Elmalı Hamdi Yazır Tefsiri - Hak Dini Kur'an Dili

Elmalı Muhammed Hamdi Yazır kimdir - Elmalı Muhammed Hamdi Yazır tefsiri bilgi - Elmalı Muhammed Hamdi Yazır eserleri - Elmalılı Hamdi Yazır bilgi


En güvenilir, tefsir konusunda üstüne kimseyi tanımadığım ve istediğim bütün cevapları eserlerinde bulup kendimi Elmalı tefsiriyle yetiştirdiğim özel eğitim aldığım dönemlerde hocalarımında takdirine mazhar olan Muhammed Hamdi Yazır üstadı sizlere takdim ederken kendisinide rahmetle anıyorum




Cumhuriyet Döneminde


Cumhuriyet'in ilanı esnasında Medrese-t-ül Mütehassisin'de mantık dersleri okutuyordu Damat Ferit Paşa kabinelerindeki görevi dolayısıyla, bu kabinelerin Milli Mücadele aleyhine verdiği kararlarda sorumluluğu bulunduğu gerekçesiyle gıyabında idama mahkum edildiyse de, aynı zamanda yeğeni Emin Paksüt'ün kayınpederi olan Kel Ali' nin başkanlık ettiği Ankara İstiklal Mahkemesi'nde yapılan yargılamasından sonra suçsuzluğu tespit edilerek beraat etti

Cumhuriyetin ilânı sırasında Mütehassısîn medresesinde mantık müderrisi idi Medreseler kaldırılınca evinde inzivaya çekilmiş, ilmî tetkik ve araştırmalarına devam etmiştir Yirmi yıl kadar devam eden bu uzlet (yalnızlık) devresi, "Hak Dini Kur'an Dili" adındaki Türkçe tefsiri hazırlamasına imkân vermiştir Tefsire başlamadan önce Mısırlı Prens Abbas Halim Paşa'nın teşviki ile "Büyük İslâm Hukuku Kâmusu" ile meşgul bulunuyordu Bu eserle birkaç yıl meşgul olduktan sonra yarım bırakmış ve tefsiri yazmaya başlamıştır




Eserleri


Beyânül-Hak ve Sebîlürreşad dergilerinde Küçük Hamdi veya Elmalılı Küçük Hamdi mahlası ile makalelerini yayınlanmıştır Tefsirinde ise Elmalılı Hamdi Yazır imzasıyla eserini yayınlamıştır

1 Hak Dini Kur'an Dili (Kuran'ı Kerim'in Türkçe Tefsiri) ve Atatürk [değiştir]


Hak Dini Kur'an Dili


Atatürk'ün Elmalı'ya yazdırdığı tefsir olup günümüzde de önde gelen İslam alimleri tarafından da hala en güvenilir tefsir olarak kabul edilmektedir Atatürk'ün Diyanet İşleri Başkanlığı'na verdiği talimatı üzerine yazdırıldı 1926'da Diyanet İşleri Riyaseti 'Kur'an'ı çağın icablarına göre yeniden tefsir edebilecek bir alim aradı Sonunda görevi talimat üzerine Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır'a verildi Devlet eliye yazdırılan bu tefsirle Atatürk bizzat ilgilendi Atatürk Şeyh Sait Ayaklanmasının bastırıldığı, çağdaşlaşma ve modernleşme adına yapılan inkılaplara yönelik itirazların arttığı bir dönemde İslamiyet'in temel kaynağı olan Kur'an'ın yeniden yorumlanmasını istedi Atatürk yedi madde ile nasıl bir tefsir istediğini ortaya koydu Bu yedi madde daha sonra Diyanet İşleri Riyaseti ile Elmalılı Hamdi Yazır arasında imzalanan protekole kondu Atatürk, Diyanet'e gönderdiği yazıda özellikle iki maddenin üzerinde duruyordu Yeni tefsir 'Ehli Sünnet' itikadına ve 'Hanefi' mezhebinin görüşlerine göre hazırlanacaktı Diğer bir isteği de 'ibret ve öğüt mahiyeti taşıyan ayetlerin genişçe izah edilmesi' idi Atatürk, hüküm içeren ayetlerin de Türk-İslam geleneği göz önünde bulundurularak yorumlanmasını arzu ediyordu


Lisan Bilgisi


Türkçe'nin yanında Arapça ve Farsça ile şiir yazacak kadar üst seviyede bir bilgiye sahipti Ancak yazılarında sade bir Türkçe kullanmıştır Bunların yanı sıra Fransızca da bilmektedir "El-metalip ve'l-mezahip" adında Fransızcadan çevirdiği bir felsefe tarihi kitabı vardır


Eğitimi


Elmalılı Hafız Muhammed Hamdi Yazır ilk ve ortaokul tahsilini Elmalı'da Rüşdiye Mektebinde gördü Hafızlığını da tamamladıktan sonra, Arapça okudu ve İslami ilimler i öğrenmek için, dayısı Hoca Mustafa Sarılar Efendi ile birlikte 1895'de İstanbul'a geldi Kayserili Mahmud Hamdi Efendi'nin Beyazıt Camii'ndeki derslerine devam etti Of'lu Mahmut Kamil efendiden fıkıh dersleri aldıDevrin ileri gelen değerli hocalarından ders görerek icazet aldı


Bilimsel Kariyeri


Mekteb-i Nuvvab'a girdi ve buradan birincilikle mezun olarak kadılık icazeti aldı 1905'ten itibaren Beyazıt Camii'nde talebelere ders vermeye başladı ve bu hizmeti 1908 yılına kadar devam etti Bu arada Şeyhülislamlık'ta Mektubi Kalemi'ne dahil edildi Bir yandan da Nuvvab'da ve Mülkiye Mektebi'nde ahkam-ı evkaf, Medrese-t-ül Vaizin'de fıkıh, Süleymaniye Medresesi'nde mantık derslerini okutmayı sürdürdü 1908 yılında dersiam oldu Devrin ünlü hattatları Sami Efendi ve Bakkal Arif Efendi'den hat dersleri aldı Mustafa Kemal ATATÜRK'ün Kur'an-ı Kerim İlk kez Türkçe Tevsirini yapması için görevlendirilmiş Mehmet Akif Ersoy'dan sonraki ikinci kişi dir


Siyasi Hayatı


2 Meşrutiyet'in ilanından sonra Meclis-i Mebusan'a Antalya mebusu olarak girdi Şeyhülislam fetvayı vermediği için, 1 Fetva Emini olarak 2 Abdulhamit'in tahttan alınması için gereken fetva yı İttihad Terakkicilerin isteği doğrultusunda yazdıkaynak belirtilmeli Daha sonra da karşı cephe olan Hürriyet ve İtilaf Fırkası'nda faaliyetler sürdürdü Daha sonra sırasıyla, Dar-ül Hikmet-ül İslamiye azalığına (Ağustos 1918), Nisan 1919'da bu kurumun başkanlığına tayin edildi Damat Ferit Paşa'nın kabinelerinde Evkaf (Vakıflar) Nazırı olarak görev yaptı Eylül 1919'da Ayan Meclisi üyeliğine getirildi İttihat ve Terakki'nin ilim şubesinde görev yaptı


