeksiyon da denir Paraleller ekvatordan itibaren doğru uzaklıklarıyla çizilmişlerdir Paralellerin her bir boyunca meridyenler arasında kalan doğru uzaklıklar ölçülür Projeksiyon eş alanlıdır

ORTOGRAFİK PROJEKSİYON: Göz veya projeksiyon merkezi sonsuzdadır Projeksiyon düzlemi Dünya merkezindedir Projeksiyon çizgileri birbirine paralel olarak bu düzleme diktir

MERKATUR'UN PROJEKSİYONU:Projeksiyon düzlemi olarak, Dünya küresini varsayım olarak saran ve ekvator çizgisinde değen silindir Merkator’un projeksiyonu, bir noktadan diğerine olan yönü en doğru biçimde gösterir Bu nedenle navigasyon araçlarında kullanılır Ekvatorda ölçek, küre ile aynıdır Kuzeye ve güneye gittikçe, her paralel daire ekvatora eşit olduğundan ölçeğin büyümesine neden olur, ancak enlem; boylamla aynı oranda artar

KÜRESEL PROJEKSİYON: Eş uzunluk veya globular projeksiyon da denir Ortografik veya stereografik projeksiyonların geliştirilmiş olanıdır Projeksiyon noktası, küre yüzeyi dışındadır ve projeksiyon düzlemine dik olan bir doğru üzerindedir

Kartometride hata kaynakları

Kartometri harita ve planlardan ölçmeler yapmak veya geometrik büyüklükleri taşımak işidir Bu amaçla kullanılacak çizimler iyi, doğru ve kuralına uygun çizilmiş olmalıdır Ulaşım, bayındırlık ve kadastral hizmetlerdeki hızlı artışa paralel olarak, haritaya olan gereksinim ve buna bağlı olarak haritaların mühendislik hizmetlerinde kullanılması yaygınlaşmaktadır Harita yapma işi nekadar önemli ve uzmanlık gerektiriyor ise, haritaların mühendislik hizmetlerinde kullaılması da o kadar önemli ve uzmanlık istemektedir Bunun için, haritaların kullanılmasında ne gibi hata kaynakları olduğunu öncelikle bilmek gerekir

Kartometride;

1 - Haritadan değer alma presizyonu,

2 - Harita projeksiyonundaki deformasyonlar,

3 - Çizim kağıdının deformasyonu

haritadan alınan büyüklükleri etkileyen hata kaynakları olarak gözönüne alınmalıdır
HARİTADAN DEĞER ALMA PRESİZYONU

Harita çizimindeki karesel ortalama hata 0,10 mm, haritadan alınan değerin ortalama hatası ise 0,08 mm Olarak verilmiştir Bu değerlerle; harita çiziminin karesel ortalama hatası ile haritadan alınan değerin karesel ortalama hatası toplamı:

olarak bulunur
HARİTA PROJEKSİYONUNDAKİ DEFORMASYONLAR*

Bir yüzey üzerindeki noktaların bire bir karşılık olmak üzere diğer bir yüzey üzerine aktarılmasına izdüşüm (tasvir) denir Harita yapımında, küre yüzeyi ile elipsoid yüzeyinin düzlem üzerine izdüşümü önem kazanır Uygulamalar için yeryüzü şeklinin küre olarak alınması yeterlidir Öncelikle kürenin açılabilir bir yüzey üzerine projeksiyonu yapılır Bu açılabilir yüzey olarak; bir düzlem, bir silindir veya bir koni alınır Şekil 1 de görildüğü gibi; bu yüzeylerin konumuna göre 9 temel durum ortaya çıkar Şekil 2, 3 ve 4 de projeksiyon yüzeyi olarak düzlem, silindir ve koni yüzeyleri ile bu yüzeyler üzerine enlem ve boylamların projeksiyonları görülmektedir Şekil 5 ve 6 da kürenin silindir üzerine projeksiyon şekline ait birer örnek verilmiştir Şekil 5 te projeksiyon bir merkezden, Şekil 6 da bir çap boyunca yapılmıştır Projeksiyon merkezi bir küre merkezinde olduğu gibi herhengi bir nokta da olabilir Orijinal yüzey üzerindeki bir şeklin projeksiyon yüzeyi üzerine aktarılması sırasında uğradığı değişimlere deformasyon denir Deformasyon; projeksiyon yüzeyine (düzlem, silindir, koni), projeksiyon şekline (bir merkezden projrksiyon Şekil 5, paralel projeksiyon Şekil 6) ve projeksiyon merkezinin yerine göre değişir Şekil 7 de bir şeklin değişimi açık seçik görülmektedir Küre yüzeyinin düzlem üzerine deformasyonsuz projeksiyonu yapılamaz Bir şeklin deformasyonu,

