Ahmedi Hani Türbesi, Hayatı, Eserleri, Kitapları, (Ehmede Xani)

[size=15pt]Ehmede Xani'nin Hayatı[/size]
Ehmedi Xani’nin doğum tarihi, kendi eseri olan Mem Ü Zin de gösterilmiştir Hicri 1061 (ms1651) tarihinde doğmuştur Babası Şeyh Elyas, dedesi Eyaz, büyük dedeside Rüstem’dir Xani, onun soyadı gibidir Bu iki nedenden kaynaklanmaktadır Biri yerleşim alanı bağımlılığı diğeri de mensup olduğu aşirettir Xani aşiretine mensup olan Ehmed’in şöhreti olunca Xani soyadıyla anıldı
MS 1460-1465 Tarihlerinde Doğubayazıt yöresine Hakkari aşiretlerinden Pınyaşiler ve Xani aşiretlerinden halkı getirip yerleştirirler Bugün Beyazıt yerleşik halkının ismi Pinyaşiler (planşi)'dir Xani aşireti daha küçüktür Doğum yeri Doğubayazıttır Buralı olduğu içinde eserlerinde ''ben Beyazıt’ta doğdum'' ifadesini kullanmadığını düşünüyoruz Babası Şeyh Elyas, Kızıldıze (kırmızıkale - ortadirek) köyünde kadılık görevinde bulunmuştur Kızıldıze tarihi kervan yolunun İran’a açılan son kapısıdır Buradan geçen kervanlardan alınan baç (haraç, gümrük harcı) ile İshak Paşa Sarayının inşaat finansmanı sağlanmıştır Bugün Kızıldize’nin temelleri harabe şeklindedir Köyün eski mezarlığına Xani mezarlığı denmektedir Civar köylerde de Pınyaşiler hakimdir
Xani ilk okumaya aile içinde babası İlyas’tan hukuk kuralları ilim kaynaklı bilgilerle okumaya başladı Bir yönünü okula, bir yönünü de divana vererek eğitimini yapması sağlanıyor Okulda bilim, divanda yaşam derslerinde büyüdükçe okuma düzeyi de yükseliyor Feqilik derslerinde Arapça öğrenir O dönemde imkanı olanlar yüksek öğrenimlerini feqi okullarında yaparlardı Xani için bu imkanlar oluşur Beyazıt’taki Muradiye medresesine gider Bir süre sonra Beyazıt ve çevresindeki tüm camileri gezer Daha sonra Ahlat ve Bitlis medreselerinde öğrenim görür Botan ve Mezapotamya da devam eder öğrenimine Bağdat, Şam, Halep ve İran medreselerinde uzunca yıllar öğrencilik hayatı yaşadı Kabe’yi tavaf ettiği, Mısıra gittiği yazdığı eserinin içeriğinde açıkça görülmektedir Bilhassa Suriye medreselerinde Antik Yunan felsefesini, Mezopotamya ve İran medreselerinde de tasavvufu (İslam felsefesini) astronomi, şiir ve sanat tekniğini öğrenmiştir Bunun yanında, buralarda Feqiye Teyrana, Ehmedi Ciziri’ye, Hipokrat’a, Platon’u, Aristo’yu Farabi’yi, Şahabettin Sühreverdi’yi, Mühyettin Arabi’yi, Ali Heriri’yi, Firdevsi’yi, Ömer Hayyam’ı, Nizami’yi ve bir çok ilim adamlarını öğrendi Her yerde isim yapmış alimlerle araştırır ilmi ve bilimi daha da ilerletmek için onların yanında diplomasını aldıktan sonra Beyazıt’a eğitim vermeye çalışır Halk içerisinde otorite ve saygınlığı vardı Toplum içinde iki yeri vardı Biri ilim, diğeri de misafirperverliği, mertliği ve dindarlığıydı Söz ve maneviyatı herkesin üzerinde derin etkiler bırakıyordu
