Din Nedir ? Din Tanımları

Din Nedir ? Din Tanımları

Din, genellikle doğaüstü, kutsal ve ahlaki öğeler taşıyan, çeşitli ayin, uygulama, değer ve kurumlara sahip inançlar bütününe verilen isim veya tanımdır Zaman zaman inanç sözcüğünün yerine kullanıldığı gibi, bazen de inanç sözcüğü din sözcüğünün yerinde kullanılır Din tarihine bakıldığında, birçok farklı kültür, topluluk ve bireyde din kavramının farklı biçimlere sahip olduğu görülür Arapça kökenli bir sözcük olan din sözcüğü, köken itibariyle "yol, hüküm, mükafat" gibi anlamlara sahiptir

Dinin Tanımı
Din kavramının farklı tanımları vardır Mevcut ansiklopedik tanımlardan biri şöyledir:

"Din üyelerine bir bağlılık amacı, bireylerin eylemlerinin kişisel ve sosyal sonuçlarını yargılayabilecekleri bir davranış kuralları bütünü ve bireylerin gruplarını ve evreni bağlayabilecekleri (açıklayabilecekleri) bir düşünce çerçevesi veren bir düşünce, his ve eylem sistemidir"

Sözcük olarak dinin tanımı ise, Türk Dil Kurumu'na göre:

"Tanrı'ya, doğaüstü güçlere, çeşitli kutsal varlıklara inanmayı ve tapınmayı sistemleştiren toplumsal bir kurum, diyanet" ve "Bu nitelikteki inançları kurallar, kurumlar, töreler ve semboller biçiminde toplayan, sağlayan düzen"

Sözcük anlamı ve ansiklopedik kavramsal izahı aşarak bir kurum olarak dini tanımlamakta bazı güçlükler vardır Bilim adamlarının dinin temel özelliği olarak kabul ettikleri unsurlara göre din tanımları da farklılık göstermektedir Din tanımı birçok farklı bilim dalı ve felsefede farklı biçimlerde ele alınmıştır

* Bergson’a göre din, zekanın dağınıklığı ve çaresizliği karşısında doğanın koruyucu tepkisi ve daha da ileride hayatın bütününe bağlanma, hayat hamlesinin en derinidir

* Edward Sapir’e göre din, günlük yaşantının anlaşılmaz ve tehlikeli ortamı içinde gönül huzuruna iç huzuruna götürecek bir yolun bulunmasıdır ve çok karmaşık bir yapıya sahiptir, doğa ve toplumla ilgili olguları açıklamada insanlara yardımcı olur

* Psikologlara göre din bir üst benlik olayıdır Bireyi topluluğa bağlayan kişisel yapısının projeksiyon aracılığıyla belirlediği ikincil kurumlardır Sosyologlar ise dini toplumla açıklarlar

* Sosyoloji dine kutsalın toplum hayatındaki deneyimi olarak bakar

* Parsons’a göre ise din, kainatta insanın yeri, insanın diğerleriyle ilişkisi, çevresi ve diğer insanlarla ilişkilere bağlı olarak arzu edilir olan ve olmayan şeyler hakkında geliştirilen ve gerçekleştirilen bir anlayıştır

* Tasavvuf ve din psikologlarına göre din, insan-ı kamil insan olmaya sevkeden bir disiplindir

* İslam Peygamberi Muhammed'e göre "gittiğiniz yoldur"

* Satanist kilisesinin kurucusu Anton Szandor Lavey'e göre İnsan yaşamını etkileyen her türlü elektriksel alandır

Farklı din tanımlamaların ortak noktaları birleştirildiğinde, din insanlara bir hayat tarzı sunan, onları belli bir dünya görüşü içinde toplayan kurum, bir değer biçme ve yaşama tarzı; yaratıcıya isteyerek bağlanma, birtakım şeyleri duyma, onlara inanma ve onlara uygun iradi faaliyette bulunma olgusu; üstün varlıkla ona inanan insan arasındaki ilişkiden doğan deneyimin inanan kişinin hayatındaki etkileri olarak tanımlanabilir