Mülki ve Hukuki Yönü


1909 yılında Mülkiye Mektebi'nde Ahkâm-ı Evkâf ve Arâzî dersleri okutmuş ve yine aynı yıllarda Mekteb-i Kuzâtta "Fıkıh" dersleri vermiştir Daha sonra Darü'l-Hikmeti'l-İslâmiye (Şeyhü'l-İslâmlığa bağlı Yüksek Müşavere Heyeti) üyeliğine ve bir müddet sonra da başkanlığına tayin edilmiştir I Dünya Savaşı'ndan sonra Evkaf Nazırlığı'nda bulunmuş ve bu sırada Âyan Meclisi üyesi olmuştur


Felsefi Yönü


Felsefeylede ilgilenen Elmalılı Hamdi Yazır, Batılı yazarların eserlerinide tercüme etmiştir Bu eserlerde ileri sürülen konulara eleştirel yaklaşım sergileyen Elmalılı Hamdi Efendi, felsefe ve din arasında cereyan eden tartışmalara çözüm bulmaya çalışmıştır Filozofların gerçeği kavrayamadıklarını belirtmiş, akıl ile iman bütünleştiği zaman gerçeğin kavranıp doğrulanabileceği fikrini savunmuştur


Elmalılı M Hamdi Yazır'ın Müteşabih Ayetleri Anlamaya Katkısı

Prof Dr Suat Yıldırım




Bu makalemizde muasır âlimlerimizden Elmalılı M Hamdi Yazır’ın müteşabih ayetleri nasıl ele aldığını incelemeye çalışarak Usul-i Tefsir ilminin önemli bir problematiğini teşkil eden bu konuya getirdiği açılımı dikkatlere sunacağız Aralarında tefsir ehlinden bazı kimselerin de bulunduğu geniş kitlenin müteşabihler hakkındaki telakkileri şöyle özetlenebilir: 1- Müteşabih, mânâsı kapalı olup kesin maksadı anlaşılamayan ayetlerdir 2- Buna binaen bu ayetlerin tefsir ve teviline girişmek doğru değildir 3- Müteşabihler “yedullah”, “er-Rahmanu ale’l-arşi’steva”, “men fi’s-semai” gibi, Allah Teala’ya mahluklarda bulunan bazı özellikler nisbet eden ve sayıları son derece az birkaç ayetten ibarettir


Bu anlayışın iyice irdelenmesi gerekir a) Her şeyden önce müteşabih ayetlerin sayısı bu kadar az değil, yüzlercedir Çünkü yaygın anlayıştaki müteşabihler, “müteşabihu’s-sıfat” denilen kısım olup bunlar, misalleri çok az olan küçük bir bölümünü teşkil eder Oysa bunlar “hakiki müteşabihler” kısmının bir bölümüdür ve huruf-i mukatta’anın da içinde yer aldığı bu kısım, bir önceki bölüme göre biraz daha fazladır Ama kevnî meselelerden, uhrevi hallerden ve başka bir kısım hakikatlerden bahseden “izafi müteşabihler” vardır ki bunların sayısı yüzleri geçer b) Diğer taraftan, Allah Teala mânâsı anlaşılamayacak tarzda muhataplarına hitab etmekten münezzehtir İlim ve hikmet sahibi bir insanın bile yapmayacağı yersiz bir davranış, nasıl olur da O’nun hakkında düşünülebilir? c) Bir de şunu hiç unutmamak gerekir: Teşabüh problematiği, aklı ve bütün kapasiteleri sınırlı olan insan yapısının ayrılmaz ontolojik bir gerçeğidir İnsanın bu özelliği onun ifadesine de yansımış, lisanına yerleşmiştir Beşer dilini kullanma durumunda olan Kur’ân da, haliyle müteşabih ifadelerle dolu olmuştur d) Hem iyi değerlendirilmesi halinde, insanlar için müteşabihlerin Kur'ân’da bulunması büyük bir nimet, hatta mucizedir Zira bu özelliğe sahip bir kitap, ilmi her şeyi ihata eden Allah’tan gelebilir Kur’ân beşer sözü olsaydı, müteşabihler bulunmaz ve bilhassa müteşabihler konusunda insanların dikkatlerini çekip onları uyarmazdı


Bu makalemizde düşüncelerini ele alacağımız müellif, konuyu sathi bir şekilde ele almakla yetinmeyip bu hususta zor olanı gerçekleştirmiş, meseleyi fikri ve felsefi yönden temellendirmiştir Böylece müteşabihleri, nerdeyse mühmel, meskut, gölgede kalma durumundan kurtararak, tefsir için büyük bir zenginlik kaynağı olduğunu göstermiştir Makalemizde bunu ispat edeceğimizi umuyor, bir yandan da son dönemde, Türkiye’de orijinal müelliflerin pek bulunmadığı zannını gidermeye de katkı sağlayacağını ümid ediyoruz


Elmalılı M Hamdi Yazır’ın Müteşabihatla İlgili Görüşleri

Müfessirimiz müteşabihi açıklamaya başlarken önce şu önemli hususu vurgular: Esasında Mütekellim olan Cenab-ı Allah yönünden, keza işin gerçeği yönünden Kur’ân’da hiçbir şüphe olmadığı halde, muhatabın anlaması yönünden duruma göre, çeşitli şekillerde kapalılık ve farklı ihtimaller bulunur Bu ihtimaller, muhkem ayetlerin ışığında vuzuha kavuşturulur


1 Onun vurguladığı diğer mühim husus şudur: Kur’ân’da mühmel yoktur Huruf-i mukkatta’alarda bile çeşitli anlayış vecihleri vardır Mesele, mefhumların tahdit edilip muhkemleştirilmesi ile, kastedilen mânânın tayin edilmesindedir Faide-i hitab ise bu tayine bağlı değildir Saymaya gelmez derecede araştırma konuları sezdirmek, beşer ilminin değerini tayin ettirmek, insanların seviyelerine göre onlara değişik zevkler tattırmak, nihayet rasih âlimleri sonsuz bir tefekkürle imtihan etmek gibi birçok faide-i hitab vardır


Müteşabih’in Tarifine Katkısı

“Müteşabihat denildiği zaman mânâsız bir ibham-ı külli iddia edildiğini zannetmek büyük bir hata teşkil eder Müteşabihat mânâsız ve mühmel değil, kesret-imeânîden dolayı muayyen bir murad tayini mümkün görünmeyen ve daha doğrusu ifade ettiği hakâik-i muhîta, zihn-i beşerle kabil-i istiab olmadığından mübhem görünen bir ifadedir Bu öyle bir beyandır ki hakikat-mecaz, sarih-kinaye, temsil-tahkik, zâhir-hafî gibi vücuh-i beyanın mecmuunu havidir Bunun için bâlâda buna “el-ma’lûmü’l-mechul” ifadesini arzetmiş idik Zaten kelamda ibham, mevkiine göre en büyük vücuh-i belagatten birini teşkil eder”

