Artuklular Tarihi Anlatımı

Kültür ve sanatıyla iz bırakmış uzun ömürlü beyliklerden biri Artuklu Beyliği'dir Oğuzların Döver boyundan ünlü bir Türkmen Beyi olan Artuk Bey, Anadolu'nun fethi sırasında büyük hizmetler görmüştü Fakat, Tutuş'la Süleymanşah'ın arasındaki savaşta Tutuş'tan yana olarak savaşı ona kazandırmış ve Süleymanşah'ın intiharına sebep olmuştu

Tutuş, Artuk Bey'in yardımına karşılık olarak onu Kudüs valisi yapmıştı Ölüm yılı olan 1091'e kadar bu görevde kaldı Artuk Bey ölünce Kudüs Fatımi'lerin eline geçti Fakat Artuk Bey'in oğulları Sökmen ve İl-Gazi, Selçuklu hükümdarı tarafından kendilerine verilen bölgelerde beylikler kurdular Artuk Bey'in oğulları tarafından kurulan bu beylikler üç kol halinde gelişti 1 Hısn Keyfa ve Amid, 2 Mardin ve Meyyafarıkin, 3 Harput'da Üç kol halinde hüküm sürmüş bir Türkmen sülalesidir

Artuk Bey önce Sultan Alp Arslan'ın hizmetinde bulunmuş ve Malazgirt savaşına da iştirak etmişti 1071 Anadolu'nun Türklere açılmasında rol oynayan emirler arasında Artuk Bey de bulunuyordu Daha sonra Artuk Bey, Sultan Melikşah tarafından kendisine ikta edilen Huvan'a çekildi Ahsa ve Bahreyn Karmatilerini itaat altına almak görevini başarıyla sonuçlandırdı

Artuk Bey'in bir süre sonra Sultan Melikşah'a küskünlüğü, Suriye Selçuklu Meliki Tutuş'un hizmetine girmesine yol açtı Tutuş da ona Kudüs ve havalisinin valisi yaptı (1085-6) Artuk Bey 1091 yılında bu şehirde öldü Ancak oğulları Sökmen ve İlgazi Kudüs'ü muhafaza edemediler Emiru'l-cüyuş Efdal kumandasındaki bir Fatımi ordusu kırk günlük bir kuşatmadan sonra şehri aldı (1098)

Mu'in ed-Din Sökmen, Ceziret-i İbn Ömer sahibi Çökürmüş tarafından kuşatılan Musul hakim Musa'nın yardımına koştu ve bu hizmetine karşılık 10000 dinar ve Hısn Keyfa kalesini aldı Böylece Sökmen, Artukluların "Hısn Keyfa ve Sökmeniyye" denilen ilk şubesini kurmuş oldu (1102)

Eyyubi hükümdarı Melik Kamil önce Amid'i sonra da Hısn Keyfa'yı zabt ederek Artukluların Hısn Keyfa kolunu ortadan kaldırmıştı (1231-2) Necmeddin İlgazi Nisan 1105'de Bağdad şahneliğinden azledildikten sonra Mardin'e gelerek bu şehre hakim olmuş ve burada Artukluların "Mardin veya İlgaziyye" denilen şubesini kurmuştur (1108)

İlgazi yavaş yavaş bu bölgedeki Selçuklu topraklarına hakim oldu, 1117'de Haleb'i ele geçirdi Beraberinde Bitlis ve Erzen hakimi Togan Arslan'ın bulunduğu 20000 kişilik ordu ile harekete geçerek Tell Afrin savaşında Antakya persi Roger'in kumandası altındaki Haçlılara karşı büyük bir zafer kazandı (1119) Bunu Tell Danis'de Kral II Baudouin'e karşı kazanılan takip etti

Selçuklu sultanı Mahmud ise İlgazi'ye Meyyafarıkin şehrini ikta etmişti (1121) Daha sonra Mardin Artukluları bazan Eyyubilere bazan da Tükriye Selçuklularına tabi olarak varlığını sürdürdü Kara Arslan el-Muzaffer (1260-1292) ise, Moğolların hakimiyetini kabul ederek barış yaptı O bu sayede hanedanın devamını sağladığı gibi Mardin şehrini de bir felaketten kurtarmıştı Bu kolun son hükümdarı Melik el-Salih Mardin'i müdüfaa edemeyeceğini anlayınca bu şehri Karakoyunluların reisi Kara Yusuf'a teslim etti (1409) Bu suretle Artuklular Devleti sona erdi

Artukluların üçüncü kolu 1185 yılında Harput ve havalisinde kurulmuşsa da fazla uzun ömürlü olmamıştıSultan I Ala ed-Din Keykubad 1234 yılında Harput'u zabtederek, Artukluların bu koluna son vermiştiArtuklular büyük Türkmen kitlelerine dayanan bir Türk devleti idi Bu sebepten milli teşkilat ve ananelerini muhafaza etmişlerdi