Genel olarak din, doğaüstü bir nitelik taşır, mukaddestir, değişmezdir (dogmatik) ve gönülden bağlanmayı yani teslimiyeti gerektirir Pek tabii ki din tanımı, özellikle dini bir bakış açısından, her farklı dini grup ve dinde çeşitlilik gösterir Dinin taşıdığı nitelik ve öğeler de farklı dinlerde büyük bir değişiklik ve çeşitlilik göstermektedir
Din kavram, anlayış ve türlerinin gelişimi tam olarak bilinemediği gibi tam olarak belirlenememektedir de Bunun en büyük nedeni, açıkça ayrıştırılabilecek devrelere sahip olmamasıdır Yine de, özellikle 1800'ler sonrası yapılan arkeolojik kazılar ve dünyanın geri kalanından izole edilmiş kültürlerin antropolojik ve tarihi yapılarına dair elde edilen bilgi ve gözlemler sayesinde, bir kronoloji elde edilememiş olsa da bir tipoloji geliştirilebilmiştir
Bugün eldeki bulgular ve var olan kültürel çeşitlilik sayesinde, gerek eski gerek yeni farklı din tipleri, formları ve anlayışları tanımlanmıştır Bu tanımlamalar akademisyenler arasında çeşitlilik gösterse de belli bir oranda benzeşmektedir

Bugün: Dinlerin İnananları ve Eğilimleri

1 Hristiyanlık - 21 milyar
2 Seküler/Dinsiz/Agnostik/Ateist - 14 milyar
3 İslam - 11 milyar
4 Hinduizm - 900 milyon
5 Budizm - 708 milyon
6 Çin geleneksel dini - 394 milyon
7 Ana yerli inançlar - 300 milyon
8 Afrika geleneksel ve diasporal - 100 milyon
9 Sihizm - 23 milyon
10 Juche - 19 milyon
11 Tinselcilik - 15 milyon
12 Musevilik - 14 milyon
13 Bahailik -125 milyon
14 Mormonizm - 12 milyon
15 Yehova'nın Şahitleri - 67 milyon
16 Jainizm - 42 milyon
17 Şinto - 4 milyon
18 Cao Dai - 4 milyon
19 Zerdüştlük - 26 milyon
20 Tenrikyo - 2 milyon
21 Neopaganizm - 1 milyon
22 Üniteryan Üniversalizm - 800000
23 Rastafari akımı - 600000

Dini mezheplerin inananlara göre sıralanmasında ise, Roma Katolik Kilisesi Sünnilik İslam'da ve Vaişnavizm de Hinduizm'deki en büyük mezheplerdir Roma Katoliklerin mi yoksa Sünnilerin mi sayısının daha fazla olduğunu kesin bir şekilde belirtmek çok zordur zira sayılar kabaca eşit düzeydedir ve kesin sayımlar yapmak da mümkün değildir Hristiyanlık'taki en büyük mezhepken,
Şinto dini bu dinlerin arasında inananların sayısı hakkında soruna sahip dinlerdendir Zira kişisel bildirimin yanı sıra tapınaklar da bağlı bulunan inananların sayısını bildirir 17 yüzyıldan beri, Japonya'da Şinto tapınaklarına kayıt işlemini zorunlu kılan yasalar vardır Bu işlem yüzünden, Japonların yaklaşık &75-90'ı tapınak kayıtlarında yer almaktadır Bu da inananların kesin sayısını büyük oranda tahrif eder Bazı anketler sonuçları Japonların yaklaşık %33'ünün kendisini "Şinto" olarak tanımladığını göstermiştir

Dinle İlgili Bazı Konu ve Anlayışlar

* Din ve Bilim

Dini bilgi, çoğu dindar insana göre, dini önderler, kutsal metinler ve/veya şahsi ilhamile kazanılır Bazı dinlere göre bu tür bir bilgi sınırsız bir mahiyettedir ve her türlü soru ve soruna cevap niteliği taşır Bazı dinlere göre ise dini bilgi hayata özellikle dini ve pratik anlamda etki eder ve gözlem ile elde edilen bilgiyi tamamlayıcı niteliğe sahiptir Bazı dinler ve dindar grup ve bireylere göre ise bahsedilen yollardan elde edilen dini bilgi kesin, şüphesiz ve asla yanılmaz türdendir Dini bilginin tanımı, idrak ve tahlil ediliş biçimleri çoğu zaman dinden dine, mezhepten mezhebe ve bireyden bireye değişiklik gösterir Bilimsel bilgi ve metod ise, tam tersi biçimde, dünya ile birebir temasa dayanır ve sadece fiziksel evren ile ilgili kozmolojik soru ve sorunlara cevap verebilir - cevap arar Tüm bilimsel bilgi şüphe ihtimali barındırır ve daha sağlam delillere dayanacak gelişim ve değişime açıktır

