Mecelle - Mecelle-İ Ahkâm-I Adliye

Mecelle - Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye - Mecelle-i - Ahkâm-ı Adliye - Mecelle Nedir - Mecelle Hakkında

Osmanlı Devleti zamanında, Ahmed Cevdet Paşa başkanlığındaki ilmî bir heyet tarafından, İslâm Hukukuna bağlı kalınarak hazırlanan ve asıl ismi Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye olan meşhur kanun Mecelle, lügatte; içinde hikmet bulunan sahife, ciltlenmiş kitap, dergi vs mânâlarına gelir 1877 yılında Abdülhamid Han zamanında tatbik edilmeye başlanmış 1926’da yürürlükten kaldırılmıştır

Mecelle, 1851 maddeden meydana gelmiş bir kanun olup, İslâm devletlerinde ve bu arada Osmanlı Devletinde uygulanmış, bugünkü mânâsıyla medenî hukukun ve hukuk usulünün birçok bölümünü ihtiva etmektedir Osmanlı Devleti, kurulduğu tarihten itibaren İslâm Hukuku esaslarına bağlı kalınarak idare olunmuştur Gerek amme hukuku ve gerekse özel hukuk sahalarında, bunun dışına çıkılmamıştır İslâmiyet'in bildirdiği ilâhî kurallardan hiç ayrılınmamıştır Osmanlı Devleti, asırlarca süren idarî, askerî ve iktisadî üstünlüğünü, İslâmiyet'e bağlı kalmasına ve tam tatbik etmesine borçludur Bu kurallara bağlılıkta gevşeklik baş gösterince, devletin yükselmesi durmuş, ilimde, fende, askerlikte daha evvel gösterilen başarılar, yok olmuş, bir duraklama ve gerileme devri başlamıştır Devletin her bakımdan yara alması, Tanzimat hareketinden sonra daha çok olmuştur İslâm dinine yabancı kalan, Avrupa kültürü tesiri altında yetişen ve kurtuluşu batılılaşmakta görenler (Bkz Batılılaşma) başta M Reşid Paşa olmak üzere, Fuad ve Âli Paşalar, Avrupaî tarzda bir takım yenilik hareketlerine giriştiler Bu yenilik fikrini, devletin idare edildiği kanunlarda da göstermeye kalkıştılar Bunlardan bilhassa Âli Paşa, Fransa’da Birinci Napolyon zamanında (1804) tedvin edilmiş olan Fransız Medenî Kanunu’nun tercüme edilerek, Osmanlı Devletinde de tatbik edilmesi fikrini ileri sürüyordu Buna mukabil Ahmed Cevdet Paşa ve bazı ileri gelen ilim adamları İslâm hukukunun zengin ve işlenmiş bir dalı olan Hanefî fıkhının kanunlaştırılması tezini müdafaa ediyorlardı Bu ikinci fikir galip geldi ve tahakkuk ettirilmesi için, “Mecelle Cemiyeti” adıyla ilmi bir heyet toplandı Başına Cevdet Paşa reis yapıldı Memleketin en kıymetli İslâm bilginlerinin (fakihlerin) iştirak ettiği bu cemiyet, Osmanlı Devletinin Tanzimat devrinde en mühim içtimaî, sosyal hâdiselerinden birini teşkil eden ve Türk fikir hayatının ölmez ve muhteşem âbidesi olan Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye’yi meydana koydu


Mecelle ve Ahmed Cevdet Paşa: Mecelle, bir heyet tarafından telif edilmiştir Bu bakımdan onu sadece Ahmed Cevdet Paşanın eseri olarak göstermek yanlıştır Cevdet Paşa zamanında, medenî hukuk sahasında iki zıt fikir vardı: 1) İslâm Hukuku (fıkıh) kaidelerinin bir kanun metin hâline getirilmesi, 2) Fransız medenî kanununun tercüme edilerek kabul edilmesi