Alp, İnanç, Kutlug gibi eski Türkçe unvanları kullanmakla da bu ananelerini koruduklarını göstermişlerdir Artuklular devlet anlayışında eski Türk hukukuna göre devletin hanedanın ortak malı olduğu görüşün de uyguladılar İlgazi ve Belek gibi kudretli şahsiyetlerin mevcudiyeti Artuklu Devleti'nin siyasi birliğini sağlayabilmiş, aksi takdirde ayrı beylikler halinde hükün sürmüşlerdir

Artuklu hükümdarları gerek Müslüman ve gerekse hristiyan halka adaletle hizmet etmişler, idareleri altındaki ülkelerde düzen ve emniyeti sağlamışlardı Ayrıca ticari ve iktisadi hayatın gelişmesine büyük ölçüde yardımcı oldular Bu maksatla bazı şehirlerdeki ticari vergileri kaldırmışlardır Bu iktisadi gelişme mimari eserlerden de anlaşılmaktadır

Artuklular, bir kısmı bugüne kadar mevcudiyetlerini koruyan, birçok mimari eserler sözgelişi; külliyeler, camiler, medreseler, hamamlar, köprüler, sivil ve askeri yapılar yapmışlardır Onların devrinde mimaride görülen gelişme sebiyle bugün güneydoğu Anadolu bölgesinde her önemli eser Artuklulara bağlanmak istenmektedir

Artuklu ülkesindeki Meyyafarıkin, Amid ve Mardin gibi şehirler birer ilim ve kültür merkezi haline gelmişti Bu hanedana mensup hükümdarlar ilim ve sanat adamlarını himaye etmişler, bunun neticesinde de onlar adına bazı eserler yazılmıştır

Üç kol halinde Hısnkeyfa (Hasankeyf) ve Amid (Diyarbekir), Mardin ve Meyyafarikin (Silvan) ve Harputta hüküm süren bir Türkmen hanedanı

Hanedanın atası ve isim babası olan ve Oğuzların Döğer boyuna mensup bulunan Eksük oğlu Artuk, Büyük Selçuklu Sultanı Alparslanın kumandanlarındandı Anadolunun fethine katılıp, Yeşilırmak Vadisine kadar ilerledi Anadolunun Türkleşip, İslamlaşmasına hizmet etti Sultan Melikşah döneminde, Karmatileri itaat altına almak için, Bahreyn seferine çıktı Melikşahın kardeşi Tutuş, ona gördüğü hizmetler karşılığı olarak Filistinin idaresini verdi Bununla beraber, Kudüste kısa bir müddet hüküm süren Artuk Bey, 1091 senesinde vefat etti

Artuk Beyin ölümünden sonra oğulları, Haçlılar ve onlarla işbirliği yapan Fatımîlerin baskıları sonucu bu bölgede fazla kalamadılar Oğullarından Muinüddin Sökmen, Mezopotamya emirleri arasındaki çekişmeden faydalanarak ele geçirdiği Hısnkeyfada, Hanedanın birinci kolunu kurdu (1102)

1 Hısnkeyfa (Hasankeyf) Artukluları (1102 - 1281)

Sökmen, 1102 yılında Hısnkeyfada tesis etmiş olduğu beyliğini sağlamlaştırmak için, Büyük Selçuklu Sultanı Muhammed Tapara bağlılığını arz etti ve onun hizmetine girdi Sultanın emri üzerine, kardeşi İlgazi ile birlikte bazı ayaklanmaları bastırdı Yeğeni Yakuti, 1103 yılında, Mardini ele geçirdi Bu sırada Urfa, Antakya, Trablus ve Kudüs gibi şehirleri ele geçiren Haçlılar, Mardin ve Harran yörelerine de taarruzda bulunuyorlardı Sökmen Bey, emir Çökermiş'le birlikte, Haçlıların bu faaliyetlerine karşı harekete geçerek, Urfa Haçlı Kontu Joscelin ile Kudüs Kralı Baudouinin kumandasındaki Haçlı ordusunu, büyük bir bozguna uğrattılar Joscelin ve Baudouinin esir edildiği savaşta, Haçlılardan 30 bin kişi öldürüldü Böylece, Haçlı ilerlemesine mani olan Sökmen, Dımaşk Atabegi Tuğtekine yardıma giderken yolda hastalanarak, 1104 yılında vefat etti