* Din, Felsefe ve Metafizik

Dini ve bilimsel doktrinler arasında, metafiziksel kozmolojinin felsefi perspektifi yer almaktadır Bu yaklaşım, antik çapda evren, insanlık ve Tanrı kavramının doğası üzerine mantıki yargılar çıkarmaya çalışmaktaydı Din ve Bililm arasındaki anlaşmazlığı çözmek için geliştirilmiş önemli felsefi araçlardan biri de Occam'lı William tarafından dini savunmak için geliştirilmiş, "Occam'ın usturası"dır Fakat bu argüman sıklıkla bilim felsefesinde bilimi savunmak için kullanılmaktadır
Bu hususta not edilmesi gereken bir şey de felsefenin epistemoloji dalıdır Bu dal, bir inancın doğru veya yanlış olduğunu nasıl anlayacağımız veya kabul edeceğimizi sorgular

* Ezoterizm ve Mistisizm

Mistisizm, felsefe ve metafiziğin aksine, mantığın yücelme ve aydınlanmanın en önemli yolu olmadığını öne sürer Daha çok çeşitli fiziksel disiplinlerde odaklanır; yoga, açlık, dönme (örneğin sema), çile ve hatta psikoaktif maddelerin kullanımı gibi
Mistisizm, mutlak gerçek, ilahi olan, ruhani hakikat veya Tanrı ile veya onun varlığının bilinci ile birleşmeye çalışmak, bunun için çeşitli yol ve öğretileri takip etmek, buna rasyonel düşünce ile ulaşılamayacağını bildirmektir Mistikler, deneysel ve entelektüel kavrayışın ötesinde çeşitli gerçekliklerin varlığına inanır ve bunlara kişisel deneyimlerle (tecrübe) ulaşılabileceğini düşünürler
egzoterik bilginin tersidir Özellikle ruhsal (ruhani) uygulamala ve disiplinlere önem verir ve uygulanır Ezoterizm, inanç yerine entelektüel anlayışa dayanmayı, dinden daha sofistikeezoterik kozmoloji) Ezoterizm, sadece gelişmiş, imtiyazlı kişilere açık olan 'gizli' bilginin varlığından bahseder Bu kamuya açık olan Antik Yunanistan'ın mistik dinleri ve modern Scientology dini Ezoterizm'in örneklerindendir

Din Tanımları

Dinin tanımı gerek İslâm, gerek hristiyan bilginlerince kolaylıkla yapılamamıştır Bu da büyük ölçüde mücerret olan bu kavramın kişiden kişiye farklı algılanmasından kaynaklanmaktadır Öncelikle belirtmeliyiz ki din, insanla birlikte var olmuş, onunla yaşayan ve kıyamete kadar da yine insanla beraber yaşayacak bir olgudur
Tarih boyunca her toplum "Din" kavramını ifade etmek için birçok tarif ortaya koymuştur Genel manada bir fikir edinmek için Doğu ve Batı bilginlerince yapılan tanımlardan bazı örnekleri birlikte görelim:
1 Din, akıl sahiplerini, Peygamber'in bildirdiklerini kabule çağıran ilâhî bir kanundur (Seyyid Şerif Curcani)

2 Din, akıllı kişileri, kendi hür seçimleriyle bizzat hayırlara sevkeden ilâhî bir kanundur (M Hamdi Yazır)

3 Din, insanın kutsal saydığı şeylerle olan ilişkisidir (Rudolf Otto)

4 Din, bir cemaatin meydana gelmesini sağlayan ibadet ve inançlar sistemidir (E Durkheim)

5 Din, daimi hayat sahibi bir Tanrı'ya, ilâhî şuur ve iradenin kâinatı yönettiğine ve insanlıkla alâkalı ahlâkî münasebetleri elinde tuttuğuna inanıştır (J Martineau)

6 Din, dua, kurban ve inançla kendini gösteren bir arzudur (Feuerbach)

7 Din, insanın sonsuzu kavramasını sağlayan, akıl ve mantığa tâbi olmayan zihnî bir meleke veya yetenektir (Max Müller)

8 Din, mutlak itaat duygusundan ibarettir (Schleiermacher)

9 Din, insan tabiatının en yüksek, en çekici tezahürlerinden ibarettir (Ernest Renan)
10 Vazifelerimizin ilâhî emirler sıfatı ile kabulü veya ahlâkî kaideler koyana karşı duyulan saygıdır (İmmanuel Kant)

