Orta Asya Türk Sanati (İslamiyet Öncesi)

- Sanatın oluşumunda nelerin belirleyici olduğunu sorulacak


Hunlar MÖ3yy – MS 3yy

Göktürkler 6yy – 8 yy

Uygurlar 8 yy – 13 yy


1-) SÜSLEME / RESİM SANATI


a-) Hun Türklerinde kumaş, keçe ve çadır üzerine aplike tekniği ile yapılmış süslemeler görülür Süslemelerde konu olarak; kaplanla dağ keçisinin grifonla geyiğin ya da bu tür hayvanların savaşımları betimlemiştir Hayvan figürleri stilize olarak yapılmıştır Figürlerde renk,çizgi uyumu ve dengesi mükemmeldir


Hun resim sanatının oluşmasında Şamanizim’in ve kutsal hayvan töreni inancının etkileri vardır En güzel örnekler: Pazırlık ve Noin – ula kurganlarından çıkarılan keçe parçaları üzerinde bulunmuştur(Noin – Ula Moğolistan’da Baykal Gölü kıyısında , Pazırlık Sibirya’ da Altaylar’da)


Aplike:Kumaş üzerine renkli parçaların yapıştırılmasıyla elde edilen süsleme


Figür:İnsan ve hayvan şekli


Kurgan: İçinde mezar odası bulunan yığma tepeciklere denir


Grifon:Kartal başlı , kanatlı , aslan vücutlu mitolojik yaratık


Stilize: Bir şeklin asıl karakterini koruyarak belirgin yanları ile şematize edilmiş haline denir(Üsluplaştırma)


b-)UYGUR RESİM SANATI


Uygur resim sanatında Budacılığın , Maniheizim ve İslam dininin etkileri açıktır


Budacılık dönemi

Örnekler :

Daha 500 yılda Tapgaç Türkleri Tunghuog (Çin Gobi Çölü) deki mağaraların duvarlarına Budizimle ilgili resimler yapmışlardır

Uygur Türkleri 7 yy’ dan sonra Budacılığın kabul ederek (Çin ) Sorcuk , Bezeklik ve Hoçodaki mağaraların duvarlarına Budist resimler çizmişlerdir( Fresk tekniğiyle)


Maniheizm dönemi

Örnekler:

8 yy’da Budacılığın yanına Mani dininde etkili olmuştur(İran’dan)Turfan ve Kara Hoça da kitap minyatürleri ve duvar resimleri bulunmuştur( 8 – 9 yy)


Budacılık dönemi ve Maniheizm dönemi resimlerinde görülen ortak özellikler:

1)Konu olarak ; Rahipler, adakçılar,müzisyenler

2)Renk olarak;koyu mavi, koyu kırmızı ve parlak renkler

3)Süsleyici motif olarak; çiçek sarmaları, salkımlar kullanılmıştır

4)Figürler sıralama biçiminde ve simetrik olarak yerleştirilmiştir

(kompozisyon olarak)


Uygur resimlerinde 8 yy’a kadar figürlerin altına o kişilerin adları yazılmıştır

Daha sonra yüzlerde gerçekçi portre etkisi görülmeye başladığı için bu uygulamadan vazgeçilir


İslamiyet dönemi

Moğol istilasından sonra Uygurlu sanatçılar Moğol sultanlarının yazdırdığı el yazmalı kitapların minyatürlerini yapmışlardırBu yüzden Uygur Budist ve Maniheist sanatının etkilerini Moğol İslamiyet döneminin minyatürlerinde de

açıkça görebilirz

Örnek: Cami-üt Tevarih (Reşidettin’in Moğol sultanı Olcayto Hudabende adına yazdığı kitap)


2) ORTA ASYA TÜRK HEYKEL SANATI

a) Hunlular dönemi : Bu dönemde genellikle tunçtan yapılmış kemer tokaları,at koşumu süsleri ve takılardan oluşan küçük boyutlu heykelcikler görülür

b)Göktürkler dönemi :Büyük boyutlu ve anıtsal örnekler bu dönemde görülmeye başlar


Örnekler:

Orhun Anıtları-Kültigin anıtı 732 ‘de abisi Bilge Kağan yaptırmıştır

-Bilge kağan anıtı 735 ‘de oğlu tarafından yaptırılmıştır

-Tonyukuk anıtı 725 ‘de kendisi yaptırmıştır



Balbal Anıtlar

Ölen kahramanın sağlığında öldürdüğü düşmanları temsilen mezarının etrafına dikilen anıt taşlara balbal denir Bunlar insan biçiminde kabaca yontulmuştur ve simgeseldir

Portre heykel olarak ;

Başlığında kanatlarını açmış kartal figürü bulunan Kültigin başı en önemli örnektir


b)Uygurlar dönemi :

-İnsan heykellerinde gerçekçi bir anlatım görülür

-Hayvan heykellerinde ise stilize bir ifade kullanılmıştır


Örnekler :