“Müteşabihat, murad olunabilecek gibi görünmekte birbirlerine benzer müteaddit mânâlara muhtemildir ki hepsi mi veya birisi mi murad olduğu zâhir bir surette seçilemez” Müfessirimiz bu tarifini başka bir yerde biraz daha genişleterek şöyle der: “İki şeyin birbirine mütekabilen alettesâvi benzemelerine teşabüh ve bunların her birine müteşabih denilir ki yekdiğerinden seçilemez, zihin temyizlerinden aciz kalır Teşbih ve müşabehette bir taraf fer’ ve nakıs, diğer taraf asıl ve tam olur Teşabühte ise tarafeyn, aynı kuvvette mütesavi olurlar Teşabühleri tefavütlerini setreder de iştibah u iltibas hasıl olur: “İnne’l-bakara teşâbehe aleyna”,” teşâbehet kulûbuhüm”, “ve ütû bihi müteşâbihen” gibi Demek ki teşabüh, seçilememeye sebeptir Temyiz olunamamak bunun bir mânâ-yı lâzımîsidir Bu münasebetle, insanın doğrudan doğruya temyizine yol bulamadığı bir şeye dahi müteşabih ıtlak edilir ki hafî, müşkil demek gibidir Bu ıtlak, var ile yok beyninde müsavi olması nokta-i nazarından da olabilir” Bu sözün devamında müteşabihin başka anlamına geçerek şöyle devam eder: “Bu suretle Kur’ân’ın ve âyât-ı Kur’ân’ın ihkam ve teşabühü; elfazı, tenasuku, hüsnü, maânîsi, ahkamı gibi muhtelif vücuh ile mülahaza olunabilir Ayetlerin fasılaları, müvazenetleri ve sairesi gibi sanayi-i bediiyyesi itibariyle teşabüh ve tenasuk, muhkemliğe mukabil değildir Belki ayn-ı ihkamdır Bu cihetle “uhkimet âyâtuhu”8, “kitaben müteşâbihen” mütekabil değil, yekdiğerinin izahıdır Fakat nazmın delaleti itibariyle mülahaza edildiği zaman muhkem ile müteşabih, zıd ve mütekabildirler Şüphe yok ki mânâsını kat’iyyetle bildiren muhkem, bildirmeyen gayr-ı muhkemdir Bu ayette (Ali İmran, 7) muhkem ile müteşabih mukabil olarak zikredildikleri gibi maba’dinde te’vil karinesi de mânâya aittir ki İlm-i Usul’de de şer’an muhkem ve müteşabih, bu haysiyetle mülahaza edilmiştir”


2- Müteşabihin Kapsamını Genişletmesi


Müfessirimiz şu pasajlarda müteşabih teriminin kapsamını genişletmektedir:

“Zâhir mukabilinde hafî, nass mukabilinde müşkil, müfesser mukabilinde mücmel, muhkem-i has mukabilinde mânâ-yı ehassıyla müteşabih vardır Binaenaleyh kitab, külliyetiyle mülahaza olunduğu zaman, bu üslub-i hikmetle müteşabihatın muhkemata rücuu haysiyetiyle hepsi muhkemdir, “la raybe fih”11, “kitabun uhkimet âyâtuhû”12dur Bilakis bu hikmete muhalif olarak müteşabihat ümmü’l-kitab farz edilir de muhkematın müteşabihat ile te’viline gidilirse o zaman da hepsi müteşabih olur “Kitaben müteşabihen mesani tekşa’irru minhu cüludü’llezine yehşavne rabbehüm” hükmü tezahür eder” Görüldüğü üzere burada hafî, müşkil ve mücmeli müteşabih kapsamına dahil ederek genişletme cihetine gitmiştir Şu halde Kur’ânda hafî geldiğinde onu zâhir ışığında, müşkil geldiğinde onu nass ışığında, mücmel geldiğinde onu müfesser ışığında, mânâ-yı ehass ile müteşabih geldiğinde onu muhkem-i has ışığında anlamaya çalışmalıyız Böyle yapmakla iştibah ve ihtimaller izale olunabilir


Burada bir husus dikkat çekmektedir: Müteşabihatı esas alıp muhkematı ona göre anlamaya çalışmak, tenkit ve reddedilen bir iştir Merhum müfessirimiz, naklettiğimiz mezkur ifadesinde, işi tersine çevirerek muhkemi müteşabihe irca edenler hakkında “kitaben müteşâbihen mesânî” ayetiyle istişhad etmesi tereddüde yol açmaktadır Zira bildiğimiz kadarıyla bu ayette, 'ayetlerinin belagatte, hakikatleri bildirmekte birbirine benzer olması' itibariyle Kur’ân medh olunmaktadır Yoksa burada muhkem mukabili olarak müteşabih söz konusu değildir Dolayısıyla bu siyaka münasip olan ayet-i kerimenin, muhkemi bırakıp müteşabihleri fitne sebebi yapmak isteyenleri kınayan “fe emme’llezine fi kulûbihim zeyğun fe yettebiûne ma teşâbehe minhu…” olduğunu düşünüyoruz


“Bir lafzın mücerret siğasına nazaran mânâ-yı muradı malum olursa ona zâhir denilir ki enva-ı muhkemin edna derecesidir Bunun te’vile veya tahsise veya nesha ihtimali bulunabilir Fakat bunlar karineye muhtaç olduğundan, karine olmadığı müddetçe zâhirinde kat’i olur Eğer bu mânâ kelamda ma sîka leh olmuş, mütekellim, sözü bunun için sevk etmiş ise nass olur Bunda artık te’vil ihtimali kalmaz Ancak tahsis veya nesih ihtimali bulunabilir Nihayet nesih ihtimali de yoksa ki ihbarat, te’yid edilmiş inşaiyyat bu kabildendir- bu da mânâ-yı hassıyle muhkem olur Bunların hepsinin hükm-u icabı ilm ü ameldir İndetteaâruz akvâ tercih olunur


Bunlara mukabil, bir lafzın mânâ-yı muradı siğasından değil, başka bir emr-i ârız sebebiyle gizlenmiş bulunursa hafî, böyle değil de mânânın nefsinde ince, her nefsin nüfuz edemeyeceği, edenlerin de teemmülsüz kavrayamayacağı derecede gamız olması veya bir istiare-i bediiye bulunması gibi bir sebepten nâşi gizli, muhtac-ı teemmül bulunursa müşkil, siğa müteaddit mânâlara alesseviyye muhtemil olur ve hiçbirinin tercihine karine bulunmaz ve fakat bir beyan-ı tefsirin lühûku me’mul bulunursa mücmel, mânâ-yı muradı anlamak ümidi münkatı’ olursa hâlis müteşabih olur Müteşabihat-ı Kur’ân’dan birçoğu böyle kesret-i meânîden dolayı bir şa’şaa-yı beyan içinde bulunduğundan nazarları kamaştırır…”


3-Müteşabihin Hikmet-i vücudu Hakkındaki Katkısı:


Müfessirimiz, ilahi kitaplarda müteşabihat bulunmamalı idi, gibi bir tevehhüme kapılmanın doğru olmayıp, bunların yer almasının hikmet-i vücudunu bildirmek üzere şöyle der: “Zira böyle bir tasavvur, cereyan-ı vücudun inkıtaını veya suret-i vahide altında yeknesak ve camid bir tevalisini ve malumat-ı ilahiyyenin tenahisini farz etmek veya bütün namütenahiliği ile ve bütün hayatiyetiyle malumat-ı ilahiyyenin muhkem bir surette beşere talimi ve Allah Tealaya bir şerik ve nazîr ihdası mümkün olduğunu tevehhüm eylemek ve yahut Allah Tealanın ilm-i beşeri sabit bir nokta-i tenahide tevkif edip malumattan mechulata18, noksandan kemale doğru ebedi bir hayata müteveccihen ilerlemesine mani olması lazım geleceğini iddia etmek, hasılı feyz-i ilahide buhl istemektir Her tavr-ı terakkinin ilerisinde kat’ olunacak mesafe, keşf edilecek hakâik ve hiçbir zaman nüfuz edilip bitirilemeyecek mebâdi ve mekasıd mevcut olduğu halde, Allah Tealanın bunları istidadat-ı muhtelifeye göre sezdirmeyip ezher cihet gizlemesi ve bu mechulatı mümkün olduğu kadar hall ü keşfe medar ve mi’yar olmak üzere bahşettiği usûl ve delâil-i muhkemeyi, mütenahi ve camid bir noktada tutması, dünkü ilimden yarın, dünyadan ahiret için istifade ettirmemesi nasıl olur da mukteza-yı hikmet-i ilahiye farz edilebilir?”19 Müellif mütalaasının devamında her şeyi ispatlayıp vuzuha kavuşturduğunu iddia etmenin cehaletten başka bir şey olmadığını anlatır


Bir başka hikmet-i vücut şudur: “Sonra edeb ü ahlak veya diğer hikmetlerden dolayı tasrihi hayır olmayan, kinaye ve ta’riz daha beliğ ve müessir bulunan mezâmin vardır”20 Görüldüğü gibi bazen adab gereği olarak bazı meseleleri üstü kapalı tarzda bildirmenin daha güzel ve etkili olduğunu vurgular


Bir başka hikmet: “Nihayet bütün beyanat nizamı, tevhid üzere vahdetten kesrete veya kesretten vahdete giderken gerek nisbetlerde ve gerek hudud-i tasavvuratta lisan-ı beşerin henüz lügatini vaz’ etmediği, hatta hiç sezmediği, düşünmediği, misalini görmediği nice maânî ve hakâik vardır ki bunlar bir muhkem ile ifade olunmakla beraber, müteşabih bir misal ve ima ile sezdirildikleri zaman daha müfid olur Bu gibilerin bazısını bugün anlayamayanlar yarın anlayabilirler”

Bilinen bir hikmeti de şöyle ifade eder: “Hükema derler ki: İlmin başı hayrettir Bu itibar ile de Kur’ân’ın başında irşad ve hidayetin bidayetinde böyle hayretengiz bir tebliğin beliğ bir kuvve-i teshiriyyesi vardır” Bunun mânâsı şudur: İnsanın bir şeyi merak etmesi önemlidir Merakla başlayıp, derken hayret derecesine ulaşan insanın, hayreti nisbetinde konuya duyduğu ilgi artar, heyecan duyar Mesele ile ilgili en ufak ayrıntıları bile kaçırmak istemez Halbuki rasgele, sathi bir bakış atfetmekle konuyla sıkı bir irtibat kuramaz İnsan ilgilendiği konuda, zihninin ihata edemediği tarafların kaldığını bildiği takdirde, onları öğrenmeye ihtiyacı ve iştiyakı artar Bilimler böylelikle gelişip mükemmelleşir Hayret uyandırılmazsa, genel bir bakışla, insan bazı ayrıntıları kaçırabilir


4-Müteşabihleri Sınıflandırmaya Katkısı:

“

Birçoğu da bir mânâ-yı muhkem etrafında onunla kabil-i ictima ve meratib-i muhtelife üzere müterettib müteaddit işarat ve delâlâtı ihtiva ettiğinden dolayı icmal veya işkal ve hafa ile calib-i dikkat olur Bu suretle muhkem zımnında müteşabih, müteşabih maiyetinde muhkem de bulunur” Buna göre bir kısım müteşabihler, muhkem bir mânâ ile bir arada bulunabilirler Bu muhkem mânâlar, çeşitli aşamalarda ve merdiven basamakları gibi sıralanan, birbiri üzerine bina edilecek tarzda birçok işaret ve delaletler ihtiva etmeleri sebebiyle mücmel veya müşkil veya hafî haline gelebilirler


Aşağıda görüleceği gibi hafî, müşkil ve mücmeli müteşabihin kısımları arasında sayar: “Hasılı aksam-ı müteşabihten hafînin hükmü taleb u taharri, müşkilin hükmü, bununla beraber teemmül, mücmelin hükmü bunlardan bir beyan-ı tefsire intizar ve taharri, asıl müteşabihin hükmü de tevakkuf ve Allah’a tefviz ile ilticadır”


Aşağıdaki tasnif müfessirimizden önce de bulunup ona mahsus olmamakla beraber, onun tarafından derli toplu ifade edildiğini görmekteyiz:


“Müteşabihat için bir de şu taksim vardır: Lafız


cihetinden müteşabih, mânâ cihetinden müteşabih, her iki cihetten müteşabih 1- Lafız cihetinden müteşabih ya elfaz-ı müfredede veya kelam-ı mürekkebdedir Elfaz-ı müfrededeki mesela “ebben”, “yeziffûn” gibi garabetten veya “yed” ve “ayn” gibi iştirakten neş’et eder Kelam-ı mürekkebdeki: a) ya ihtisardan b) veya basttan c) veya hususiyet-i nazımdan olmak üzere üç kısımdır 2- Mânâ cihetiyle müteşabih evsaf-ı ilahiye ve evsaf-ı ahiret gibi hissi veya gayr-ı hissi bir suret-i misaliyyesine malik olamadığımızdan dolayı tasavvuruna yetişemeyeceğimiz maânîdir 3- Her iki cihetten müteşabih başlıca beştir: a) Umum veya husus gibi kemmiyyet cihetinden, b) vücub veya nedib gibi keyfiyet cihetinden, c) nasih veya mensuh gibi zaman cihetinden, d) mekan cihetinden, veya e) ayetin nazil olduğu adet cihetinden -ki “Leyse’l-birre bi en te’tü’l-büyûte min zuhûrihâ”25 gibi- fiilin sıhhat u fesadındaki şurût cihetinden”


5-Müteşabihin İşlevlerini Bildirmeye Katkısı:


Müteşabih ayetlerin işlevleri konusunda müfessirimiz şu orijinal vurguyu yapar: Müteşabihlerin, muhkem bir hakikati ihtiva ettiklerini unutmamak gerekir

Müteşabihin önemli bir işlevini ve insanlığın ayrılmaz bir parçası olmasını şu pasajda ayrıntılı olarak bildirir:


Meçhul meçhul ile, şüphe şüphe ile hallolunmaz Meçhulat, malumat ile ve o malumatın derece-i kuvveti ile mütenasib olarak hallolunur Ta’lim u irşad, malumat üzerine meçhulatı sezdirmek ve o meçhulatı malumata irca ettirmektir Talibte malumat arttıkça, muallim, kuvvetine göre meçhulatı peyderpey sezdirir, ba’dehu hallettirir Bu suretle mehulü sezmek de onu bilmenin bir şart-ı mütekaddimi olur Cenab-ı Hak kullarına ilm-i hakkı böyle ihsan eder İbtida kendini ve gayrı temyiz ettiren bir ilm-i muhkem bahşeder Ba’dehu müteşabih bir halde meçhulatı sezdirir Bunları kademe kademe muhkemata irca ettirerek malumat-ı yakiniyyeye tahvil eder…


Müfessirimizin bu mütalaasını şöyle özetleyebiliriz:

Göklerde, yerde, bütün kâinatta Allah’a gizli hiçbir şey yoktur Ama O’ndan başkası için durum böyle değildir, onlar için çok sayıda bilinmeyen şeyler mevcuttur Aynen bunun gibi, hakikatlere tam tamına mutabık olan Kur’ân-ı Kerim için de benzer bir durum söz konusudur Öğretim, bilinenlere dayanıp bilinmeyenleri sezdirmek, derken bilinmeyenleri de bilinen şeylere dönüştürmektir Bir meçhulü sezmek, onu bilmediğinin farkında olmak, onu öğrenmenin ön şartıdır Allah, meçhulleri müteşabih halinde sezdirir, bunları derece derece muhkem, yani kesin bilgi haline dönüştürür Allah’ın ilmi sınırsız, beşerinki ise sınırlıdır İnsanın bunu idrak etmesi en büyük bir marifettir İnsanın bilgisi ne kadar fazla olursa olsun, önünde bilmediği çok şeyin bulunduğunu sezmeye muhtaçtır Bu ise, müteşabihat karşısında bulunduğunu bilmektir Gerek maziye, gerek istikbale dair hiçbir beşeri bilgi, teşabühten kurtulamaz Kesinlik sadece çok kısa bir an olan hazır zamanda olup her tecrübe anının bir adım gerisi veya bir adım ilerisi teşabühle alakalıdır “İlmin en kuvvetli müeyyidesi olan tecrübe bile zaruri (kesin) bir müeyyide değildir Bu babda en sağlam ve en umumi vesika beka-yı illetten çıkan ıttırad-ı âdidir (bu alanda en sağlam belge, varlık sebebinin devam etmesinden ileri gelen normal nizamdır) ki bu da irade-i ilahiyyeye istinaddır Binaenaleyh ilm-i beşerin müteşabihattan kurtulması gayr-i mümkindir”


Daha ileride, “İnsanların, Allah’ın ilmine havale edecekleri hakikatlerin her zaman bulunacağını bildirip 'muhkemattan sonra bile hakaik-i müteşabihenin mücerret mevcut olduğunu bilmek de ilm-i beşer için pek büyük bir kemal ve gaye-i beşer için pek mühim bir hayırdır' der Bu pasajı dikkatle inceleyen bir muhatap, müteşabihatın nefis bir felsefesini ve müfessirimizin onu nasıl temellendirdiğini görerek hayran kalmaktan kendisini alamaz


6-Müteşabihler Konusunda Rasih Âlimlerin Rolü:


Müellifimiz, cumhura uyarak “Ve ma ya’lemu te’vilehû illallah ve’r-râsihûne fi’l-ilmi”30 ayetinde lafz-ı celâle üzerinde vakf etmeyi tercih eder Fakat az sonra açıkça söylemeksizin, sanki vakf “fi’l-ilmi”de imiş gibi tefsire başlar Rasih âlimlerin üzerine düşen görevi vurgular Bu tefsirin de, önceki gibi İbn Abbas (ra)’dan nakledildiğini, mütekellimin ile müteahhir âlimlerin birçoğunun bunu tercih ettiklerini belirtir Daha sonra her iki görüşün sentezi halinde şöyle der: “Bu babda te’vil ve içtihad başkalarının değil, meratib-i muhkemat ile meratib-i müteşabihatı seçer, te’vili caiz olup olmayanları temyiz eder, fitneden kendini ve herkesi iğfal etmekten sakınır, haddini bilir, ilm-i ilahiye tefviz edilmesi lazım gelenleri O’na tefviz eyler, imanı kamil, tarik-i ilimde kavi, temiz ve ince akıllı, doğru düşünmesini bilir ve sever, hasılı hikmete mazhar ulema-yı rasihinin hakk u selahiyyetidir”31

Bir başka yazıda müteşabihler konusunda Bediüzzaman Said Nursi’nin izahlarını da değerlendirip onların bu değerli mütalaalarının müteşabihler konusundaki anlayışı yerli yerine oturtmanın da ötesinde, Kur’ân tefsir ve anlayışına da büyük bir zenginlik kattığı kanaatimizi paylaşmayı düşünüyoruz


Marmara Üniv İlahiyat Fak Öğrt Görevlisi



Dipnotlar

1 Yazır, Elmalılı Hamdi, Hak Dini Kur'ân Dili, 2/1036

2 Yazır, age, 2/1047-1048

3 Yazır, age, 1/159

4 Yazır, age, 2/1037

5 Bakara sûresi, 70

6 Bakara sûresi, 118

7 Bakara sûresi, 25

8 Hud sûresi,1

9 Zümer sûresi, 23

10 Yazır, age, 2/1037

11 Bakara sûresi, 2

12 Hud sûresi, 1

13 Zümer sûresi, 23

14 Yazır, age, 2/1036

15 Zümer sûresi, 23

16 Al-i İmran sûresi, 7

17 Yazır, age, 2/1037-1038

18 Metinde böyledir Zannedersem burada bir zühul bulunmakta olup siyaka göre: “meçhulattan malumata” olması gerekmektedir

19 Yazır, age, 2/1042-1043

20 Yazır, age, 2/1038

21 Yazır, age, 2/1038-1039

22 Yazır, age, 1/159

23 Yazır, age, 2/1038

24 Yazır, age, 2/1039

25 Bakara sûresi, 189

26 Yazır, age, 2/1039-1040

27 Yazır, age, 2/1043

28 Yazır, age, 2/1041

29 Age,2,1042

30 Al-i İmran sûresi, 7

31 Yazır, 2, 1045

Hak Dini Kur'an Dili


Hak Dini Kur'an Dili Atatürk'ün Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır'a yazdırdığı tefsir kitabının adıdır İslam alimleri tarafından en güvenilir tefsir olarak kabul edilmektedir



Diyanet'le Hamdi Yazır arasında imzalanan protokol


1 Ayetler arasında münasebetler gösterilecek

2 Ayetlerin nüzül (iniş) sebepleri kaydedilecek

3 Kıraat-i Aşere'yi (10 okuma tarzını) geçmemek üzere kıraatler hakkında bilgi verilecek

4 Gerektiği yerlerde kelime ve terkiplerin dil izahı yapılacak

5 İtikadda ehli sünnet ve amelde Hanefi mezhebine bağlı kalınmak üzere ayetlerin ihtiva ettiği dini, şer'i, hukûkî, ictimaî ve ahlâkî hükümler açıklanacak

