Dalgalar-Akıntılar

Dalgalar
Dalga, deniz yüzeyindeki salınım hareketleridir



Dalgaları oluşturan nedenler;

• Dünya’nın dönmesi,
• Rüzgârlar,
• Depremler,
• Denizaltı heyelanı,
• Volkanizma’dır

Deniz dibindeki depremlere ve volkanik faaliyetlere bağlı olarak oluşan dalgalara tsunami dalgaları denir


Akıntılar
Deniz yüzeylerindeki suların, bulundukları yerlerden başka alanlara doğru taşınmasına akıntı denir


Akıntıların oluşmasına neden olan faktörler şunlardır:
a Yoğunluk farkı

• Sıcaklık farkı:Yoğunluğu fazla olan soğuk sular, alttan sıcak su alanlarına doğru, yoğunluğu az olan sıcak sular, üstten soğuk su alanlarına doğru akarlar
• Tuzluluk farkı:Yoğun olan tuzlu sular, alttan tatlı su bölgelerine doğru, yoğunluğu az olan tatlı sular ise üstten tuzlu su bölgelerine doğru akarlar

b Seviye farkı:Beslenme kaynakları fazla olan denizlerin seviyeleri, beslenme kaynakları az olan denizlere göre fazladır Örneğin, İstanbul ve Çanakkale boğazındaki akıntılar gibi
c Sürekli rüzgârlar:Okyanus ve denizlerdeki akıntıların en önemli nedeni, sürekli rüzgârlardır Rüzgârların süresi ve şiddeti, akıntıların etkili olma süresi ve alanını etkiler
d Gel - git olayı:Deniz ve okyanuslardaki akıntıların oluşum sebeplerinden birisi de, gel - git olayıdır Gel - git’in etkili olduğu kıyılarda şiddetli akıntılar, buna bağlı olarak aşınım ve birikim şekilleri oluşur


Türkiye’de Dalga ve Akıntıların Oluşturduğu Kıyı Şekilleri


Falezler (Yalıyarlar): Yüksek kıyılarda dalgaların etkisiyle kıyıların alt kısımları aşındırılır ve bazı oyuklar oluşur Bu oyuklar büyüdüğü zaman tavanları çöker ve denize dik kıyılar meydana gelir Bu dik kıyılara falez ya da yalıyar adı verilir

Ülkemizde, falezler en çok Karadeniz kıyılarında oluşmuştur Çünkü, en dik kayılarımız Karadeniz kıyılarıdır Hopa - Sarp kıyıları ile Cide - İnebolu kıyıları arasında ve Şile çevresinde falezli kıyıların en tipik örnekleri görülür Akdeniz’de Teke ve Taşeli kıyılarında da falezler oluşmuştur



Kıyı Kumsalları (Plajlar):Dalga ve akıntıların etkileriyle kıyıdan koparılan malzemeler, bir müddet sonra sürtünme sonucu iyice ufalanır, incelir Dalgalar bu küçülen malzemeleri alçak kıyılarda biriktirirler Sonuçta kıyı kumsalları yani plajlar oluşmuş olur


Kıyı Okları ve Kordonları: Dalgalar ve kıyı akıntıları, taşıdıkları materyalleri özellikle koyların kenarında biriktirirler Sonuçta kıyılarda çıkıntılar oluşur
Bunlara kıyı oku denir Kıyı okları zamanla daha da genişler ve uzar Bunlara da kıyı kordonu adı verilir
Kıyı okları ve kordonları, en belirgin olarak Çukurova, Göksu, Çarşamba ve Bafra deltalarında oluşmuştur



Lâgünler:Koyların önünde oluşan kıyı kordonları zamanla koyun önünü tamamen kapatır ve denizle olan bağlantısını keserek deniz kenarında bir göl oluşumuna sebebiyet verir Böyle oluşan göllere lâgün ya da deniz kulağı denir

Türkiye’deki bütün delta ovalarında küçük lagünler oluşmuştur Ayrıca, Büyük ve Küçük Çekmece Gölleri ile Durusu Gölü birer lagündür


Tombololar:Kıyı yakınındaki bir adanın bir kordonla kıyıya bağlanması sonucu oluşan yarım adalara tombolo denir Türkiye’de Güney Marmara kıyılarındaki Kapıdağ Yarımadası tomboloya örnek olarak verilebilir

Başlıca Kıyı Tipleri



a Fiyort Kıyılar:Buzul vadilerinin sular altında kalması sonucu oluşan kıyılardır Bu kıyı tipine ait en güzel örnek, İskandinav Yarımadası’nın Atlas Okyanusu kıyılarıdır Dünya’nın en büyük fiyordu Norveç’teki Soğne fiyordudur

b Skyer Kıyılar:Buzulların aşındırdığı tepeciklerle veya buzulların biriktirdiği moren yığınlarıyla şekillenmiş kıyılar sular altında kalınca yüzlerce adacık ortaya çıkar Bu tür kıyılara skyer kıyılar denir Baltık Denizi’nin kuzeydoğusunda bu tür kıyılar görülür


c Ria tipi kıyılar:Plâtoları yaran derin vadilerin sular altında kalmasıyla oluşan kıyılardır Dünya’da en güzel örnekleri, Güneybatı İrlanda ve Kuzeybatı İspanya’da görülür Ülkemizde’de Güneybatı Ege kıyıları, İstanbul ve Çanakkale boğazları ile Haliç, ria tipi kıyılara örnek olarak verilebilir

d Liman tipi kıyılar:Alçak kıyılardaki geniş vadilerin sular altında kalması ve bunların önünün kıyı setleriyle kapatılması sonucunda oluşmuştur
Dünya’daki en iyi örnekleri, Ukrayna’nın Karadeniz kıyılarında görülür Ülkemizde de örnek olarak Büyük ve Küçük Çekmece kıyıları gösterilebilir



e Dalmaçya tipi kıyılar:Deniz sularının, kıyıya paralel uzanan dağlar arasındaki çukurluklara dolmasıyla oluşan kıyılardır Dünya’daki en iyi örneği Adriya Denizi kıyılarında görülür Ülkemizde de Kaş (Antalya) çevresinde bu tür kıyılara rastlanır

f Haliç (Estuar) tipi kıyılar: Gel - git olayı sonucunda akarsu ağızlarının aşındırılmasıyla oluşan ve huniye benzeyen kıyılardır Dünya’nın en büyük halici Hamburg halicidir Bunun yanında Londra, Elbe, Wesser, Thames, Evoş, Bordeaux ve Weischel haliçleri de Dünya’nın önemli haliçlerindendir Bu haliçlerin hepsi, aynı zamanda gelişmiş birer limandır

g Boyuna kıyılar:Dağların denize paralel uzandığı yerlerde boyuna kıyılar görülür Bu kıyılarda girinti ve çıkıntı son derece azdır Karadeniz ve Akdeniz kıyıları bu tiptendir

h Enine kıyılar:Dağların denize dik uzandığı yerlerde enine kıyılar görülür Bu kıyılarda girinti - çıkıntı son derece fazladır Ege kıyıları bu tiptendir