![]() |
Kelimelerin Yapi Özellikleri |
![]() |
![]() |
#1 |
Prof. Dr. Sinsi
|
![]() Kelimelerin Yapi ÖzellikleriKELİMELERİN YAPI ÖZELLİKLERİ KÖK : Bir kelimenin, daha küçük parçalara ayrılmayan, anlamlı en küçük parçasına denir ![]() Kelimenin kökünün, kelimenin tamamı ile ilgili olmalıdır ![]() ![]() ![]() ![]() Kökler iki çeşittir: 1 ![]() 2 ![]() İSİM KÖKLERİ : Bir varlığı, niteliği, ilgiyi veya duyguyu en kısa biçimde tanıtan köklere denir ![]() a) Varlık kökleri : Çöl, yol, sıra, ev ![]() ![]() ![]() b) Nitelik kökleri : İyi, güzel, kötü ![]() ![]() ![]() c) Duygu kökleri : Ah, vah, tüh, ey ![]() ![]() ![]() d) İlgi kökleri : Ben, sen, o, ile, için ![]() ![]() ![]() İsim kökleri cümle içinde “isim, zamir, zarf, sıfat, edat, bağlaç ve ünlem” göreviyle kullanılabilir ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() FİİL KÖKLERİ : Hareketleri, işleri anlatan köklere denir ![]() ![]() ![]() ![]() Sesteş (Eşsesli ) Kökler : Kullanıldığı cümleye göre hem isim, hem fiil olabilecek köklere denir ![]() ![]() ![]() ![]() GÖVDE : E n az bir yapım eki almış olan sözcüklere denir ![]() ![]() ![]() ![]() YAPILARINA GÖRE SÖZCÜKLER 1 ![]() ![]() Ev, yol, git, otur, evler, evi ![]() ![]() ![]() ![]() 2 ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() 3 ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() EKLER Köklere getirilerek onların anlamlarını tamamlayan veya değiştiren parçalara ek denir ![]() ![]() ![]() 1 ![]() ![]() ÇEKİM EKLERİ : Eklendiği kelimenin anlamını ve türünü değiştirmeyen, sadece cümledeki durumlarını belirten eklere denir ![]() YAPIM EKLERİ : Eklendiği köklerden yeni kelimeler türeten eklere denir ![]() ![]() ![]() EKLER Yapım Ekleri 1 ![]() 2 ![]() 3 ![]() 4 ![]() Çekim Ekleri a) İsim çekim ekleri *İyelik ekleri *Hal ekleri *Tamlama ekleri *Çoğul ekleri b) Fiil çekim ekleri *Kip ekleri *Kişi ekleri Not : Olumsuzluk eki bazı dilciler tarafından yapım eki, bazıları tarafından da çekim eki olarak kabul edilir ![]() ![]() ÇEKİM EKLERİ A) İSİM ÇEKİM EKLERİ 1 ![]() ![]() Tekil Kişiler: Ben (-ım, -im, -um,-üm) Kitab-ım Sen (-ın, -in, -un, -ün) Kitab-ın O (-ı, -i, -u, -ü, -sı, -si, -su, -sü) Kitab-ı, araba-sı Çoğul Kişiler: Biz (-ımız, -imiz, -umuz, -ümüz) Kitab-ımız Siz (-ınız, -iniz, -unuz, -ünüz) Kitab-ınız Onlar (-ları, -leri) Kitap-ları 2 ![]() ![]() ![]() a) İsmin Yalın Hâli ( Yalın Durumu) : Belirli bir eki yoktur ![]() ![]() ![]() ![]() b) İsmin –i hâli (Belirtme Durumu) : Ekleri, -ı, -i, -u, -ü ‘dür ![]() c) İsmin –e hâli (Yönelme Durumu) : Ekleri –e, -a ‘dır ![]() d) İsmin –de hâli (Bulunma, kalma durumu) : Ekleri –de, -da , -te, -ta şeklindedir ![]() ![]() ![]() ![]() e) İsmin –den hâli (Çıkma, Ayrılma Durumu) : Ekleri, -den, -dan, -ten, -tan şeklindedir ![]() ![]() ![]() ![]() 3 ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() 4 ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() B) FİİL