6 Ayetlerin imâ ve işarette bulunduğu ilmî ve felsefî konularla ilgili bilgiler verilecek Özellikle tevhid konusunu ihtivâ eden ibret ve öğüt mahiyeti taşıyan ayetler genişçe izah edilecek

7 Konuyla doğrudan ya da dolaylı ilgisi bulunan İslam Tarihi olayları anlatılacak

8 Batılı müelliflerin yanlış yaptıkları noktalarda okuyucunun dikkatini çeken noktalar konularak gerekli açıklamalar yapılacak


Tefsiri Üzerine Değerlendirmeler


Üzerinde değişiklik yönlerinin işlendiği altı yüksek lisans, bir doktora tezi yapılmıştır Hakkında pek çok sempozyumlarda bildiriler sunulan yapılmıştır


Ünlü tefsir alimi Hasan Basri Çantay'a göre;


Erkanı Harbiye Haritası' nı andıran bir şaheser


Doç Dr Abdulvahap Öztürk'e göre;


Elmalı tefsiri ve meali Türkiye için sahasında baş yapıt olduğunda şüphe yoktur Okuyucularımızın da bunu bildikleri için Elmalı yı tercih tercih ettiklerini gayet exatct car depuis plusieur année la terre a ete menacer de plusieurs attaques contre les monstres terrien mé malheuresement ils ont tous eter detrui merci de toute votre compréenssion lol ptdr de hata olmasın, Osmanlı dönemi içindeki benzer eserler arasında diğerlerinki ile Fuzuli’nin eseri gibidir İşte bu niteliğinden dolayıdır ki bizim gördüğümüz kadarı ile şu özellikleri taşımaktadır:


1 Lafızdan çok manaya önem verilmiştir

2 Şiirsel bir dille yazılmıştır Şurası bir gerçektir ki Kur’an- ı Kerim şiir değildir Ancak kendine has fasıla denen ve düz yazıdaki secileri karşılayan tarafı gayet açıktır İşte Elmalı Merhum bu ahengi vermek istemiştir Bunu kitabın her tarafında görmek mümkün olduğu gibi daha çok kısa surelerde açıkça görmekteyiz

3 Bir önceki maddedeki şiirselliği korumak için konuşur gibi devrik cümle kullanıyor Yine bu özelliği kaçırmamak için şiirselliği temin eden kelimeyi kullanıyor, bir kapalılık kalırsa parantez içinde açıklıyor

4 Elmalı daha çok Türkçe deyimle karşılık veriyor




vikipedia

M Hamdi Yazır merhum, bereketli Osmanlı pınarının sulayıp yetiştirdiği büyük kıymetlerimizin başında gelmektedir Kıymeti, yaşadığı zaman dilimiyle kıyaslanırsa daha da artmaktadır Çünkü Osmanlı Devlet-i Aliye'sinin, yani asırlık pınarın kurumaya yüz tuttuğu, çevresindeki herşeyin susuzluk tehlikesiyle karşılaştığı buhran döneminde yaşamıştır Bir yanda parıltısı gözlerden, gönüllerden silinmeyen bir mazi, diğer yanda ise, ne şekil alacağı kestirilemeyen bunalımlarla dolu bir istikbâl İşte Elmalılı Küçük Hamdi Efendi (küçüklüğü Hocası Büyük Hamdi Efendi ye hürmetinin sembolüdür), bu buhranlı dönemi tatlı bir geçişle, bir başka şanlı istikbâlin müjdesi olarak yaşamış, bu dönemde milletimizi şoka uğramaktan kurtaran büyük zâtlardan biridir Büyüklüğünün bir alâmeti de içinde yaşadığımız şu 90'lı yıllarda, kıymetli tefsirinin halen aşılamamış bulunması ve aynı anda dört sadeleştirmesinin ilim âlemine sunulmasıdır Hatırasını yâdederek en azından bir fatihaya vesile olabilme ümidiyle, hakkındaki bu kıymetli yazıyı, vefat ettiği Mayıs ayında siz okuyucularımıza takdim ediyoruz


Müslüman Türk kütüphanesine "Hak Dinî Kur'ân Dili" adlı değerli tefsiri kazandırmış olan Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır'ın vefatının üzerinden elli yıl geçti Bu vesile ile bu büyük âlimin hayatı ve eseri hakkında okuyucularımıza kısa bilgi vermek istiyoruz


M Hamdi Yazır 1294 (1877) yılında Antalya'nın Elmalı kazasında dünyaya geldi Babası, Burdur'un Gölhisar kazasının Yazır köyünden Numan Efendi'dir Annesi Elmalı ulemasından Mehmet Efendi'nin kızı Fatıma Hanımdır Numan Efendi Şer'iyye Mahkemesi Başkâtipliği görevinde çalışmıştır Babası gibi dedeleri de ilmiye sınıfındandır Hamdi Efendi, İlkokulu, Rüşdiye'yi ve hafızlığını tamamlayıp bazı İslâmî ilimlerde son bilgileri aldıktan sonra 1310 yılında dayısı Mustafa Sanlar Hocaefendi ile İstanbul'a gitti Küçük Ayasofya medresesinde ders okumaya başladı Orada başta gelen hocası, Tetkikat-ı Şer'iyye Meclisi Reisi Kayserili Büyük Hamdi Efendi olup, ondan ayırd edilmek maksadıyla kendisine Küçük Hamdi Efendi denilmiştir İcazeti müteakip ayrılır 1324'de rüus imtihanına girerek üstün başarı ile dersiâm oldu Hakim yetiştiren Mekteb-i Nüvvabı da birincilikle bitirdi Sonra Antalya milletvekili seçilerek ikinci meşrutiyetin ilk meclisine girdi Dini ilimlerden başka matematik, felsefe, edebiyat tahsili yaptı Bir iddia üzerine dört ay kadar kısa bir zamanda ileri seviyede Fransızca öğrendi Mebusluğu sırasında Mekteb-i Nüvvab ve Mekteb-i Kuzat'ta hocalığına devam etti Mebusluktan sonra da Medresetü'l-Vaizin, Süleymaniye medresesi, Mekteb-i Mülkiye gibi müesseselerde fıkıh, mantık gibi dersler okuttu ve Huzur-i Hûmayun dersi muhatabı oldu Şeyhülislâmlığa bağlı olarak bir ilim akademisi durumunda olan Dârül Hikmeti'l-İslâmiyye âzâlığına 1918'de tayin edildi; 1919'da bu müessesenin başkanlığına yükseltildi


Milletvekili iken Sultan II Abdülhamid'in hal edilmesine dair fetvanın müsveddesinin hazırlanmasında rol almıştır(1) O zamanki şartlar içinde, birçok ilim adamının, suret-i hakdan görünen ittihatçılara aldanması hakkında merhum Mahir İz şunları yazmıştır: "Meşhur ulemadan Mustafa Sabri, Elmalılı Küçük Hamdi, Adanalı Hayret Efendilerle dersiamlardan tanınmış kimseler, Mehmet Akif Bey, Babanzâde Naim Bey gibi, isimleri devrin tarihinde ebedileşmiş zevat, bidayette, kemâl-i safvet ve samimiyetlerinden dolayı bu dolaba girmişlerdi Fakat çabuk başları döndü, tertemiz sıyrıldılar ve muhalefete geçerek halkı ikaz etmek istediler Ne fayda ki iş işten geçmiş komite maksadına nail olmuş, devlet otoritesini eline geçirmişti"(2)