Xani, İshakpaşa Sarayının temeli atılırken (1674) dua okumuştur Beyazıt Beyi Mir Mehemmed’dir Daha sonra Beyazıt’ta Muradiye Camii’nde imamlık yapmıştır Mir Mehemmed’e divan katipliğinde bulunmuştur Onunla yakınlığını, ona sevgisini bir şiirinde ifade etmiştir, ölümüne dair üzüntüsünü belgelemiştir Mir adına İran sınır Serdar’ı ile alınan karara imza atmıştır
Ehmed-i Xani’nin siyasi özlemi, düşünceleri açıktır ki o dönemin genel atmosferinden doğmuştur Bu dönemde, Kürt düşün hayatının geri olduğu açık Ancak bu, Kürt düşünce ve edebiyat mirasının hiç olmadığı anlamına gelmiyordu Önemli bir düşünce ve edebiyat mirasına sahipti Fakat bu Kürtlerin sosyo-ekonomik koşullarından dolayı yaygınlık kazanamamıştı Çok dar sınırlar içinde düşüne haps olmuştu Bu bir idari yaptırımdan çok sosyal ve kültürel nedenlerden kaynaklanıyordu Xani daha çok birlik ve ittifak parolalarını kullanarak sesini yükseltiyor, Kürtlerin kendi aralarındaki çelişkilerine de dikkat çekiyordu Butür şartlar altında Beyler Xani’yi anlayamadılar Kısaca bu modern düşünceler pratikleşmeyip sonrasız kaldı
Ehmed-i Xani’nin en önemli yönü, yurtsever ve halkçı oluşudur O aslında aydınlanmanın öncüsü sayılır Birçok aşirete bölünmüşlük kendisi için en temel sorundur Denilebilinir ki, tüm düşüncelerinde ana tema budur Bu nedenle Kürtlerin birliği, Kürtlerin diğer halklar gibi özgür yaşaması, Kürt kültürü vedilinin özgürce gelişmesi için feryat eder Tüm bunları sağlamanın yolunun çağdaş bir millet olmaktan geçtiğine inanır Kürtlerin aslında hiçbir yönü ile komşu halklardan geri olmadığını yalnızca birlik ve iyi yöneticilerden yoksun olduğunu savunur Bu nedenle şiirlerinde komşu halkların sanatıyla dilleriyle yarışır ve bununla Kürtlerin sahip olduğu yeri dile getirir Ancak Xani’de başka halkları karşısına alan bir milliyetçiliğe rastlanmaz Tam tersine Xani hep eşitliği gösterir Komşu halkların kültürel, tarihsel, dinsel yakınlıklarını kardeşlik olarak görür Kimi şiirlerinde her bir mısrasını ayrı bir dilde (Kürtçe, Farsça, Türkçe, Arapça) ifadelendirdiği dörtlüklerde sembolize eder
Xani aynı zamanda iyi bir eğitmen ve dil uzmanıdır Dönemin felsefi, teolojik ve edebiyat bilgilerini iyi özümsediği ve bu yönüyle yetkinleştiği anlaşılıyor Ayrıca Kürtçe ile birlikte Arapça, Farsça ve Osmanlıca’ya oldukça hâkim olduğu biliniyor Şiirlerindeki derin kültürel birikim ve bilgi hayranlık uyandıracak düzeydedir Mem û Zin adlı temel yapıtında her olayı ele alışı derin bir çözümleme biçimindedir Anlatımda vecizidir Musa’dan Xaniye, Davuttan Aristo ve Eflatuna ve daha birçok büyük şahsiyetten etkilenme düşünceler ortaya koyar Xani bu birikimini 4 ayrıdilde dile getirir Kültürel birikimi söz konusu dilleri yetkince kullanmasına dillere hakimiyeti de birikimin sistemleşmesine yol açmaktadır Xani'nin Kürtçe'yi kullanması olağan üstüdür İşte bu nedenle Kürt çocuklarına çok kolay bir şekilde Arapçayı yani İslam dilini öğretir Çok pratik ve halkın kavrayabileceği metotlar geliştirir Xani'nin özellikle çocuklara dönük olması da anlamlıdır, 'Nûbara Pıçukan' adlı eserinde ‘'ne jı boy sahip rewacan, belki jı boy pıçuked kurmancan' derken esasında üst zümrelere karşı halkın yanında olduğunu ifade eder Ama halk eğitimsiz ve sahipsiz olduğundan halk çocuklarının aydınlatılıp geleceğe muktedir olmalarını amaçlar

