Beynin Beş Evresi

Beynin beş evresi

Beyin yaşam boyunca en çok değişime uğrayan organımız Kabaca beş evreye ayırabileceğimiz bu değişimlerin her biri bireyin yetenek ve davranışlarını derinden etkiler






Bizler salt bu süreçten gelip geçen yolcular olmadığımıza göre, her evreden olabildiğince kazançlı çıkmak ve beynin bir sonraki evreye olabildiğince sağlıklı bir biçimde geçebilmesi için neler yapabiliriz?



1- Gebelik

Zeminin hazırlanması

İlk soluğumuzu aldığımızda beyin sekiz ayı aşkın bir süreyi geride bırakmıştır Beynimiz, embriyondaki üç katmandan birinin derinleşerek sinir tübünü oluşturduğu, gebeliğin ilk dört haftası içinde gelişmeye başlar Bir hafta sonra tübün eğilmesi sonucunda beynin ön, orta ve arka bölümleri oluşur

Bu aşamadan sonra beynin gelişimi ve farklılaşması genler tarafından denetlenir Öyle olmakla birlikte, bu evrede beynin en iyi biçimde gelişmesi için doğum öncesinde elden geldiğince elverişli koşulların sağlanması gerekir Bu da anne adayının iyi beslenmesi, aşırı gerginlikten, sigara, alkol ve öteki toksik maddelerden uzak durması anlamına gelir Beynin oluşum sürecinin sonlarına doğru dölütün işitme ve anımsama yetisini kazanmasıyla birlikte, seslerle duyular da beyni biçimlendirmeye başlar

Gelgelelim, gebeliğin ilk altı ayında beyinde meydana gelen gelişmeler yalnızca temel yapı taşlarının yerli yerine oturtulmasından ibarettir Bu süre içinde sinir hücreleriyle bağlantılar oluşturulur ve beynin her bölümünün doğru konumda ve gerektiği biçimde gelişmesi sağlanır Söz konusu işlemler enerjinin yanı sıra, çeşitli besinlerin doğru zamanda ve doğru miktarlarda tüketilmesini de gerektirir

Beynin ilk başlarda gereksindiği bilinen besinlerden biri, sinir tübünün kapanmasında önemli bir rol oynayan, folik asittir Folik asit eksikliği, omuriliğin bedenin dışında geliştiği spina bifida, ve beynin büyük bir bölümünün gelişimini tamamlayamadığı anensefali gibi bozukluklara neden olur Kimi araştırmalar B12 vitamini eksikliğinin de benzer etkilere yol açtığını ortaya koyuyor

Başka besinlerin gebeliğin bu ilk haftalarında nasıl bir etki yarattığı tam olarak bilinmemekle birlikte, hayvanlar üzerinde yapılan araştırmalar kötü beslenmenin- özellikle de protein eksikliğinin- sinir hücreleri ve aralarındaki bağlantıların gelişimini önlediğini, bu hücrelerin oluştukları konumdan son konumlarına göç edebilmeleri için demir ve çinkoya gerek duyduklarını gösteriyor Sinaps (sinir kavşağı) gelişimi ve membran işlevi için de uzun zincirli çoklu doymamış yağlı asitler gerekiyor

Gebelikte dengeli beslenme ve vitamin desteği beynin ilk evrelerindeki gereksinimlerinin karşılanması açısından genellikle yeterli olmakla birlikte, plasenta ya da etenedeki bozukluklar gelişimi önleyebilir Gebelik sırasında plasentayı etkileyen unsurlar arasında yüksek tansiyon, stres ve sigara başta gelmektedir Aşırı besin tüketimi, söz gelimi glükoz fazlası da beynin gelişimini olumsuz yönde etkileyebilir Geniş bir güvenlik ağına sahip olan beyin gereksindiğinin iki katı kadar sinir hücresi üretse bile, kimi olumsuz etkilerin tersine çevrilmesi olanaksızdır Plasenta, annenin kanındaki istenmeyen kimi maddelerin dölüte geçmesini önleyen protein pompalarıyla bezeli bir süzgeç işlevini görür

Ne var ki, bu süzgeç kusursuz değildir; cıva, nikotin ve alkol gibi kimi zehirli maddeler dölüte sızabilir Bu maddelerin dölüt üzerindeki etkileri miktarına ve zamanlamasına göre değişir Kimi toksik maddeler plasentadan içeriye sızmasalar bile dölütü etkileyebilirler Örneğin, sigara dumanı kanın dölüte akmasına engel olur: buna bağlı olarak, dölüt oksijen ve besinden yoksun kalır

Stres de toksik etki yaratabilir Hayvanlar üzerinde yapılan araştırmalar annedeki stres hormonlarının çocuklarda kaygı ve hiperaktiviteye yol açabileceğini ortaya koyuyor