O zamanlar İstanbul’da en tesirli ve nüfuzlu elçi, Fransa elçisiydi O ve onun entrikalarına kapılanlar, ikinci fikrin tatbikat sahasına konulmasını temin etmek için var güçleriyle çalışıyorlardı Fakat, birinci teze taraftar olanların başında bulunan Ahmed Cevdet Paşanın ve diğerlerinin gayretleriyle, İslâm fıkıh kitaplarından, zamanın icaplarına uyan meselelerin Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye adıyla asrî bir kanun şeklinde yazılması fikri kabul edildi Ahmed Cevdet Paşa, bu işi yapacak ilmî cemiyete reis seçildi Paşa’nın yazdığına göre, frenk hayranları, cahil softalar, ecnebî kışkırtmalarına âlet olanlar, bu hayırlı işi baltalamak için çok dalavereler çevirmişlerdir Nihayet Mecelle, 1868’de neşrolundu Ahmed Cevdet Paşa, çetin bir mücadeleden galip çıkmıştı Aşağıdaki satırlar onun bu esnadaki hissiyatını ifade etmektedir:


“Avrupa kıtasında en evvel tedvin olunan kanunnâme, Roma Kanunnâmesi’dir ki, Kostantiniye (İstanbul) şehrinde ilmî bir cemiyet tarafından tertip ve tedvin olunmuştu Avrupa kanunnâmelerinin esasıdır ve her tarafta meşhur ve mûteberdir Fakat Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye’ye benzemez Aralarında pek çok fark vardır Çünkü o, beş altı kanun bilen zat tarafından yapılmıştı, bu ise beş altı fakih (İslâm Hukûkunu bilen) zat tarafından, Allahü teâlânın koymuş olduğu yüce İslâm dîninden alınmıştır Avrupa hukukçularından olan ve bu defâ Mecelle’yi mütâlaa ve Roma kânunlarıyla mukâyese eden ve her ikisine de sâdece birer insan eseri nazarıyla bakan bir zat dedi ki: “Dünyâda, ilmî bir cemiyet vasıtasıyla iki defâ kanun yapıldı İkisi de İstanbul’da oldu İkincisi; tertibi, düzeni ve içindeki meselelerin hüsn-i temsil ve irtibatı dolayısıyla evvelkinden çok üstün ve müreccahtır Aralarındaki fark da, insanın o asırdan bu asra kadar medeniyet âleminde kaç adım atmış olduğuna bir ölçüdür” (Târih-i Osmanî Mec No 47, s 284)


Mecelle’nin hazırlanmasında hizmeti olan kimseler: 1) Filibeli Halil Efendi, 2) Seyfeddin İsmail Efendi, 3) Şirvanizâde Seyyid Ahmed Hulûsi Efendi, 4) Ahmed Hilmi Efendi, 5) Bağdatlı Muhammed Emin Efendi, 6) İbn-i Âbidinzâde Alâeddin Efendi, 7) Gerdankıran Ömer Hulûsi Efendi, 8) Şeyhülislâm Kara Halil Efendi, 9) İsa Ruhî Efendi, 10) Yunus Vehbi Efendi, 11) Abdüllatif Şükrü Efendi, 12) Ahmed Hâlid Efendi, 13) Karinâbadlı Ömer Hilmi Efendi, 14) Abdüssettar Efendidir Bu zevatın bazıları Ahmed Cevdet Paşa ile birlikte bugünkü Mecelle’nin hazırlanmasında cidden değerli mesai sarf etmiş, bazılarıysa daha az çalışmışlardır


Mecelle’nin yazılması esnasında pek çok fıkıh kitaplarına ve fetva mecmualarına müracaat olunmuştur Bu kitapların adları, merhum Ebü’l-Ulâ Mardin’in Medenî Hukuk Cephesinden Ahmed Cevdet Paşa unvanlı eserinin 167’nci sayfasında ve Kayseri eski müftüsü Mes’ûd Efendinin Mir’at-ı Mecelle kitabında yazılıdır


İslâm Hukuku denilince birçok kimsenin hatırına Mecelle gelirse de, İslâm Hukukunun tamamı Mecelle’den ibaret değildir Mecelle, yalnız Hanefî mezhebinin muamelâta ait hükümlerini ihtiva etmektedir İslâm Hukuku denilince, Hanefî mezhebi ile birlikte diğer üç mezhebin hükümleri de anlaşılır Bu hâliyle İslâm Hukuku, dünyada benzeri hiç bulunmayan bir hukuk deryasıdır Bilâhare Mecelle’nin eksik bahislerinin tamamlandığı söylenmişse de şu ana kadar ortaya çıkmamıştır


Mecelle yazılmadan önce, asırlar boyunca bütün İslâm memleketlerinde ve bu arada Osmanlı Devletinde uygulanmış olan İslâm Hukukunun bazı hükümleri, Mecelle ile her an herkesin müracaat edip, kolaylıkla anlayıp tatbik edebileceği sade maddeler hâline getirilmiş ve bu durum büyük bir hizmet olmuştur