1 - Açılardaki deformasyon

2 - Uzunluklardaki deformasyon

3 - Alandaki deformasyon

ile karakterize edilir Projeksiyonda,

a) Açıların, orjinal yüzeydeki büyüklükleri korunuyor ise, projeksiyon “açı koruyan projeksiyon (konform projeksiyon)”,

b) Alan korunuyor ise, “alan koruyan projeksiyon”,

c) Hem açılar, hem de alan korunuyor ise, bu durumda uzunluklar da korunuyor demektir Bu tür projeksiyonlara da “izometrik projeksiyon” adı verilir Kürenin düzlem üzerine, açı koruyan ve alan koruyan projeksiyonu yapılabilir İzometrik projeksiyonu yapılamaz Ancak projeksiyonda bir doğrultuda uzunluklar korunabilir Böylece, yer yuvarının, Şekil 1 deki 9 temel durumdaki projeksiyon yüzeyi üzerine, yukarıda sözkonusu edilen üç çeşit deformasyondan biri sabit tutularak aktarılması ile 27 tane temel projeksiyon türü elde edilir Şekil 8 de yer yuvarının düzleme, Şekil 9 da silindir yüzeyine, Şekil 10 da koni yüzeyine projeksiyonları verilmiştir Şeki 8 de Türkiyenin, Karadenizin, egenin, Akdenizin ve Avrupanın ilginç deformasyonları görülmektedir Şekil 11 den Şekil 27 ye kadar yer yuvarının çeşitli projeksiyonları verilmiştir Şekil 8 de Grölandın Avrupadan küçük, Şekil 11 de ise projeksiyon nedeni ile Grölandın Avrupadan büyük olduğu görülüyor (Avrupa 9,740,000 km2, Gröland 2,175,000 km2)

Bu deformasyonlar özellikle çizim ölçeğine, ölçülecek bölgenin yerine ve büyüklüğüne bağlı olarak önem kazanan etkiler yapar

Sonuç olarak hiç bir projeksiyon uzunluk koruyan değildir Alan koruyan projeksiyonlar büyük açı deformasyonları, konform projeksiyonlar ise büyük alan deformasyonları gösterirler Bu hatalara ait düzeltmeler çok ufak ölçekli haritalarda (1:1 000 000) dikkate alınır O halde mühendislik problemlerinin çözümünde kullanılan büyük ölçekli haritalarda bu deformasyonların gözönüne alınması sözkonusu değildir

Şekil 1- Projeksiyon yüzeylerinin konumuna göre projeksiyon türleri)

Şekil 2 Azimütal projeksiyon



Şekil 3 Silindirik projeksiyon



Şekil 4 Konik projeksiyon



Şekil 5 Kürenin, küre merkezinden silindir yüzeyine merkezi projeksiyonu



Şekil 6 Kürenin, küre ekseninden silindir yüzeyine paralel projeksiyonu



Şekil 7 Değişik projeksiyonlara göre çizilmiş profiller



Şekil 8 Normal konumlu azimütal projeksiyon



Şekil 9 Merkezi silindirik projeksiyon



Şekil 10 Konik projeksiyon



Şekil 11 Merkator projeksiyonu



Şekil 12 Mollweide projeksiyonuna ait bir görünüm

Şekil 13
(Koordinat ağı karşılaştırılabilir şekilde verilmiş gerçek silindirik projeksiyonlar)
a) Lambert’in alan koruyan silindirik projeksiyonu
b) Behrmann’ın alan koruyan kesen silindirik projeksiyonu
c) Kuadratik ağlı harita
d) Dik ağlı harita
e) Mercator projeksiyonu



Şekil 14
a) Kürenin açılımı
b) Goode’nin homolografik haritası



Şekil 15 Paris merkezli Bonn projeksiyonunda Kuzey yarım küre



Şekil 16 Kürenin alan koruyan projeksiyonu



Şekil 17 Eğik eksenli ortografik projeksiyonu



Şekil 18 Lambert’in alan koruyan projeksiyonunun kutuptan görünümü



Şekil 19 Lambert’in alan koruyan projeksiyonunun ekvatordan görünümü



Şekil 20 Kutbun izdüşümü çizgi şeklinde olan açılı projeksiyon

Şekil 21 Mercator – Sanson’un projeksiyonu



Şekil 22 Aitoff’un kutup çizgili projeksiyonu



Şekil 23 Eckert IV projeksiyonu Kutuplar ekvatorun yarı uzunluğunda olmak üzere düz çizgi ile gösterilmektedir