Cumhuriyetten sonra medreseler kapatıldı; okullarda Arapça dersi kaldırıldı Artık Kur'ân-ı Kerîm'i anlayıp anlatacak bir nesil bu okullardan yetişmeyecekti Öte yandan yanlışlarla dolu Kur'ân tercümeleri piyasaya çıkmaya başladı Dini gayret ve hamiyeti olan Kastamonu Mebusu Mahir Bey, Denizli Mebusu Mazhar Müfid Bey gibi zatların teklifi ve Diyanet Müşavere Heyeti azası Aksekili Ahmed Hamdi Beyin gayreti ile, Türkçe bir tefsîr ve meal hazırlatma kararı Büyük Millet Meclisinden çıkarıldı Bu iş için onikibin lira tahsisat ayrıldı Ahmed Hamdi Efendi'nin ısrarları ile M Hamdi Tefsîri, M Akif de meali hazırlamayı kabul etti Fakat M Akif'in Mısır'dan meal gönderme konusundaki tereddüdü ve sonunda Diyanet İşleri Başkanlığı ile yaptığı anlaşmayı feshetmesi üzerine, meal de M Hamdi Efendi'nin uhdesine geçti Tefsirine az sonra nisbeten tafsilatlı olarak temas edeceğiz


Fakat hayatı hakkında verdiğimiz bilgiyi tamamlamadan önce şunları da ilâve etmemiz gerekir: M Hamdi Efendi'nin dini ilimlerden başka şiir, dini musiki ve güzel yazı kabiliyetleri vardı Sülüs, nesih, ta'lik, celi, rik'a hatlarında mahir idi Tezhib ve teclid (ciltleme) sanatlarında usta idi İstanbul'da Erenköy'de oturan M Hamdi Efendi'nin dört çocuğu oldu 27 Mayıs 1942'de vefat eden bu âlimin kabri Erenköy'de Sahray-ı Cedîd kabristanında olup, babasının kabrinin bitişiğindedir


Tefsirinin sonunda yazdığı şu manzum niyaz ile hayatına hatime çekmek istemişti:


Geldim likâna ermek için işbu menzile

Haşret irenlerinle beni eyleyip kerem

Bir an imiş meâl-i kitabı vücudumun

Ömrüm şu tercemanım olan satr-ı mürtesem

Levh-i rızaya yazdır ilâhî bu satırımı

Her dem nevây-i hamdini kaydeylesin kalem


Cenab-ı Mevla niyazını kabul edip, garik-ı rahmet eylesin


Daha küçüklüğünden itibaren üstün kabiliyeti ile dikkat çeken M Hamdi Efendi, hayatında hep yükselen bir grafik çizmiştir Kendisi, Tefsir, Kelâm, Usul-i Fıkıh, Fıkıh, Felsefe, Mantık sahalarında iktidar sahibi idi



TEFSİRDEN BAŞKA ESERLERİ


1- “İrşadü'l-Ahlaf fî Ahkâmı'l-Evkaf” İstanbul, 1330/ 1911

Vakıf eserleri hükümlerine dair bu eser, Mülkiye mektebinde okuttuğu ders notlarını ihtiva etmektedir


2- "Sefer Bahri" Sefer mesafesinin mutad vasıta (tren) ile on sekiz saatlik mesafe olarak itibar edilmesi gerektiğine dair risalesidir Bakara sûresinin 183 ayetinin tefsîrinde belirttiği bu tatbikine vaki itirazları kendisine nakleden Ahmed Hamdi Akseki'ye gönderdiği uzunca bir mektuptan ibaret olup, Tefsirin 1960 neşrinin 8 ve 9 ciltlerinin başına, oğlu Muhtar Yazır tarafından konulmuş olup, toplam 20 sayfa kadardır


3- "Hz Muhammed (sav)'in Dini" Anglikan Kilisesinin, Şeyhülislâmlık makamına, İslâmiyet hakkında sorduğu sorulara cevap mahiyetindedir


4- "Tahlili Felsefe Tarihi: Metalib ve Mezahib", İstanbul, 1341/1922 Paul Janet ile Gabriel Seailes'in Felsefe tarihine ve felsefi ekollere dair bu eserinin, İlâhîyât ve Metafizik bahislerini, notlar koyarak Fransızca'dan tercüme etmiştir


Tamamlanan bu eserlerinin dışında çeşitli makaleleri ile yarım kalan şu eserleri vardır: 'Usul-i Fıkha' dair bir eser, 'Hukuk Kamusu', 'Hüccetüllahi'l-Baliğâ Tercümesi' ve bir 'Şiir Divanı'


TEFSİRİ

M Hamdi Efendi'nin Hak Dinî Kur'ân Dili adını verdiği Türkçe tefsiri 10 cild olup, (10 cilt âyet ve hadislerin kaynakları, mufassal bir indeks ve sözlük kısmı olarak, Prof Dr Suat Yıldırım nezaretinde İlahiyat Fakültesi öğrencilerine tez olarak hazırlatılmıştır) 6433 sayfadır 1926–1938 yılları arasında, devamlı bir mesai ile on iki yıl süren bir çalışma ile bitirmiştir


Tefsirin Mufassal Mukaddimesinde, tefsiri kaleme almasının sebebini, yazma tarzını, Kur'ân tefsiri ile alâkalı bazı meseleleri ele almış, bazı terimleri açıklamış; bilhassa, tercüme, meal, tefsir, te'vîl hakkında pek kıymetli mütalaalar derc etmiştir


Tefsîr'de sûre ve âyetler arasındaki münasebetlerin gösterilmesine önem vermiştir Arapça kavaide dair tahlillere az temas etmiştir Lafızlardan ziyade mânâları açıklamaya gayret göstermiştir Esbab-ı nüzûle, nesh, mevaiz ve ahlâka, akaid ve amele, hakaik ve ahkâma dair izahlar yazmıştır Zamanımızı ilgilendiren ilim ve felsefe bahislerine yer vermiş, bilhassa bu cihetten kendisinden önceki tefsirlerde pek bulunmayan veya pek güç anlaşılabilen konuları anlatmıştır


Diyanet İşleri Başkanlığı ile müfessir arasında yapılan anlaşmada yer alan programa göre tefsirde şunlar nazar-ı itibara alınacaktır:


1 Ayetler arasındaki münasebetler


2 Esbab-ı nüzul


3 Aşere dışında olmamak şartı ile kıraatler


4 Terkib ve kelimeler hakkında ihtiyaca göre lisanî izahat


5 İtikadça, Ehl-i sünnet mezhebine; amelce, Hanefi mezhebine riayet olunacak; âyetlerin ihtiva ettiği dini, şer'î, hukukî, içtimaî, ahlâki hükümleri ve âyetlerin işaret ettiği veya ilgili bulunduğu hikmet, felsefe ve ilim bahisleri ele alınacaktır Bilhassa tevhid, tezkir (irşad) ve mevaiz hususlarında âyetler, mümkün mertebe ayrıntılı tarzda izah edilecektir Âyetlerle ilgili tarihî vak'alar üzerinde durulacaktır