Mecelle’nin içindeki konular: Mecelle, İslâm medenî kanununun akitler ve borçlar kanunu ile sivil muhakeme usulünü içine alan bir kanunnâmedir (Bkz Kanunnâme) Bu, Osmanlı Medenî Kanunu olmak üzere 17 Eylül 1876 (26 Şâban 1293) tarihinde ilan olunmuştur


Mecelle kitabında, bir başlangıç ile on altı kısım vardır Hepsi bin sekiz yüz elli bir (1851) maddedir Başlangıç, Fıkıh Temel bilgileri olup, yüz birden dört yüz üçüncü maddeye kadardır İkinci kısım, kira bilgileri olup, altı yüz on birinci maddeye kadardır Üçüncü kısım, Kefil Olmak bilgileridir Altı yüz yetmiş ikinci maddeye kadardır Dördüncü kısım Havale bilgisi, yedi yüzüncü maddeye kadardır Beşinci kısım, Rehin olup, yedi yüz altmış birinci maddeye kadardır Altıncı kısım, Emanet’tir Sekiz yüz otuz ikinci maddeye kadardır Yedinci kısım, Hibe, bağışlamaktır Sekiz yüz sekseninci maddeye kadardır Sekizinci kısım, Gasp ve Zarar’dır Dokuz yüz kırkıncı maddeye kadardır Dokuzuncu kısım, Hicr ve İkrâh’dır Bin kırk dördüncü maddeye kadardır Onuncu kısım, Şirketler ve Sosyal Bilgiler’dir Bin dört yüz kırk sekizinci maddeye kadardır On birinci kısım, Vekâlet’tir Bin beş yüz otuzuncu maddeye kadardır On ikinci kısım, Sulh ve Afv’dır Bin beş yüz yetmiş birinci maddeye kadardır On üçüncü kısım, İkrâr’dır Bin altı yüz on ikinci maddeye kadardır On dördüncü kısım, Dava’dır Bin altı yüz yetmiş beşinci maddeye kadardır On beşinci kısım, İsbât ve Yemin’dir Bin yedi yüz seksen üçüncü maddeye kadardır On altıncı kısım, Hakimlik’tir Bin sekiz yüz elli birinci maddeye kadardır


İktisadî ve Ticarî İlimler Dergisi'nin 1969 da basılmış, yirmi üçüncü sayısında, profesör Dr Yılmaz Altuğ diyor ki: “İsrail Devletinin hukuku, memleketin tarihi gelişimini aksettirir haldedir Temel medenî kanun, Osmanlı Devleti zamanından kalma Mecelle’dir Mecelle, Filistin’in İngiliz idaresine geçtiğinde, aynen bırakılmış, sonra 1948’de İsrail Devleti kurulunca değiştirilmemiştir”


Mecelle, Osmanlı Devletinin resmî kanunnâmelerinden biriydi 1918’den sonra Osmanlı Devletinden ayrılan memleketlerde, daha sonra buralarda kurulmuş olan devletlerde (yeni kanuna tabi olarak) Mecelle hükümleri carî kalmıştır Bu ülkelerde Mecelle, modern laik mahkemelerce medenî kanun olarak tatbik edilegelmiştir Nihayet Lübnan’da (1932), Suriye’de (1949) ve Irak’ta (1953) Mecelle’nin yerini yeni medenî kanunnâmeler almıştır Daha önce 1878’de Osmanlı Devletinden ayrılmış olan Kıbrıs’ta ve İsrail ile Ürdün’de halâ medenî hukukun esasını, Mecelle teşkil etmektedir


Türkiye’de 1926 yılında, Mecelle ile birlikte bütün İslâm Hukuku ve şer’i mahkemeler kaldırılmıştır Aynı şey, 1928’de de Arnavutluk’ta yapılmıştır Bosna ve Hersek’te de yalnız şuf’a müessesesi muhafaza edilmiş olmakla birlikte Mecelle kaldırılmış, İslâm Hukuku bazı bakımlardan ahvâl-i şahsiyye (status personnel) vasiyet ve vakıf gibi konularda Müslümanlara uygulanmaya devam etmiştir Bütün bunlara normal mahkemelerde bakılmıştır