-Diz çökmüş yük taşıyan erkek heykeli

-Sorçukta bulunmuş at ve fil başları


-İslamiyet öncesi dönemlerde Türk heykel sanatının başarılı örnekler ortaya koyduğu gerçeği vurgulanacak


3 ESKİ TÜRK ÇADIR SANATI


- Asya ‘da Türklerin kullandıkları çadırlardan içerisinde özellikle kağan çadırlarının süsleme bakımından daha zengin ve daha büyük olduğu bilinmektedir

-Çadırın doğaya karşı uzun yıllar dayanmaması yüzünden günümüze çok az örnek parçalar gelebilmiştir

Çadır sanatına ilişkin bilgilerimizi şu kaynaklardan sağlarız;

-Budist ve Maniheist mağara resimlerindeki çadır süslemelerine benzeyen süslemeler kullanılmışlardır

Türk boylarıyla ilişkisi olan gezgin, misyoner ve elçilerin gezi notlarından ;

-6yy’ da Çinli gezgin Song Yun , Akhunların hükümdar çadırlarını

-6 yy’ da Bizans elçisi Zemarkos Göktürk hükümdarı İstemi Kağanın çadırını

-7 yy’da Budha rahibi Hsuan Tsang yine Göktürk hükümdarları anlatır


- Kurganlardan çıkan süslü çadır ve keçe parçalarından


-Selçuklularda yaygın olarak görülen kümbet mezarlarda eski Türk çadırlarından etkiler taşırlar Kümbetlerin süslenmelerinde ve biçime bakarak çadır sanatı hakkında bilgi edinebiliriz


- Çadırlarla birlikte halı sanatında gelişmiştir Çünkü halı çadır içinde kullanılan önemli bir yaygı türüdür


4UYGUR MİMARİSİ- İlk yerleşik yaşama geçen Türk toplumunun UygurlardırBu yüzden ilk mimari örnekler ve düzenli kentler bu dönemde görülürKentler savaşlar nedeniyle surlarla çevrilidir

- Uygurlarda görülen dinsel mimarinin en ilginç örneklerini Budacılık zamanında yapılan STUPA’lar oluşturur

Örnek : Sirkip te bulunan Stupa (Pagoda)

-Uygurların mimariye getirdiği en önemli yenilik ise :

* Kubbeli mezar anıtları yani türbeler ve

* Köşelerden kubbeye üçgen geçiş elemanı kullanmaktır


STUPA : Asya uygarlıklarında görülen kule biçiminde tapınak


TROMP :Köşelerden kubbeye geçişi sağlayan çeyrek küre şeklinde mimari eleman


5ESKİ TÜRK MADEN SANATI

- Ergenekon destanında da ; demirden bir kayanın eritilmesinden söz edilir Bu olayın Eski Türklerde her yıl bayram olarak kutlanıldığı ve örs üzerinde demir dövüldüğü bilinmektedir

16 yy da Ruslar Sibirya’yı aldıklarında buradaki Türklere Demirci diyerek Kuznesk kentini kurmuşlardır


Buna göre :

MADEN SANATINA İLİŞKİN ORTAK ÖZELLİKLER :

1)Eski Türkler demir başta olmak üzere her türlü madeni araç ve gereç yapımında kullanmışlardır

2)Modern sanatın örnekleri genellikle, At koşumu süsleri ; kemer tokaları , süs levhaları ve kap kacaklardan oluşmaktadır

3)Modern sanatın en önemli örnekleri günümüzde Viyana Sanat Tarihi Müzesi , Leningrad Ermitaj müzesinde bulunmaktadır

4)Bu eserler döküm , dövme ve ajurlama teknikleriyle yapılmışlardır


AJURLAMA : Kafes gibi delikli olarak oyup ,süsleme tekniğidir


Eski Türk Maden sanatı örnekleri konu ve biçim yönünden iki bölümde incelenir



a)Kıvrıkdal bitki üslubu : Bunlarda bitkisel motiflerin kıvrılarak iç içe geçerek oluşturduğu süslemeler vardı

b)Hayvan üslubu : Birbirini parçalayan boğuşan yada değişik durumlarda gösterilmiş stilize hayvan motifleri kullanılmıştır

Örnekler:

-Ermitaj müzesindeki Altın geyik

-Av sahneli Kemer tokası

-Dinlenen süvari levhası

-Bu iki üslubun birlikte kullanıldığı hatta insan figürlerinin kullanıldığı karmakarışık üslupta maden sanatı örnekleri de vardır


Örnek :

- Dinlenen süvarı levhası

- Nac St Mikloş Altın kapları(Peçeneklerden 9yy)

(Macaristan-Romanya arasında bulunmuş-Viyana Müzesi'nde)


NİZAMİ ÇUBUK Hoca'ya teşekkür ederiz

tarihportalinet