Sıfatlar-Sıfatların Özellikleri-Sıfat Çeşitleri-Sıfatlarda Anlam

isimlerden önce gelerek onların anlamlarını sayı, renk, durum, hareket, biçim, yer, işaret ve soru yönlerinden tamamlayan; onları niteleyen ve belirten kelimelere sıfat denir bu iki kelimenin (sıfat ve isim) oluşturdukları kelime grubuna da sıfat tamlaması denir ki bütün sıfat çeşitleriyle sıfat tamlaması oluşturulabilir

Kolay iş, bu sorular, küçük çocuk, hangi ev, iki elma, üçüncü sınıf

A Sıfatların Özellikleri

1 Sıfatlar isimlerden önce gelerek onları sayı, renk, durum, hareket, biçim, yer, işaret ve soru yönlerinden tamamlar; onları niteler veya belirtir:

“O zaman gördü ki, küçük çocuk, memleketlisi, minimini yavru ağlıyor Sessizce, titreye titreye ağlıyor Yanaklarından gözyaşları birbiri arkasına, temiz vagon pencerelerindeki yağmur damlaları nasıl acele acele, sarsıla çarpışa dökülürse öyle, bağrının sarsıntılarıyla yerlerinden oynayarak, vuruşarak içlerinde güneşli mavi gök, pırıl pırıl akıyor”

o zaman, küçük çocuk, minimini yavru, temiz vagon pencereleri, güneşli mavi gök

2 Tek başlarına kullanıldıkları zaman isim değerindedirler Çünkü ancak bir isimden önce geldikleri zaman sıfat oldukları anlaşılabilir:

yeşil elbise (sıfat) yeşili severim (isim)

İhtiyar kadın (sıfat) İhtiyarlara iyi davranmalıyız (isim)

Büyük park (sıfat) parkların en büyüğü (isim)

3 Tek başlarına kullanıldıklarında isim değerinde oldukları için alabildikleri isim çekim eklerini, yani hâl eklerini, iyelik eklerini ve çoğul ekini, bir isimden önce gelerek onu niteledikleri ya da belirttikleri zaman, yani sıfat olarak kullanıldıkları zaman alamazlar:

Bir basamak yukarı çık sıfat

Birler basamağı isim

Yürüyen merdiven sıfat

Yürüyenler ve koşanlar isim

4 Bir sıfatla onun nitelediği ya da belirttiği bir isim arasına noktalama işareti (özellikle virgül) konmaz Virgül konursa ilk kelime tek başına kalmış olur, dolayısıyla isimleşir

Genç adama gülümseyerek baktı (genç: sıfat)

Genç, adama gülümseyerek baktı (genç: isim, özne)

5 Birkaç sıfat, arka arkaya sıralanarak bir ismi niteleyebilir veya belirtebilir:

Karanlık, büyük, korkutucu ve nemli bir evdi

6 Sıfatın varlığından bahsedildiği her yerde mutlaka sıfat tamlaması vardır; o sıfatla (soru sıfatı da olsa) bir tamlama oluşturulmuştur

B Sıfat Çeşitleri

Sıfatlar görev ve anlam yönünden, yani kendilerinden sonra gelen isme kattıkları anlam yönünden önce ikiye, sonra daha alt başlıklara ayrılırlar:

1 Niteleme Sıfatları

2 Belirtme sıfatları

aİşaret sıfatları

b Sayı sıfatları

Asıl sayı sıfatları

Sıra sayı sıfatları

Kesir sayı sıfatları

Üleştirme sıfatları

c Belgisiz sıfatlar

d Soru sıfatları

1 Niteleme Sıfatları

]İsimlerin şeklini, durumunu, hareketini, rengini, kısacası kalıcı özelliklerini gösteren sıfatlardır Nitelene sıfatları isimlere sorulan “nasıl” sorusunun cevabıdır:

Penceresinden kavak ağaçları görünen / bir sağlık ocağı

yanaklarımı pembeleştiren / makaslar

uçuşan / pamukçuklar

Kavakları silkeleyen / rüzgâr

Koca / bahçe

Tasasız / gözler

Güzel / çerçeveler

Kocaman / bir masası ve koltuğu

Mavi deniz, tatlı su, kötü gün, yakın arkadaş, çalışkan öğrenci, susuz yaz, yuvarlak masa, bayan memur, erkek adam, temiz giysi, güzel insan, düz yol, çatal çivi, sivri tepe, yassı burun

2 Belirtme Sıfatları

İsimleri sayı yönünden tamlayan; yerlerini işaret eden; özelliklerini belli belirsiz olarak bildiren; onların özelliklerini soran sıfatların tümüne belirtme sıfatları denir Belirtme sıfatları varlıkların geçici özelliklerini bildirirler:

Bu adam, o adam, şuradaki adam, (herhangi) bir adam, bir (tane) adam, kaçıncı adam, hangi adam?

Belirtme sıfatları alt başlıklara ayrılır:

a İşaret Sıfatları

İsimleri işaret ederek belirten ve yerlerini bildiren sıfatlardır

“bu, şu, o, öteki, beriki, böyle, şöyle”

Bu soruyu kim cevaplayacak?

Kitabı şu genç almıştı

O eşyaları nereye götürüyorsun?

Öteki sorulara geçiniz

Beriki masaları da taşıdık

b Sayı Sıfatları

İsimlerin sayılarını, bölümlerini, sıralarını, parçalarını kesin olarak belirten sıfatlardır Sayı sıfatlarının çeşitleri şunlardır:

i Asıl Sayı Sıfatları

İsimlerin sayılarını kesin olarak belirten sıfatlardır:

Her gün iki saat ders çalışır, bir saat de kitap okurum

Bir ağaç bile bırakmamışlar; kesmişler

Yüz yıl öncesine geri döndük

Türkiye nüfusunun yetmiş milyon olduğu söyleniyor

Beş milyon ton patates

10 cm ip, 2 m kumaş, 100 ton kömür, 3 kg şeker

]Başında asıl sayı sıfatlarından biri bulunan bir isme çoğul eki getirilmez ”Beşevler, Altmışevler, Yedi Cüceler, üç aylar, Kırk Haramîler, beş milyonlar, on milyonlar (banknotlarımız)”gibi örnekler bu kurala uymaz

]Sayı sıfatlarıyla niteleme sıfatları art arda kullanılırsa sayı sıfatı önce gelir:

iki değerli arkadaş, üç kırık cam

ii Sıra Sayı Sıfatları

İsimlerin sıralarını, derecelerini belirten sıfatlardır

“-ncİ” eki ya da nokta kullanılır

77 yıl, 11’inci bölük, birinci gün, ikinci gelişimiz

üçüncü kişiler, ikinci katlar

] “ilk” kelimesi birinci anlamındadır:

İlk (birinci) caddeden sağa dönün

] “son, sonuncu, ortanca” kelimeleri de sıra sayı sıfatıdır:

son fırsat, ortanca çocuk, sonuncu kişi

iii Kesir Sayı Sıfatları

İsimlerin, bütünün kaçta kaçı olduğunu gösteren sıfatlardır

Yüzde bir ihtimal, yarım ekmek, çeyrek (dörtte bir) ekmek, yarıyıl, iki buçuk lira

]Bu tamlamalarda tamlanan çoğul yapılabilir

Kardeşlerin üçte bir payları var

]Tamlayan çoğul yapılıp tamlananla yeri değiştirilebilir:

Yüzde otuz artış düşünülüyor→Düşünülen artış yüzde otuzlarda

iv Üleştirme Sayı Sıfatları

İsimlerin bölümlere ayrıldığını, bölüştürüldüğünü gösteren sıfatlardır

“-(ş)er” ekiyle yapılır

Üçer kişi, ikişer elma, yedişer kişi, ellişer milyon, birer gün arayla,

v Topluluk Sayı Sıfatları

Bir defada doğan birden fazla kardeşler için kullanılır

Bunlardaki “z” sesi çokluk bildirir

Tamlanan çoğul olabilir

üçüz bebek, beşiz çocuklar

c Belgisiz Sıfatlar

İsimlerin sayılarını ve miktarlarını kesin olarak değil, yaklaşık, aşağı yukarı, belli belirsiz bildiren sıfatlardır

“bir, birkaç, birçok, az, çok, biraz, birtakım, bütün, bazı, tüm, her, hiçbir, herhangi bir, kimi

başka / bir / boyut,

kimi insanlar,

bir yaz günü,

bazı sıfatlar

herhangi bir zaman

her soru,

birtakım insanlar,

birkaç kişi,

Birçok senelergeçti; dönen yok seferinden

tüm insanlar,

bütün varlıklar

Bunlardan bazılarının belirttiği isimler çoğul eki alamaz, bazılarının tamlananları çoğul olmak zorundadır; bazılarınınki de yerine göre tekil de olabilir, çoğul da

Bütün insan→bütün insanlar

Birkaç kişi→birkaç kişiler

Çoğu insan→çoğu bitkiler

Not: Asıl sayı sıfatı olan “bir” ile belgisiz sıfat olan “bir” karıştırılabilir “bir” kelimesi “tek” kelimesinin karşılığı ise asıl sayı sıfatıdır Değilse belgisiz sıfattır:

Bir çiçekle yaz olmaz bir tane çiçek asıl sayı sıfatı

Onu bir akşam vakti gördüm Herhangi bir akşam vakti belgisiz sıfat

d Soru Sıfatları

Tanımı

Soru sıfatları, isimlerin nitelik ve niceliklerini soru yoluyla öğrenmeyi amaçlayan, cevapları da herhangi bir sıfat olan kelimelerdir

“ne, nasıl, nice, ne gibi, ne biçim, kaç, kaçıncı, kaçar, hangi, ne türlü”

Özellikleri

]Soru sıfatları cümleyi soru cümlesi yapar Bazı durumlarda da yapmaz:

Bu nasıl bir dünya; hikâyesi zor

Nasıl kitaplardan hoşlanırsın?

]Soru sıfatlarıyla da sıfat tamlaması oluşturulur

Kaç gün sonra geleceksin?

Eve giderken hangi otobüse bineceğiz?

Örnekler

Hangi çılgın bana zincir vuracakmış şaşarım

Kaçıncı sınıfta okuyor?

Ne gün geleceğini söyledi mi?

Kaçar kişilik gruplar hâlinde gideceğiz?

Kaçta kaç hisse istersin?

Not: “ne” kelimesi sıfat, zarf ve zamir olarak kullanılabilir

Ne bakıyorsun? Zarf

Ne almak istiyorsun? Zamir

Ne gün geleceksin? Sıfat

Ne iş yapıyordunuz? sıfat

Bugün ne çalıştık ama zarf

C Sıfatlarda Anlam

1 Sıfatlarda Anlam Kuvvetlendirme

]Zarflarla ve edatlarla anlam kuvvetlendirilebilir:

çalışkan→arı gibi çalışkan→arı gibi çalışkan çocuk

güzel→Cennet kadar güzel→Cennet kadar güzel vatan

verimli→çek verimli→çok verimli topraklar

Burada “cennet kadar” kelime grubu “güzel” sıfatını; sonra hepsi birden “vatan” kelimesini nitelemiş

]Pekiştirme sıfatları ile de anlam kuvvetlendirilebilir:

Bir sıfatın ilk iki sesine “m, p, r, s” ünsüzlerinden biri eklenip, oluşan hecenin o sıfatın başına getirilmesiyle oluşur Ünlüyle başlayan sıfatlarda ilk ünlüye “m, p, r, s” ünsüzlerinden biri eklenir