İlahiyat konusunda Xani’nin ifade ettikleri çok önemlidir Her şeyden önce din konusunda derin bir eğitime, birikim ve bakışa sahip olduğu anlaşılıyor Sevgi, aşk, insan ve insan ilişkilerinde tasavvufi bir bakış söz konusudur İnsanı yücelten, insan ilişkilerini bilgi ve sevgi üzerine kurgulayan bir bakışı vardır Ancak İslam’ın değişik yorumları ve İslam’a dönük felsefi yorumlar konusunda da bir tartışma içerisindedir Kişisel yazgı (Kader) konusunda Mutezilecilerle çatışır ve düşüncelerinde ‘iman’ın daha ağırlıklı bir yer tutmasına karşın, toplumsal kaderin tayininde (toplumsal sorunların çözümünde) oldukça akılcı eleştirirle ve çözüm önerilerine sahiptir Burada kaderciliği sorguluyor, toplumsal sorunları çözümsüz bırakan yöneticileri, yönetim biçimlerini aşiretçiliği suçlar Çözümü bilimle, edebiyatla, felsefe ile aydınlanmış gelecek kuşaklarda arar Bu yönüyle Xani’nin düşünceleri ‘İslam felsefecileri’nin dile getirdikleri ile irdelenmeleridir
Ayrıca Xani'nin felsefe tarihi, dinler tarihi, Kürt edebiyatı, folklor ve tarihi konusunda derin birikimi kadar özgün düşünceleri de vardır Tüm bunların tek tek ve genişçe ele alınması gerekiyor ve bunların akademik çerçevede ele alınmalarının zamanı gelmiştir Demokrasi mücadelesi içerisinde büyüyen genç kuşakların buna artık ciddi eğileceğine inanıyoruz Kuşkusuz Xani hakkında çok şey yazılmış ve söylenmiştir, Xani'nin Kürt medreseleri içerisindeki yerine ilişkin olarak şu söylenebilinir; Xani günümüz aydınlatılmış kuşakları için başka, Kürt demokrasi mücadelesi için başlamadığı dönemde Medrese de okuyanlariçin başka biridir Yeni kuşaklar Xani'yi Tarihleri, Edebiyatları ile birlikte öğrendiler Eski kuşak ise Xani'yi bir öğretmen büyük bir âlim olarak hep okudular ve bir çok şeyde onu örnek almaya çalıştılar Modern bilim okullarında batılı bilim adamları neyse bizler içinde Xani oydu Hatta Xani, bize daha yakındır Biliniyor, İsmail Beşikçi medrese kökenli meleleri 'Kürdistan'ın ilka ydınları' olarak belirtir Bunda doğruluk payı büyüktür Zira medrese de Xani'yi, Ciziri'yi, Fekiyê Teyranê'yi özümseyen herkes biraz doğal yurtseverdi Bunu da ötesinde daha geniş bir bakış açısına İslami daha barışçıl adiline vetutucu olmayan bir şekilde anlamaya çalışırdı Kendini dünya'ya kapalı tutmaz yeni düşüncelere açık olurlardı Nitekim melelerin toplumsal olaylarda öne çıkmasında Xani'nin rolü çok büyüktür Medreselerin rolü dini eğitim verme ilesınırlı değildi Dini eğitimi kadar Farsça Arapça din dersleri tarih hukuk edebiyat, Geometri, Astronomi ve bunun gibi konularda da İslami