Mecelle cemiyeti, vakitsiz kapatılmış olduğundan, bu mühim eser de tamamlanamamıştır Medenî kanunun mühim konularından olan evlenme, boşanma, gaib, mefkud, vakıf, vasiyet, miras mevzuları Mecelle’de eksik kalmıştır Yalnız bu konular fıkıh kitaplarında geniş olarak yazılmıştır Her meselenin dindeki hükümleri açıklanmıştır


Mecelle’nin yazılış tarzı: Mecelle’nin üslubu bir kanun kitabı olarak şaheserdir Fesahat ve belâgatle yazılmıştır Bilhassa başındaki 99 fıkıh kaidesinin çoğu, dilimize ezberlenmesi kolay cümleler hâlinde girmiştir Bunlarda Ahmed Cevdet Paşanın akıcı ve düzgün ifadesi hissedilmektedir Fakat o devrin Türkçesi hakkında ve o konularda bilgisi olmayanlar Mecelle’yi kolayca anlayamazlar


Mecelle’nin başındaki küllî (genel) kaidelerin çoğu, İslâm fakihlerinden İbn-i Nüceym’in Eşbah ve’n-Nezâir adlı eseriyle Mecâmi' Şerhi’nden alınmıştır


Mecelle’nin şerhleri: Mecelle’nin çeşitli lisanlarda şerhleri, açıklamaları kaleme alınmıştır Bunlardan, Osmanlıca olarak yazılmış Ali Haydar Efendinin Dürerül-Hukkâm ve Hacı Reşid Paşanın Rûhul-Mecelle, Kayseri Müftüsü Mes’ud Efendinin Arapça olarak yazdığı Mir’atül-Mecelle ve Fransız G Snopian’ın Code Civil Ottoman adındaki eserleri meşhur olanlarındandır Bunları okuyan garp bilginleri, İslâm Hukukuna ve İslâmiyet'teki sosyal bilgilerin inceliğine ve çokluğuna hayran kalmaktadırlar


Mecelle’den seçme maddeler: Mecelle’nin çeşitli maddelerinden alınmış “sosyal” nitelik taşıyan hükümlerinden bazıları şunlardır:


Madde 912- Birinin ayağı kayıp da düşerek başkasının malını telef etse öder


Madde 914- Kendi malı sanarak, başkasının malını telef eden öder


Madde 915- Başkasının elbisesini çekip de yırtan, tamamen kıymetini öder Elbiseyi tutup, sahibi çekmekle yırtılsa, yarısını öder


Madde 916- Çocuk, birinin malını telef etse, çocuğun malından ödenir Malı yoksa, malı oluncaya kadar beklenir Velisi ödemez


Madde 918- Birinin binâsını yıksa, sâhibi dilerse, enkazı ona bırakıp binânın kıymetini alır Yâhut enkâzı ve değer farkını birlikte alır Ağaçlarını kesmek de böyledir


Madde 919- Yangını durdurmak için bir evi, Hükümetin emri ile yıkan ödemez Kendiliğinden yıkan öder


Madde 921- Mazlum olanın, başkasına zulm etmeye hakkı yoktur Her ikisi de öder Meselâ sahte para alan, bunu başkasına veremez


Madde 922- Birinin malının telef olmasına sebep olan, öder Ahırın kapısını açıp hayvan kaçarak zâyi olsa, öder Hayvanı ürkütüp kaçıran da böyledir


Madde 926- Yoldan geçene zarar veren, öder


Madde 927- Hükümetin izni olmadan yolda oturup satış yapılamaz


Madde 928- Duvarı yıkılıp, birinin malına zarar verirse, önceden, duvarın yıkılacak, tâmir et gibi ikâz yapılmışsa öder


Madde 929- Başı boş bırakılmamış bir hayvanın kendiliğinden yaptığı zararı sâhibi ödemez Sâhibi görüp, men’ etmezse veya hayvanın, tehlikelidir, çâresine bak, denilmişse, öder


Madde 934- Yolda hayvanı bağlamaya, aracını park yapmaya kimsenin hakkı yoktur Park yerlerinde durdurabilirler


Madde 1013- Bir binâya ortak olarak mâlik olan kimselere (Hisse-i şâyı’a sâhibi) denir Bir binânın yarısı Ahmed’in, üçte biri Ömer’in, altıda biri Ali’nin olsa, Ahmed hisse-i şâyı’asını satsa, Ömer ve Ali almak isteseler, yarısını Ömer, yarısını da Ali alır Ömer, hissesine göre iki misli alamaz