2- Çocukluk

Gebelikte başlar

Çocukluk evresi beynin en etkin ve en esnek olduğu evredir Çocuk çevresindeki dünyayı keşfettikçe, beyin de yıldırım hızıyla gelişmesini sürdürür Bizlere garip gelebilir, ama öğrenme, bellek ve dil gibi yetenekler doğumdan çok önce gelişmeye başlar Gebelik döneminde dakikada yaklaşık iki yüz elli bin yeni hücre oluşur Ancak bunların hemen hemen yarısı ölür ve geriye yalnızca kullanımla daha da güçleşen hücreler kalır Öğrenme yetisine ilk kez gebeliğin 22-24 haftaları arasında tanık olunur Bu dönemde dölüt ses ve dokunuşlara tepki gösterir, ancak bunların sürekli yinelenmesi durumunda oralı olmaz Bu da alışkanlık belleği adı verilen basit bir bellek yetisidir 32 haftadan itibaren koşullandırma adı verilen daha karmaşık bellek türü kendini etmeye başlar

Dil öğrenimi de gebelikte başlar Yeni doğan bebekler yaklaşık 3 yaşına kadar herhangi bir dildeki seslere tepki gösterseler de, anadillerini dinlediklerinde çok daha istekli meme emerler

Garip ama, doğum süreci beynin işlevinde pek bir değişiklik yaratmaz Dokunuşa duyarlı bedensel-duyusal korteks doğumdan önce etkin olmakla birlikte, isteme bağlı devinim, mantık yürütme ve algılama gibi işlevlere ancak doğumdan iki üç ay sonra tanık olunur Bilinçli düşünmeden sorumlu frontal loblar ise doğumdan sonraki 6 ay ile 1 yıllık süre içinde etkin duruma gelirler

O halde, beynin bu en kırılgan ama en üretken evresinden olabildiğince yararlanmak için ne yapmak gerekir? Araştırmalar besleyici ve eğitici bir ortamın yanı sıra, yap-boz veya cee-e oynamak, çocuk şarkıları söylemek gibi teke tek ilişkilerin IQ düzeyini artırdığını ve öğrenme arzusunu yaşam boyu körüklediğini ortaya koyuyor

6 yaşına gelindiğinde beyin erişkin ağırlığının %95’ine ve enerji tüketiminin doruk noktasına ulaşmış oluyor Bu yaşlarda çocuklar mantık yürütmeye, güvenmeye ve kendi düşünce süreçlerini kavramaya başlıyorlar Beyinleri gelişmeyi sürdürüyor ve deneyim kazandıkça bağlantılar kurmaya ya da kesmeye devam ediyorlar Gri madde kızlarda 11, erkeklerde 14 yaşına gelindiğinde en üst düzeyine ulaşıyor Bu aşamada ergenlik süreci devreye giriyor ve beyin yeniden değişime uğruyor



3-Ergenlik

Programlanmış unsurlar, yeniden programlama

Yeniyetmeler bencil, gözükara ve hırçın olurlar Ancak ergenlik döneminde beyinde onca yapısal karmaşanın yaşandığı düşünüldüğünde bu durum hiç de şaşırtıcı olmasa gerek On üç ile on dokuz yaşlar arasında beyin gelişmesini tamamlamış olsa bile, kimi bağlantılar henüz yerli yerine oturmuş değildir

Son zamanlarda yapılan görüntüleme işlemleri yeniyetmelerle 20’li yaşlarının başlarında olan gençlerde birtakım yapısal değişikliklerin meydana geldiğini gözler önüne seriyor Bu da yeniyetme yıllarının neden öylesine çalkantılı geçtiğine açıklık kazandırıyor

Bethesda Ulusal Ruhsal Sağlık Enstitüsü’nden Jay Giedd ve arkadaşları büyüme sürecindeki yaklaşık 400 çocuğu iki yılda bir taramadan geçirmek suretiyle incelediler Araştırmacılar ergenlik dönemi boyunca gençlerin her yıl gri maddenin yaklaşık %1’ini yitirdiklerine tanık oldular Beyindeki bu budama süreci çocukluk döneminde fazladan üretilen ancak kullanılmayan sinir hücresi bağlantılarının devreden çıkartılmasını sağlıyor Bu süreç öncelikle daha basit duyusal ve motor bölgelere uygulanıyor İlk olgunlaşan bu bölgeleri dil ve uzamsal uyumla ilintili bölgeler ve en sonunda da daha karmaşık işlemsel bölgeler izliyor

En son olgunlaşan bölgelerden biri de frontal lobun hemen önünde yer alan dorsolateral prefrontal korteks Beynin bu bölgesinin dürtülerin denetlenmesi, sağduyu ve karar alma gibi yetilerden sorumlu olması yeniyetme çağındakilerin neden genellikle afaki kararlar aldıklarına da ışık tutabilir

Bu dönemin en iyi biçimde değerlendirilmesi yeniyetmelerin o bitmez tükenmez enerjilerini öğrenmeye ve yeni deneyimler kazanmaya yöneltmelerinden geçiyor Bu da onların kitaplarla haşır neşir olmaları, kendilerini müzik ya da sanat yoluyla ifade etmeleri, ya da dünyayı dolaşarak yaşamı keşfetmeleri anlamına geliyor Ancak, işlerine gelsin ya da gelmesin, karar alma devrelerinin henüz oluştuğu bu dönemde tazecik yeniyetme beyinlerin yine de korunmaları gerekiyor