Sökmenden sonra yerine geçen oğlu İbrahim Bey, muktedir bir hükümdar olamadı O, daha çok Mardinde hakimiyetini tesis eden amcası İlgaziye tabi oldu Daha sonra Davud ve Kara Arslan dönemlerinde, Anadolu Selçukluları'na tabi olan Artuklular, Nureddin Muhammed devrinde, Eyyubîler'in hakimiyeti altına girdiler 1231 yılında, Hısnkeyfa ve Diyarbekir üzerine sefere çıkan Eyyubî Hükümdarı Melik Kâmil, Artukluların bu şubesine son verdi Hükümdarlığını kaybeden Hısnkeyfa kolunun son Artuklu emiri Melik Mesud, Moğollar tarafından öldürüldü Hısnkeyfa ve Amid Artuklularına kurucusundan dolayı, Sökmenliler de denir

2 Harput Artukluları (1185 - 1233)

Artuk Beyin torunu Belek bin Behram, 1112 yılında, Harput ve Paluya hakim olarak, bölgede kendi beyliğini kurmuştu Amcaları Sökmen ve İlgazi ile birlikte, bütün ömrünü haçlılarla mücadeleye harcayan Belek Bey'in gösterdiği kahramanlık, İslam âleminde destanlaşmıştır Belek Bey, 6 Mayıs 1224de muhasara altında tuttuğu Menbiç kalesinden atılan bir okla şehid edildi

Belek Beyin ölümünden sonra Harput, 1185 yılına kadar Hısnkeyfa Artuklularının idaresi altında kaldı Bu tarihte Artuklu hükümdarı Nureddin Muhammedin ölümü üzerine oğulları arasında başgösteren saltanat mücadelelerinde, İkinci Sökmen, hakimiyeti ele geçirdi Bu durum üzerine, diğer oğlu İmadeddin Ebu Bekr, Harput ve çevresine hakim olarak, beyliğini ilan etti Ebu Bekr, 1204 yılında ölünce, yerine Nizameddin İbrahim geçti Nizameddin İbrahimin ölümünden sonra, Harput Artukluları, Eyyubîlere tabi oldular 1185 yılında ise, Anadolu Selçuklu Devleti kumandanlarından Kemaleddin Kayar, Eyyubîleri, Harput civarında bozguna uğrattıktan sonra, şehri alarak Artukoğulları Beyliği Harput şubesine son verdi

3 Mardin Artukoğulları (1106 - 1409)

Artuk Beyin ölümünden sonra, beş yıl, kardeşi Sökmen ile beraber Kudüs valiliğinde bulunan Necmeddin İlgazi, buradan ayrıldıktan sonra, Selçuklu meliki Dukakın yanına giderek, Haçlılarla mücadeleye atıldı Büyük Selçuklu Sultanı Muhammed Tapar döneminde, dört yıl, Bağdat şahneliği görevinde bulundu İlgazi, bu vazifeden alındıktan sonra, yeğeni İbrahimin elinden Mardini zaptederek, burada Mardin Artukoğulları veya İlgaziler denilen Artukoğulları kolunu kurdu

Mardinden sonra Nusaybini ele geçiren İlgazi, Sultan Taparın emriyle Haçlılara karşı düzenlenen 1112 seferlerine katıldı Emir Mevdud komutasında olarak Urfanın kuşatmasına katılan İlgazi, kalenin zaptına muvaffak olamadı Ancak, Harran, Haçlıların elinden alındıktan sonra, İlgaziye devredildi 1117de Halepi alan İlgazi, buranın idaresini oğlu Timurtaşa verdi Antakya Haçlıları üzerine sefer düzenleyip, 1119da şehir civarında yapılan muharebede, büyük bir zafer kazandı Bu savaşta Antakya kontu Rogen dahil, Haçlı ileri gelenleri öldürüldü Akdeniz sahiline kadar ilerlenip, çok ganimet alındı İlgazi, Haçlıları kuzeyde de takip edip, Göksuna kadar ilerledi Böylece, Haçlıların kuvveti kırıldı, karşı tedbir almalarının önüne geçildi Selçuklu Sultanı Mahmud, İlgazinin muzafferiyetinden ziyadesiyle memnun olup, 1120de Meyyafarikini (Silvan) ona verdi

1122 senesinde vefat eden İlgazi, adaleti, ihsanı ve halka hizmeti ile meşhurdu Diğer memleketlere kıyasla Mardin ve Halep'te vergileri hafifletmek suretiyle halkın sevgisini kazandı Hakim olduğu bölgede Asayiş, nizam ve intizamı sağlayan İlgazi, imar faaliyetlerine de büyük önem verdi