Sarı sayfalar→sapsarı sayfalar

Kırmızı→kıpkırmızı elbise

Mor→mosmor bir yüz

Yeşil→yemyeşil tabiat

Temiz→tertemiz toplum

Uzun→upuzun araba

Bu kurala uymayan pekiştirme sıfatları da vardır:

Sapasağlam, yapayalnız, çırılçıplak, çepeçevre

]Tekrar yoluyla da anlam kuvvetlendirilebilir Tekrar edilen kelimeler arasına “mİ” soru eki de konabilir:

doğru dürüst bir iş, boylu poslu bir adam, az buz para değil

yüce yüce yaylalar, Mini mini eller, tatlı tatlı diller

tatlı mı tatlı diller, sevimli mi sevimli bir yüz, sıcak mı sıcak bir hava

2 Sıfatlarda Anlam Daraltma

]Sıfatların anlamlarında, bazı eklerden yararlanarak kısma, daraltma, küçültme yapılabilir Bunun için “-Cİk, -ÇE, -cEk, -(İ)msİ, -(İ)mtırak” ekleri kullanılır:

Geniş bir oda → daha az genişi → genişçe bir oda

Uzun bir çocuk → daha az uzunu → uzunca bir çocuk

Büyük ev → daha az büyüğü→ Büyükçe / büyücek bir ev

Küçük çocuk → daha az küçüğü→ küçükçe / bir çocuk

Tatlı elma → daha az tatlısı → tatlımsı bir elma

Ekşi erik → daha az ekşisi → ekşimsi / ekşimtırak erik

“-Cİk” eki küçüklük, azlık anlamı taşıyan sıfatlara getirilir ve aşırılık anlamı katar:

Kısa kol → daha da kısası → kısacık kol

İnce ip → daha da incesi → incecik ip

Az ekmek → daha da azı → azıcık ekmek

Minik yavru → daha da miniği→ Minicik yavru

Küçük kız → daha da küçüğü→ Küçücük kız

Ufak el → daha da ufağı → Ufacık el

Yumuşak eller → daha da yumuşağı→ Yumuşacık eller

3 Sıfatlarda Karşılaştırma

Aynı özelliklere sahip olan varlıkları karşılaştırarak o özelliğe hangisinin daha çok sahip olduğunu göstermek için sıfatın başına “en, daha, pek” kelimeleri getirilir

En kuvvetli millet

Daha dürüst insanlar

Pek çalışkan işçi

D Yapı Bakımından Sıfatlar

Sıfatlar da isimler gibi yapı bakımından basit, türemiş ve birleşik olmak üzere üçe ayrılır:

1 Basit Sıfatlar

Herhangi bir yapım eki almamış ve başka bir kelimeyle birleşmemiş sıfatlardır

Kara gün, kırmızı gül, bol yemek, iri taş, iyi insan, son yolculuk, dost ülke, düz çizgi

2 Türemiş Sıfatlar

İsim ya da fiil köklerine ve gövdelerine getirilen isim yapım ekleriyle oluşturulmuş sıfatlardır

Kiralık ev, yıllık izin, tuzlu su, Aydınlı Hasan, işsiz adamlar, ölü balık, sütçü kadın, yarınki maç, genişçe bir oda, büyücek bir ev, ekşimsi / ekşimtırak erik, kısacık kol, incecik ip

Penceresinden kavak ağaçları görünen / bir sağlık ocağı

yanaklarımı pembeleştiren / makaslar

uçuşan / pamukçuklar

Kavakları silkeleyen / rüzgâr

Kocaman / bir masası ve koltuğu

çalışkan öğrenci, susuz yaz, yuvarlak masa

3 Birleşik Sıfatlar

Yapısında birden fazla kelime barındıran sıfatlardır

Külyutmaz öğretmen, mirasyedi gençler, boşboğaz insanlar, boğazına düşkün adam, birtakım sorunlar, cana yakın çocuk