Şekil 24 Hammer projeksiyonu



Şekil 25 Mollweide projeksiyonu



Şekil 26 Aitoff projeksiyonu



Şekil 27 Alan koruyan normal konik projeksiyon

Nivelman-Eş Yükseklik Eğrileri

EŞ YÜKSEKLİK EĞRİLERİNİN ÖZELLİKLERİ

1 Bir eş yükseklik eğrisi üzerindeki bütün noktalar deniz seviyesinden aynı yüksekliktedir

2 Her eş yükseklik eğrisi kendi üzerine kapanır Haritanın kenarında kesilse bile komşu haritada devam eder ve kapanır

3 Kapanan bir eş yükseklik eğrisi, tepe veya çukuru gösterir Tepe ve çukuru ayırt etmek için çukur merkezini gösterecek şekilde ok konur

4 Eş yükseklik eğrileri çatallaşmaz ve birbirini kesmezler

5 Yer yüzeyinin eğimi arttıkça (dikleştikçe) eş yükseklik eğrileri de birbirlerine daha yakın olarak geçerler

6 Düzgün (eş) eğimli arazide eş yükseklik eğrilerinin aralıkları eşittir

7 Üstü yassı ve yuvarlak tepelerde eş yükseklik eğrileri tepeye doğru ve eteklerde, ortaya yakın yerlere nazaran daha aralıklıdır

8 Bir vadiyi takip eden eş yükseklik eğrisi vadinin bir kenarı boyunca yukarı çıkar, sonra dönüş yaparak vadi tabanından geçer, vadinin diğer kenarından aşağı doğru iner Vadi yamacındaki eş yükselti eğrileri yamaç eğim doğrultusuna dik bir yol izlerler

9 Bir sırttan geçen eş yükseklik eğrisi, sırtın bir kenarını takip ederek gelir, su bölümü hattından döner ve sırtın diğer kenarı boyunca geri gider

10 Akarsuyun kaynağında su yatağı dik olduğundan eş yükseklik eğrileri daha sık, akarsu büyüyüp kollar aldıkça eğim azalacağından, eş yükseklik eğrileri daha seyrek geçer

11 Eş yükseklik eğrisi akarsularda V harfi şeklinde geçerler Harfin sivri ucu akarsuyun kaynağını gösterir

12 Birbirine paralel iki dereden hangisi daha derin (rakımı az) ise aynı rakamlı eş yükseklik eğrisi derin olan derede daha ileri gider

13 Eş yükseklik eğrileri sağrı ve sırtlarda U harfi şeklinde geçer U harfinin kapalı kısmı sağrı veya sırtın etek kısmını, açık tarafı da tepe istikametini gösterir

14 Eş yükseklik eğrileri geniş sağrı ve sırtlarda yayvan ve küt, sivri sağrı ve sırtlarda ise dar kavisli şekilde geçerler

15 Deniz dibi derinliklerini göstermek için yine eş yükseklik eğrileri kullanılır

Yalnız bu eş yükseklik eğrilerine derinlik eş yükseklik eğrileri denir

EŞ YÜKSEKLİK EĞRİLERİNİN ÇEŞİTLERİ

1 İnce Eş Yükseklik Eğrisi (Ara Münhani): Her haritanın ölçeğine göre belli aralıklarla çizilen münhanidir (Topoğrafik haritalarda 0,1 mm çizgi kalınlığındadır)

2 Kalın Eş Yükseklik Eğrisi (Ana Münhani-Gösterge Münhanisi): Her ince dört eş yükselti eğrilerinden sonra gelen, üzerine genelde eş yükselti değeri yazılan ve diğerlerine nazaran daha kalın çizilerek rakım okumasını kolaylaştıran eş yükselti tipidir (Topoğrafik haritalarda 0,2 mm çizgi kalınlığındadır)

3 Yardımcı Eş Yükseklik Eğrisi: Çizgi-boşluk-çizgi şeklinde çizilen türüdür Aşağıda sıralanan amaçlar için kullanılır (Topoğrafik haritalarda çizgi kalınlığı 0,1 mm'dir)

Yardımcı Eş Yükselti Eğrilerinin Kullanıldığı Yerler

a İki ince eş yükseklik eğrisi arasındaki rakım farkı yansından daha yüksekte kalan, arazinin normal seyrine uymayan şekil değişikliklerini göstermek için,

b Düzgün eğimli yükselen sırtlarda ani eğim değişikliğini göstermek için,

c Boyun şeklinin belirlenmesi için,

d Ova ve düzlüklerde seyrek geçen münhaniler arasındaki yükseklik farkını göstermek ve arazi yapısını daha ayrıntılı belirleyebilmek için