bakış dahilinde eğitim verilirdi Bu eğitimi alanlar mele olurlardı Meleler de sanıldığı gibi yalnızca dini konularda öncülük eden kişiler değillerdi Onlar bulundukları yerleşim bölgelerinde halkın tüm sorunlarının çözümünü üstlenirlerdi ve bu yönüile halk içerisinde otorite olarak kabul edilirlerdi Özellikle Kürt mirliklerinin 19 YY dan başlayarak ortadan kaldırılması ve Kürt toplumunun örgütsüzleştirilmesi ile birlikte Kürt medreselerinin bu boşluğu kısmen de olsa doldurmaya çalışması birazda yukarıda belirtilen geleneğin etkisiyledir
Yani Ehmedê Xani gibi büyük Kürt bilginlerinin rolü belirleyici olmuştur Ayrıca belirtmek gerekiyor ki Xani en kritik süreçlerde bile bir ışık olarak hep aydınlatıcı olmuştur
Firdefsi İran'lılar, Eflatun Yunanlılar, Rustavelli Gürciler için ne derece anlamlıysa Xani'de Kürtler için o derecede onurdur İnsanoğlu, toplu yaşama geçtiğinden beri birçok önder kişilikler yetiştirmiştir Bir kısmını ilahi gücün temsilcisi Peygamber, bir kısmına iradenin yetiştiricisi bilgin, alim ve bilge deriz Yazı ile belgeli büyüklerimizden platon (Eflaton) "adaleti toplumda korumanın ilk tezlerini üretendir O, günün ve mekanın gerçeği sınıflara ayrıayrı haklar bahşetmek, korumasını devlet denen en üst kuruma vermek düşüncesindeydi "Devlet zayıfın korunması için gereklidir" savındaydı Onun talebesi Büyük İskender'in hocası Aristo Tales ise çağın felsefesini kurmuştur Onu İslam atmosferinde yorumlayan İslam bilginleri onu ilk öğretmen bildler veona "birinci öğretmen' dediler
İslam inancını dıştalamadan felsefeyi, düşünceyi yeni yorum ile tasavvuf yolunu öğütlediler "İnsan iradesi, Kâinatın efendisidir" tezini yerleştirdiler Kurucusu Farabi'dir Abbasi halifeliğinin icrasının tek kişilikte değil bir kurul ile yönetilmesi gerektiğini, yönetici kurumun seçim ile oluşmasının ve yöneticilerin vasıf kriterlerini belirtmiştir Toplumların uygarlaşmasının ortam ve yönetimini bilimsel şeklinde formüle etmiştir İslam bilim dünyası ona "ikinci öğretmen" demiştir
Her iki öğretmenin mirasçısı Xani'dir Xani otoritenin hukuk ile evlenerek, onunla yekvücut olmasını kaydetmiştir Hukuklu otoritede birey, aydınlanıp özgürleşmelidir Birey özgürlüğü, iradenin özgürlüğüne denkleşmelidir Özgürlükçü hukuk devletini ilk kurgulayandır Diğer bir değiş ile Demokratik hukuk devleti veya toplumunu irade etmiş ve bunu destanlaştırmıştır Onun için Xani'ye "üçüncü öğretmen deniliyor" Birinci öğretmen Aristo Yunan ikinciöğretmen Farabi Türk, Üçüncü Öğretmen Xani Kürt soyludur Aristo Evrenselleşti,Farabi bilim çevrelerince dar sınırda bilindi, Xani ise gömüdeki hazineler gibibilinmeyenlik zırhında saklı kaldı
Ama bu gün Mem ve Zin'ler Xani'ye sahip çıkma çabasındadırlar Öyle inanıyoruzki Filozof Xani hak ettiği yere gelecektir Vefatı Kürt yazar Alaattin Seccadi'nin Mejuyi Edebi Kurdi (Kürt Edebiyat Tarihi) eserine göre MS 1706 yada1707 dir