Birleşik sıfatlar ikiye ayrılır:

a Kaynaşmış birleşik sıfatlar

Anlamca kaynaşmış sıfatlardır Birden fazla kelimenin sözlük anlamlarından az ya da çok uzaklaşarak, aralarına ek ya da kelime girmeyecek şekilde birleşerek oluşturdukları sıfatlardır

Canciğer dost, vatansever sanatçı, pisboğaz çocuk, mirasyedi gençler, kahverengi elbise, eşsesli kelimeler, birkaç adam, herhangi bir öğretmen, biraz zaman, birtakım elbiseler

b Kurallı birleşik sıfatlar

Çeşitli yollarla oluşurlar:

*Sıfat tamlaması + “-lİ” yapım eki

büyük yapraklı ağaçlar, dost bakışlı insanlar, kısa boylu asker, büyük kapılı bina, kırık camlı ev

*Sıfat tamlaması + “lIk” eki

yarım günlük mesai, üç kuruşluk iş

*İsim + iyelik eki + sıfat

salonu büyük (bir) ev, çenesi düşük adam, saçı uzun bebek, rengi soluk kumaş

*Takısız isim tamlaması + “-lİ” yapım eki

taş duvarlı ev, aslan yürekli çocuk, demir kapılı bahçe

*İsim + “-DEn” ayrılma hâl eki + isim-fiil:

kulaktan dolma bilgiler

*İkileme + isim

evsiz barksız insanlarımız, tatsız tuzsuz işlerimiz, irili ufaklı eşyalar

*İsim + ek + fiilimsi + isim

işini bilir memur

*Deyim + isim

cana yakın arkadaşlar, çenesi düşük insan

4 Pekiştirilmiş Sıfatlar

Yamyassı bir burun Koskocaman bir kulak Kapkara bir ten Yemyeşil iki göz Sapasağlam, yapayalnız, çırılçıplak, çepeçevre

Sarı sayfalar→sapsarı sayfalar

Kırmızı→kıpkırmızı elbise

Mor→mosmor bir yüz

Yeşil→yemyeşil tabiat

Temiz→tertemiz toplum

Uzun→upuzun araba

Yapılan işlem sıfatları pekiştirmektir

Sıfatlar başka şekillerde de pekiştirilirler Bunlar sırasıyla:

a) İkilem dedğimiz aynı sıfatın tekrar edilmesi yoluyla:

uzun uzun kavaklar, tatlı tatlı bakışlar, iri iri taşlar, kara kara gözler, büyük büyük binalar, geniş geniş yollar

b) Tekrar edilen sıfatların arasına "mı" getirilerilerek yapılarn pekiştirme;

tatlı mı tatlı nar, güzel mi güzel çiçekler, kara mı kara gözler, beyaz mı beyaz gömlekler, uzun mu uzun kollar

c) Bazı isimler tekrar edilerek sıfat olarak pekiştirilmiş biçimde kullanılırlar:

dilim dilim karpuz, sıra sıra kamyonlar, avuç avuç para, sepet sepet üzüm, sürü sürü koyunlar

d) Birbirine anlam bakımından yakın olan ve uygun getirilen kelimelerle yapılan pekiştirme:

açık saçık söz, kırık dökük eşya, anlı şanlı paşa, eğri büğrü yazı

NOT: Sıfatlar cümlede yüklemin anlamını tamamladıkları zaman ZARF TÜMLECİ olurlar Böylece bu sıfatlar, zarf tümleci olarak isimlendirilirler

Adam, kıpkırmızı oldu Rüzgar tatlı tatlı esiyordu, Bazıları abuk sabuk konuşuyor

Cümlelerde koyu yazılmış kelimeler, pekiştirme sıfatları gibi gözükmelerine rağmen, cümlede zarf görevini üstlenmişlerdir