ÇEKİM EKLERİ 1 ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() 2 ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() EKLERLE İLGİLİ ÖNEMLİ BİLGİLER: 1)Türkçe’de dört çeşit –ı, -i, -u,-ü vardır ![]() ![]() Ev-i yandı (İyelik eki) Ev-i yıktılar (Hâl eki) Veli-nin ev-i (Tamlama eki) Gez-i, yaz-ı (Yapım eki) 2) İyelik ekleri ile kişi ekleri karıştırılmamalıdır ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() 3) Türkçe’de –ım, -im, -um, -üm ekleri hem iyelik eki, hem kişi eki, hem ek-fiil, hem de yapım eki olarak kullanılabilir: İç-im kan ağlıyor (İyelik eki) İstediğin parayı vereceğ-im (Kişi eki) Bugün dünden daha iyiy-im (Ek-fiil) Gözlerin bir iç-im su ![]() ![]() ![]() ![]() 4) –lar, -ler ekleri bazen çoğul eki, bazen kişi eki, bazen de yapım eki olarak kullanılabilir: Ev-ler şimdi daha güzel (Çoğul eki) Dün bize geldi-ler (Kişi eki) Bu millet nice Kemal-ler yetiştirdi ![]() NOT : -lar, -ler ekleri özel isimlere gelip onların anlamlarını değiştirirse yapım ekidir ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() (Sınıftaki Mehmet’ler ayağa kalksın) ![]() ![]() ![]() 5) Yapım ve çekim ekleri köklere getirilirken şu sıra izlenir: Yaz-ı-s-ı –n -ı Hal eki Kaynaştırma harfi İyelik eki Kaynaştırma harfi Yapım eki Fiil Kökü 6) Aslında küçültme ve sevgi eki olan –cık bazen varlık isimleri yapar ![]() ![]() 7) –ı, -i, -u, -ü yapım ekleri hem fiilden isim yapar, hem de fiilden fiil yapar ![]() ![]() ![]() ![]() (Boyayı kaz-ı-dı) ![]() ![]() 8 ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() YAPIM EKLERİ Kök veya gövdelerin her zaman anlamını, bazen de türünü değiştiren eklere yapım ekleri denir ![]() 1) İsimden İsim Yapma Ekleri : İsim köklerine gelerek bunlardan yeni isimler türeten eklere denir ![]() ![]() 1) –lık, -lik, -luk, -lük : (Gözlük, gecelik) 2) –cı, -ci, -cu, -cü : (Bek-çi, ev-ci) (“Bek” kelimesi Eski Türkçe’de “koruma, muhafaza etme” anlamında kullanılmıştır ![]() 3) –lı, -li, -lu, -lü : (Ev-li, su-lu) 4) –sız, -siz, -suz, -süz ( Ev-siz, Ök-süz) (“Ök” kelimesi Eski Türkçe’de “öğ” şeklindedir ve “ana” anlamına gelir ![]() 5) –ki : (demin-ki, şimdi-ki, yerde-ki, gökte-ki) (Yapım ekleri her zaman kökten hemen sonra gelirken, -ki eki bu kurala uymaz ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() 6) –cık, -cik, -cuk, -cük : (Ufa-cık, küçü-cük) 7) –cak, -cek, -çak, -çek : (Büyü-cek ![]() ![]() 8) –cağız, -ceğiz, -çağız, -çeğiz: (Köyceğiz, çocuk-çağız) 9) –ca, -ce, -ça, -çe : Türk-çe, ala-ca 10) –daş, -deş, -taş, -teş : soy-daş, ses-teş 11) –ncı, -nci, -ncu, -ncü : bir-i-nci, yedi-nci ![]() ![]() 12) –ar, -er : beş-er ![]() ![]() 13) –z : iki-z 14) –sı, -si,-su, -sü : çocuk-su 15) –ımsı, -imsi, -umsu, -ümsü: ekşi-msi 16) –layın, -leyin: akşam-leyin ![]() ![]() ![]() 17) –cileyin : ben-cileyin 18) –an, -en : er-en, kız-an (olgun çocuk) 19) –ç: ana-ç 20) –cıl, -cil, -cul, -cül, -çıl, -çil, çul, çül: ev-cil, balık-çıl ![]() ![]() ![]() 21) –man, -men : koca-man 22) –aç, -eç : kır-aç, top-aç 23) –şın : sarı-şın 24) –ak, -ek : sol-ak, top-ak 25) –k : bebe-k, top-u-k 26) –t : yaş-ı-t 27) –ay, -ey : kuz-ey (Kuz : Güneş görmeyen yer) 28) –sul : yok-sul –la, -le : kış-la , yay-la ( Eski Türkçe’den günümüze z, y 29) değişmesiyle “ yazın gidilecek yer “ anlamındadır ![]() 2) İsimden Fiil Yapma Ekleri: İsim kök veya gövdelerine gelerek bunları fiile dönüştürür ![]() ![]() 1) –la, -le: su-la, top-la ![]() ![]() ![]() 2) –al, -el: az-al, dar-al ![]() ![]() ![]() 3) –l : ufa-l ![]() ![]() ![]() 4) –a, -e : yaş-a, boş-a ![]() ![]() ![]() 5) –ar, -er : sar-ar (sarı) 6) –da, -de : şırıl-da ![]() ![]() 7) –kır, -kir, -kur, -kür : tü-kür, püs-kür ![]() ![]() 8) –k : gec-i-k ![]() ![]() ![]() 9) –r: deli-r- ![]() ![]() 10) –msı, -mse :azı-ı-msa ![]() ![]() ![]() 3) Fiilden Fiil Yapma Ekleri: Fiil kök veya gövdelerine gelerek bunlardan yeni fiiller türeten eklerdir ![]() ![]() b) -n: giy-i-n ![]() ![]() ![]() c) –l : kır-ı-l ![]() ![]() ![]() d) –ş : döv-ü-ş ![]() ![]() ![]() e) –r : aş-ı-r ![]() ![]() f) –t : kızar-t ![]() ![]() ![]() g) –dır, -dir, -dur, -dür, -tır, -tir, -tur, -tür : koş-tur ![]() ![]() ![]() h) –ar, -er : çık-ar ![]() ![]() i) –a, -e : tık-a ![]() ![]() ![]() j) –ı, -i, -u, -ü : kaz-ı ![]() ![]() ![]() k) –mse: gül-ü-mse l) –ala, -ele : kov-ala 4) Fiilden İsim Yapma Ekleri : Fiil kök veya gövdelerine gelerek bunlardan isimler türeten eklerdir ![]() ![]() 1) –mak, -mek : yapmak ![]() ![]() ![]() 2) –ma, -me : kıy-ma, sar-ma ![]() ![]() ![]() 3) –ış, -iş, -uş, -üş : bak-ış ![]() ![]() ![]() 4) –m : giy-i-m ![]() ![]() 5) –k : çatla-k ![]() ![]() 6) –ak, -ek : dön-ek ![]() ![]() ![]() 7) –n : tüt-ü-n ![]() ![]() ![]() 8) –gı, -gi, -gu, -gü, -kı, -ki, -ku, -kü: say-gı ![]() ![]() ![]() 9) –ga, -ge : böl-ge ![]() ![]() ![]() 10) –gın, -gin, -gun, -gün, -kın, -kin, -kun, -kün : dal-gın ![]() ![]() ![]() 11) –gan, -gen, -kan, -ken : sıkıl-gan ![]() ![]() ![]() 12) –gıç, -giç, -guç, -güç : dal-gıç ![]() ![]() ![]() 13) –gaç, -geç : yüz-geç ![]() ![]() ![]() 14) –ıcı, -ici, -ucu, -ücü : uç-ucu ![]() ![]() ![]() 15) –ç : usan-ç ![]() ![]() ![]() 16) –ı, -i, -u, -ü : gez-i ![]() ![]() ![]() 17) –a, -e, : yar-a ![]() ![]() ![]() 18) –ntı, -nti, -ntu, -ntü : boz-u-ntu ![]() ![]() ![]() 19) –t : geç-i-t ![]() ![]() ![]() 20) –l : ışı-l ![]() ![]() ![]() 21) –sı, -si, -su, -sü : sin-si ![]() ![]() ![]() 22) –anak, -enek: gör-enek ![]() ![]() ![]() 23) –aç, -eç : gül-eç ![]() ![]() ![]() 24) –alak, -elek : yat-alak ![]() ![]() ![]() 25) –maç, -meç : yırt-maç ![]() ![]() ![]() 26) –sal, -sel : uy-sal ![]() ![]() ![]() 27) –man, -men : seç-men, öğret-men ![]() ![]() ![]() 28) –sak: tut-sak ![]() ![]() ![]() 29) –ca, -ce : eğlen-ce ![]() ![]() ![]() 30) –maca, -mece : bul-maca ![]() ![]() |
![]() |
![]() |
|