6 Batılı müsteşrik ve yazarlarca ifade edilen yanlışlar ve tahrifler düzeltilecek; bazı mühim meseleler aydınlatılacaktır Elmalılı eserinde rivayetten ziyade dirayet özelliği göstermiştir İslâm'ın meselelerine temas etmiş, kurtuluşu ancak İslâm'da gördüğünü yeri geldikçe beyan etmiştir İlmî gerçeklerin İslâm'a aykırı gitmediğini anlatmıştır F Razî, Taberi, Ebû Hayyan, Âlusî, Cassas, Zemahşerî, Ebussuud, Beyzavî'nin tefsirleri Kütüb-i Sitte ile beraber başlıca kaynaklarını teşkil etmiştir


M Hamdi Efendi, bu hususları gerçekleştirmeye muvaffak olmuştur Tefsirin bir ve ikinci ciltleri (1-5 sûreler) ile son iki cildi olan 7 (yarısı) ve 8 cildler (Tebareke ve Amme cüzleri) mufassal iken aradaki takriben yirmi cüzü teşkil eden sûrelerin tefsîri kısa kalmıştır


Bunun sebepleri merak konusu olmuştur Bunlar muhtemelen şunlardır:


1 Hâkim fikirlerini ilk ciltlerde yazdığından tekrarlamak istememiştir


2 Diğer sûreleri de bu tafsilatla ele alması halinde tefsirin 25-30 ciltlik çok büyük bir hacme ulaşacağını görerek bundan kaçınmıştır


3 Kalbinden rahatsız olduğu için emr-i Hak vaki olmadan muhtasar da olsa tefsiri tamamlamak istemiş; son cüzlere ulaştığında fırsat olduğunu görerek tafsilat vermiştir M Hamdi Efendi; sorumluluğuna müdrik olarak, tefsirini ihtimamla yazmıştır Yaptığı işi beğenmektedir Yazarken, kendi tabiriyle "tükendiğini" söylemiştir Bununla beraber eserinin, gönlünce olmadığını yakınlarına ifade etmiştir Ona göre mükemmel bir tefsir için 20-30 asistanın yardımı ile kendisine otuz yıllık bir çalışma gerekirdi İdeale ulaşmak pek zordur; fakat verdiği bu eser, 14/20 asrın Müslüman Türklerin yüzakı mahiyetinde kuvvetli ve istifadeye değer bir tefsirdir Cenâb-ı Allah istifade edenlerin sayısını artırsın; müellif-i merhuma bol bol ecirler ihsan etsin



DİPNOTLAR

1) Yılların İzi, Mahir İz, (Sahife: 38-39) İst /1989

2) Oğlu Muhtar Yazır'ın, babasının defterinden naklettiğine göre M Hamdi Efendi "Hayatımda yaptığım en büyük hata, Sultan Hamid'in haline karışmamdır" demiştir


---------------


Elmalılı M Hamdi Yazır (1877 - 1942)


Elmalılı M Hamdi Yazır, Hicri 1294 Miladi 1877 yılında Antalya'nın Elmalılı kazasında doğdu Babası Numan Efendi, aslen Burdur'un Gölhisar kazası Yazır köyü halkındandır Numan Efendi, küçük yaşta Yazır köyünden çıkıp Elmalı'ya gelmiş, orada okumuş ve "Şer'iye Mahkemesi" başkâtibi olmuştur Hamdi Efendi'nin annesi, Elmalı âlimlerinden Mehmet Efendi'nin kızı Fatma Hanım'dır


İlkokulu ve bugünkü ortaokula denk sayılan Rüşdiye'yi Elmalı'da bitiren Hamdi Efendi, 1892 yılında, dayısı hoca Mustafa Sarılar ile birlikte İstanbul'a gelmiş ve devrinin âlimlerinden Kayserili Mahmud Hamdi Efendi'den ders almıştır İstanbul'daki diğer tanınmış hocaların da derslerine devam ettikten sonra, 1906 yılında "Bayezit dersiâmı" olarak icâzet almıştır Aynı yıl yapılan seçimlerde Antalya Mebusu olmuş ve II Meşrutiyet'in bu ilk meclisinde, özellikle 1876 "Kanun-i Esâsi"sinin değiştirilmesinde önemli rol oynamıştır


1909 yılında Mülkiye Mektebi'nde Ahkâm-ı Evkâf ve Arâzî dersleri okutmuş ve yine aynı yıllarda Mekteb-i Kuzâtta "Fıkıh" dersleri vermiştir Daha sonra Darü'l-Hikmeti'l-İslâmiye (Şeyhü'l-İslâmlığa bağlı Yüksek Müşavere Heyeti) üyeliğine ve bir müddet sonra da başkanlığına tayin edilmiştir I Dünya Savaşı'ndan sonra Evkaf Nazırlığı'nda bulunmuş ve bu sırada Âyan Meclisi üyesi olmuştur


Cumhuriyetin ilânı sırasında Mütehassısîn medresesinde mantık müderrisi idi Medreseler kaldırılınca evinde inzivaya çekilmiş, ilmî tetkik ve araştırmalarına devam etmiştir Yirmi yıl kadar devam eden bu uzlet (yalnızlık) devresi, "Hak Dini Kur'an Dili" adındaki Türkçe tefsiri hazırlamasına imkân vermiştir Tefsire başlamadan önce Mısırlı Prens Abbas Halim Paşa'nın teşviki ile "Büyük İslâm Hukuku Kâmusu" ile meşgul bulunuyordu Bu eserle birkaç yıl meşgul olduktan sonra yarım bırakmış ve tefsiri yazmaya başlamıştır


Âyan üyeliğinin son yıllarında Fransızca'dan tercümeye başladığı bir felsefe tarihi kitabını tamamlayarak ilave ettiği önemli bir dibace (önsöz) ve diğer haşiyelerle birlikte "Metalib ve Mezahib" adıyla bastırmıştır


Hamdi Efendi, ayrıca devrinin güzel sanatlarından olan hat ve mûsikî ile de ilgilenmiştir Özellikle "Nesih" ve "Sülüs" yazılarda iyi bir hattat idi Aynı zamanda hâfız olduğu için alaturka mûsikînin çeşitli makamlarıyla ciddi bir şekilde meşgul olmuştur


Hamdi Efendi, 27 Mayıs 1942'de İstanbul Erenköy'de vefat etmiştir


ESERLERİ:

Basılmış Olanlar:

Hak Dini Kur'an Dili, Metalib ve Mezahib, İrşadü'l Ahlâf fî Ahkâmi'l-Evkâf

Basılmamış Olanlar:

Usûl-i Fıkıh'a ait bir eseri, Sûrîmantığa ait bir eseri, yarım vaziyette bir hukuk kâmusu, eksik dir divanı


Elmalılı M Hamdi Yazır'ın bunlardan başka; Sırat-ı Mûstakîm, Sebîlü'r-Reşad ve Beyanü'l-Hak mecmualarında devamlı yazıları çıkmış, aynı zamanda devrinin günlük gazetelerinde de ilmî makaleler yazmıştır