Osmanlı'da Edeb

Osmanlı'da sadaka taşları varmış, ihtiyacı olan sadaka taşının üzerindeki keseden, (yabancı elçilerin de şehadetleriyle) sadece ihtiyacı kadarını alırlarmış Aynı şey, yolların üzerinde vakıflar tarafından kurulan konaklarda da uygulanır, yolcu eğer ihtiyacı varsa yatağının başucundaki keseden alabilirmiş Bineğine ücretsiz bakılır, ücretsiz üç gün yemek verilirmiş Eskiden "Kapıyı kapat!" denilmezmiş Allah (cc) kimsenin kapısını kapatmasın diye düşünülürmüş "Kapıyı ört, ya da sırla" denilirmiş Kapının kapanmadan yavaşça örtülmesi edebdenmiş
“Lambayı söndür” demezlermiş Allah (cc) kimsenin ışığını söndürmesin "Lambayı dinlerdir" derlermiş Lamba yakılmaz, uyandırılırmış
Uyuyan birisi uyandırılmak İçin sarsılmaz veya adı ile çağırılmazmış "Agâh ol erenoler" derlermiş Nezaket, incelik, edeb her işin başı imiş de ondan Ona eren uyanık olurmuş İnsanların sözü kesilmez, işaret ve işmar edilmez, fısıltılar, gizli konuşmalar hoş karşılanmazmış
Hanımlar beylerine "Efendi" derlermiş, "siz" derlermiş Hanımefendiliklerini gösterirlermiş
Gezerken yere yumuşak basılır, ses çıkarmamaya çalışılırmış Yerdeki haşerata basmamaya özen gösterdiği için adı "Karınca basmaz Efendi” ye çıkan insanlar varmış
Kapıdan çıkarken arkasını dönmemek, geri geri çıkmak edebdenmiş
Kapı eşiğindeki misafirlere ait ayakkabılar, dışarıya doğru değil, içeriye doğru çevrilirmiş "Git bir daha gelme!" der gibi değil de "Gitsen de ayağının yönü buraya dönük olsa" dercesine dizilirmiş
Canlı cansız her şeyin bir hatırı varmış Eskiler hayatı o kadar nurani, o kadar temiz, o kadar manâlı yaşarmış
Üstad Necip Fazıl bu hali “Komşuya hatır soran sıra sıra terlikler,
Ölçülü uzaklıkta yakın beraberlikler" diye tarif eder
Eskiler "Edeb Ya Hu!" derler, O'nu görüyor gibi yaşamaya çalışırlarmış O (cc) varken başkasına bakmaz, Onu unutomuş gibi hallere girmezlermiş Ezel ve Ebed Sultanı'nın huzurunda nasıl hareket edilmesi gerekiyorsa öyle hareket etomek isterlermiş "Bizi takip eden, her halimizi perdesiz, engelsiz gören, şu anda bizim durumumuza bakan Allah var!" der gibi, o mânâyı hatırlatmak için her yere "Edeb Ya Hu!" yazarlarmış "Allah'ın huzurunda edeb" demekmiş bu
İnsan nerede olursa olsun Allah'ın huzurunda değil midir?
Edeble Alâkalı Beyitler:
İlim meclislerinde aradım, kıldım talep
İlim geride kaldı ille edep ille edep (Y Emre)
Setr eder ayıbın insanın hep
Ne güzel nâme imiş sevb-i edep (Sümbül-zâde Vehbi Efendi)
Edep bir tâc imiş nûr-î Hûda'dan
Giy ol tâcı emîn ol, her belâdan (La edrî)
Edep iledir âlem-i nizâm
Edep iledir kemâl-i âdem (La edrî)

Edebtir kişinin dâim libası
Edebsiz insan üryana benzer (La edrî)
Edeb; ehl-i ilimden hâli olmaz
Edebsiz ilim okuyan, âlim olmaz (La edrî)