4- Erişkinlik

Kaygan zemin

20’li yaşların başlarında beyin sonunda erişkinliğe ulaşır Bu dönemin elden geldiğince tadını çıkartmaya bakın Çünkü 22 yaş dolaylarında beyin gücü doruk noktasına erişir ve topu topu beş yıl içinde inişe geçer Bu noktadan itibaren de yaşamın sonuna dek sürekli bir düşüş yaşanır Farklı yetiler farklı hızlarda inişe geçmekle birlikte, bu uzun ve ağır düşüş süreci yaklaşık 27 yaşında başlar Ne gariptir ki, ilk inişe geçen yetiler gelişimi en uzun süre alan tasarlama ve görev işgüdümü gibi yönetimsel denetimle ilgili yetilerdir

Olayların anımsanması ile ilgili eylemsel bellek de beynin işlemleme hızı yavaşladıkça ve bellek daha az bilgi depoladıkça hızla işlevini yitirmeye başlar

Tüm bunlar bizlere son derece iç karartıcıymış gibi gelse de, işin olumlu bir yönü de var Erişkinlikte inişe geçen yetiler “akışkan zekaya” – beynin temel işlemsel hızına- bağlıdır Ancak kabaca bilgeliğe denk düşen “kristalleşmiş zekâ” ters yönde ilerler Öyle ki, akışkan zeka yüz ve kalçayla birlikte sarkmaya başlasa da, kristalleşmiş zekâ bel çevresiyle birlikte genişlemeyi sürdürür Ters yönde işleyen bu iki etki, en azından 60’lı 70’li yaşlara dek, birbirlerini sıfırlar gibidir

İşin sevindirici bir başka yönü de, ruhsal ve fiziksel açıdan hareketli bir yaşam sürdürerek, dengeli beslenerek, sigara, içki ve zihinsel dalgalanmalar yaratan ilaçlardan uzak durarak bu kaçınılmaz iniş sürecini büyük ölçüde yavaşlatabiliriz



5-Yaşlılık

Bezgin ama bitik değil

Emekliliğe adım attığınızda kuşkusuz beyniniz artık eskisi gibi değildir 65 yaşına gelindiğinde çoğu insan bunun belirtilerini görmeye başlar: adlar unutulur ve bir türlü bulunamayan çaydanlık çoğu zaman buzdolabında beliriverir

Yaşamın bu aşamasında beynin hipokampus gibi can alıcı bölgesindeki hücreler hızla yok olmaya başlarlar Bu durum ilk başlarda pek bir sorun yaratmaz İleri yaşlarda bile beyin birtakım olumsuzlukları giderebilecek esnekliğe sahiptir Ancak belli bir noktadan sonra bu yitim kendini iyiden iyiye hissettirmeye başlar

Doğal olarak herkes aynı biçimde yaşlanmaz O halde, neşeli ve zeki bir yaşlı ile huysuz ve bunak bir yaşlı arasındaki fark nedir? İlk seçeneğe dönüşme olasılığını nasıl güçlendirebiliriz?

Egzersiz tabii ki yararlı olabilir Fiziksel etkinlik glükoz düzeyinin dengelenmesine yardımcı olduğundan, gezip tozmak kandaki şeker düzeyini dengeleyip belleğin gelişmesine olanak tanıyabilir

Eşgüdümleme alıştırmaları da işe yarayabilir Araştırmalar motor denetim ve dengeyi hedef alan alıştırmaların 60-80 yaş grubundakilerin bilişsel işlevlerinde olumlu etkiler yarattığını ortaya koyuyor Nisan ayında yayımlanan bir araştırma da bilgisayar temelli beyin alıştırmalarının 65 yaş üzerindeki insanların bellek ve dikkatlerini geliştirdiğini gözler önüne seriyor

Huysuzluğun önüne geçilmesi ise çok daha basit Olumlu duyguların yaratılmasından sorumlu olan dopamin alıcıları yaşlılıkta giderek azalır Yoğurt, badem ve çikolata gibi birtakım yiyecekleri tüketerek bedeninizi düzenli olarak dopamin ile beslemek elinizde

Hiç kimse yaşlanmak istemez Ancak yaşlılık o kadar da iç karartıcı bir durum değil Öncelikle, yaşlanmayı o kadar dert etmemek gerekir Araştırmalar daha huzurlu ve rahat insanlarda bunama olasılığının sürekli gergin olanlara kıyasla çok daha düşük olduğunu ortaya koyuyor

Öyle ki, beynimize de en az kırışıp sarkan tenimize gösterdiğimiz kadar özen göstermemiz ve yelkenleri hemen suya indirmememiz gerekiyor Yaşlılığın belirtilerini fark etmeye başladığınızda yürüyüşe çıkmak, bulmaca çözmek ve hoşça vakit geçirmeye çalışmak yaşlılığa karşı koymanıza yardımcı olabilir