İlgazinin ölümünden sonra oğullarından Süleyman, Meyyafarikine; Timurtaş, Mardine; yeğeni Süleyman da Halepe hakim oldular Bu sırada diğer yeğeni Belek de, Harput ve Palu civarında kendi beyliğini kurdu Süleymanın ölümünden sonra Hüsameddin Timurtaş, Mardin şubesine daha geniş bir şekilde sahip oldu Timurtaşın 1154 yılında ölümünden sonra yerine oğulları arasında en liyakatlisi olan Necmeddin Alp geçti Bu bey döneminde Mardin Artukoğulları ile Hısnkeyfa Artukluları arasında sıkı bir dostluk ve işbirliği sağlandı Güneydoğu Anadolu Bölgesi, bu sayede imar ve medeniyet yolunda ilerledi Necmeddin Alp, yirmi iki yıl saltanat sürdükten sonra 1176 senesinde vefat etti Necmeddin Alp dönemi, Artukoğullarının en parlak yılları oldu Bundan sonra Artuklu ülkesi, önce Eyyubîler, sonra da Moğolların baskısı altında kaldı Moğollara bağlı olarak saltanatlarını devam ettiren silik beyler döneminden sonra, Mardin Artukoğulları 1408 yılında Karakoyunlular tarafından ortadan kaldırıldı

Artuklular, Büyük Selçuklu Devleti'ne tabi olduklarından, devlet teşkilatı, müessesesi ve idare tarzı Selçuklulara benziyordu Devletin temel siyaseti cihad, Haçlılar ve İslam alemindeki sapık ideolojiler ile mücadele idi Anadolunun Türkleşip İslamlaşmasında büyük hizmetleri geçti Artukluların hakim oldukları bölgelerde Türklerden başka Arap, Süryani, Rum, Ermeni ve bir miktar da Yahudi vardı Her millet, kendi lisanını konuşurdu Türkler ve Araplar Müslüman, Ermeni ve Rumlar Hıristiyan, Süryaniler kendi mezheplerinde idiler Artuklu hükümdarları ve devlet adamları, ilme meraklı olup, ilim ve irfan müesseseleri kurup, âlimleri himaye ettiler Meşhur fıkıh alimi Şihabüddin-i Sühreverdi, Artuklulardan çok hürmet görüp; Elvah el-İmadiyye adlı eserini İmadüddin Ebu Bekre arz etti Kemaleddin Ebu Salim, Ebu Ali el-Sofi, Cezeri ve Bediuzzeman, eserler yazıp, Artuklu hükümdarlarına ithaf ettiler Ayrıca, pek çok âlim, nakli ve akli ilimlerde eserler yazdılar

Artuklu hükümdarları saray ve şehirlerde kurdukları kütüphanelerde, binlerce ciltlik kitaplar toplamışlardır Artukluların inşa ve imar faaliyetleri, mimari eserleri çok meşhur idi Artuklular, Orta Asya ve İslam alemindeki mimariyi birleştirip kaynaştırarak, kıymetli eserler inşa ettiler Artuklu ülkesindeki iktisadi yükselişe paralel olarak, ihtiyaca ve lüzumuna göre; hükümdar, devlet adamları, hanedan mensupları ve hayırseverler; cami, medrese, imaret, zaviye, türbe, hastane, hamam, çarşı, han, köprü, kervansaray, kale ve surlar ile memleketi süsleyip, medeniyet diyarı haline getirdiler Bunlardan en meşhurları:

Mardinde Emineddin ve Cami el-Asfar da denilen Necmeddin külliyeleri; Harput, Silvan, Mardin, Koçhisar (Kızıltepe) Ulu Camileri, Harput Alacalı Cami, Mardinde Latifiye de denilen Abdüllatif Camii, Bab-es-Sur da denilen Melik Mahmud Camii; medreselerden ise Mardinde Hatuniye de denilen Sitti Radviyye, Marufiye, Şehidiye, Melik Mensur, Altunboğa, Zinciriyye de denilen Sultan İsa, Harzemde Tacüddin-i Mesud, Diyarbekirde Mesudiyye ve Zinciriyye medreseleri; hamamlardan Mardinde Maristan, Radviyye, Yeni Kapı ve Ulu Cami Harputta dere hamamları, Hısnkeyfa, Haburman Botaman Suyu, Deve Geçidi köprüleri, ayrıca Hısnkeyfa Sarayı, Diyarbekir İçkale Sarayı, Mardinde Firdevs Köşkü, Silvanda Darül-Acemiyye Sarayı, Diyarbekirde Ulu Beden, Yedi Kardeş Burçlar, Harput Kalesi ve zamanın tahribatına uğramış pek çok eser inşa ettirdiler Bunlardan bazıları hala kullanılıp, hizmet vermektedir Artuklu şehirlerinden Mardin, Diyarbekir, Hısnkeyfa (Hasankeyf), Meyyafarikin (Silvan), Duneyser (Koçhisar, Kızıltepe), Nusaybin, Dara, Harput ve Halep havalisindeki Artuklu eserlerinin mimari yapısı, sanatkârlığı, zarifliği, tezyinatı, kullanılan malzemenin seçimi çok ustaca olup, şaheser mahiyettedir