Madde 1023- Karşılıksız hediye ve vasiyet gibi temliklerde şüf’a hakkı olmaz


Madde 1031- Şüf’a hakkı bulunan kimsenin, satış yapıldığını işitince, hemen hakkını istemesi, iki şâhit yanında tekrar söylemesi ve bir ay içinde mahkemeye başvurması lâzımdır


Madde 1036- Müşterinin teslim etmesiyle veya hâkimin karar vermesiyle, şüf’a sâhibi satılan binâya mâlik olur


Madde 1198- Komşusuna (zarar-ı fâhiş) yapamaz Kullanmaya mâni olan şeyler, zarar-ı fâhiştir Demirci dükkânı, değirmen, bitişik binâyı sallarsa veya fırın dumânı, yağhânenin pis kokusu, harman tozları, bitişik evde oturulamayacak kadar sıkıntı verirse, değirmenin, bostanın su yolu, evin temelini, duvarını gevşetirse, çöplük bitişik evin duvarını çürütürse, harman yerine bitişik yapılan yüksek binâ, harmanın rüzgârını keserse, manifaturacı dükkânı yanında yapılan aşçı dükkânının dumanları kumaşlara zarar verirse, lâğım, kanalizasyon yollarının sızıntılarından komşu duvarı zarar görürse, sonra yapılanlar zarar-ı fâhiş olup, men’ edilirler


Madde 1201- Evin havasını, manzarasını, güneş görmesini kapatmak, zarar-ı fâhiş sayılmaz Bir odanın ziyâsını (aydınlığını) tamâmen kesmek, zarar-ı fâhiş olur


Madde 1202- Mutbah, kuyu başı, ev aralığının görünmesi zarar-ı fâhiştir Araya duvar, perde yapması, lâzım olur


Madde 1210- Arada müşterek olan duvarı, bir ötekinin izni olmadıkça yükseltemez ve üzerine binâ yapamaz


Madde 1224, yol, su yolu, kanalizasyon zarar-ı fâhişi olmadıkça, eskiden kalanlarına dokunulmaz


Madde 1226- Bir kimse, verdiği izinden vazgeçebilir Meselâ tarlasından geçmeye izin vermişken, men edebilir


Madde 1228- Arsasından geçmekte olan su yolunun geçmesine ve arsaya girilip tâmir olunmasına mâni olamaz Yeniden su yolu geçirilmesine mâni olabilir


Madde 1243- Dağlardaki ağaçlar ve otlar herkese mübahdır Ağaçları kesen mâlik olur


Madde 1255- Mübah şeyleri ele geçirmekte kimse kimseye mâni olamaz


Madde 1265- Denizler, büyük göl ve nehirler, şehirlerden uzak sâhipsiz arâzi ve dağlar, herkese mübahtır Fakat, başkasına zarar vermemek şarttır


Madde 1281- Şehirden uzak, sahipsiz yerde kuyu kazan, bunun (harim) ine mâlik olur Yirmi metre yarı çapındaki dâire içi, merkezindeki kuyunun harimi olur


Madde 1291- Şehir içindeki kuyunun harimi olmaz Herkes mülkünde kuyu kazabilir


Madde 1313- Değirmen, hamam, apartman gibi taksim olunamayan mülk harap olup, tâmirini istemeyen ortak bulunursa, hâkimin izni ile tâmir edilip, sonra hissesine düşen para ondan alınır


Madde 1314- Müşterek bir binâ yıkılınca, yeniden ortaklaşa yapılmasını istemeyen olursa, buna cebr olunmaz Arsa taksim edilir


Madde 1315- Apartman yıkılınca herkes kendi katını yaptırır Alttaki yaptırmazsa, üstekiler, hâkimin izni ile, hepsini yaptırıp, alttaki hissesini verinceye kadar, katını kullanamaz


Madde 1321- Sâhipsiz nehirleri, Beytülmâl ayıklar Beytülmâlde para yoksa, masrafı oradan sulama yapanlardan alınır


Madde 1327- Müşterek kanalizasyonu temizlemek masrafı aşağıdan başlar Şöyle ki, en aşağıdaki evden, arsadan başlayıp bunun masrafını hepsi öder Yukarıdaki arsalardaki kısımların masraflarına aşağıdakiler iştirak etmezler