11 Din, en yüksek içtimaî değerlerin şuurudur (Edward S Ames)

12 Din, kul ile Allah arasındaki muameledir (İmam Gazali)
Bir fikir vermek için sıraladığımız bu tarifleri daha da çoğaltmak mümkündür(1) Dikkat edilirse bu tanımlarda din, ilâhî kanun, Peygamber'in bildirdiklerini kabul, akıl sahibi kişileri muhatap alan, kutsal sayılan şeylerle ilişki, bir cemaatin meydana gelmesini sağlayan, inanış ve ibadet sistemi bulunan, daimî hayat sahibi Tanrı'ya inanma, dua, kurban ve inançla kendini gösteren bir arzu, mutlak itaat duygusu, ilâhî emirleri koyana karşı duyulan saygı, en yüksek içtimaî değerlerin şuuru vb cümlelerle açıklanmaya çalışılmıştır
Şu noktayı da önemle belirtmeliyiz ki, herkesin üzerinde görüş birliğine varacağı bir din tarifi yapmak oldukça zor görünmektedir Bu bakımdan herşeyden önce "Din" tarifinin oluşmasında Yüce Tanrı kavramı, inanç, ibadet, ahlâk, mukaddes kitap, peygamber, vahiy, ilham, cemaat vb elemanların bulunması gerektiğini Din Bilimleri özellikle vurgulamaktadır

Tanınmış Din Bilimleri yazarlarından Regis Jolivet dini:
1 Sübjektif olarak din,

2 Objektif olarak din adı altında ikiye ayırmıştır

1 Sübjektif olarak din, insanın Allah'a karşı içinden gelen aşk ve itimatla bağlanmasıdır
2 Objektif olarak din ise, sübjektif olarak duyulan din duygusunun harici fiil ve hareketlerle açıklanmasıdır

Tarih Boyunca Din Kavramı

Genel hatlarıyla konu ele alındığında ırk, renk ve dil farkı olmaksızın her insanın dine ihtiyaç duyduğu bir vakıa olarak görülmektedir Tarih boyunca bu yolda yapılan araştırmalar da bu gerçeği ortaya koymuş bulunmaktadır Özellikle Din Bilimleri alanında yapılan çalışmalar din duygusunun fıtriliğini kesin bir sonuç olarak tesbit etmiştir Bu konuyu Batı dünyasında araştıranların ilki sayılan Max Müller (1823-1900) din duygusunun insan tabiatında fıtrî bir keyfiyet olduğunu vurgulamıştır "Din insanlık tarihine en fazla hâkim olmuş bir âmildir" diyen Benjamin Constant da dine duyulan ihtiyacın, insan hayatında ondan ayrılmayan bir keyfiyet olduğuna dikkat çeken bir başka Batılı ilim adamıdır
Bazılarının iddia ettiği gibi fıtrî bir duygu olan din ihtiyacının, korku, ümid, rüya, sulh vb herhangi bir vesile ile sonradan kazanılmış bir olgu olduğunu söylemek son derece yanlış ve tutarsız bir anlayıştır
Tarihin hangi dönemine bakılırsa bakılsın, dine duyulan ihtiyacın hissedilmediği bir ülke veya topluluk görmek mümkün değildir İnsan her yerde ve her zaman, daima kendisinden yüce bir varlığa sığınma, O'ndan yardım isteme ihtiyacını duymuştur Nitekim insanlık tarihi arkeolojik incelemeler, mukaddes kitap ve dinî mahiyetteki metinlerde de bu gerçeği ortaya koymuş bulunmaktadır Eski Yunan ahlâk bilginlerinden Plutarkhos (MS 64-139) "Dünyayı dolaşınız, duvarsız, edebiyatsız, kanunsuz, servetsiz şehirler bulacaksınız Fakat mabedsiz ve mabudsuz şehir bulamayacaksınız" sözleriyle dine olan ihtiyacın mabed ve mabud açısından önemini dile getirmiştir Çağımız ünlü tarihçilerinden Arnold J Toynbee'nin (1889-1975) Türkçeye de tercüme edilen değerli eserinde "Din" bütün boyutları ile incelenmiştir (1) İngiliz filozoflarından H Spencer (1820-1903) ilmin ilerlemesiyle dine olan ihtiyacın daha da iyi anlaşılacağını ifade ile şöyle diyor: "İlmin ilerlemesi açık olarak gösteriyor ki hakikatini açıklayamadığımız ve anlayamadığımız mutlak bir kudret vardır, Bu kudret her yerde tecelli ediyor," Dinler Tarihi araştırmacılarından Benjamin Constand dine olan ihtiyacın insan tabiatına yerleşmiş, ondan ayrılması düşünülmeyecek bir cevher olduğunu söyler
Bilinen bir gerçektir ki din bulunmayınca hayatın manası olmayacağı gibi ahlâk için de yaptırımı düşünülemez Çünkü din olgusu ahlâk için de bir kaynaktır Dinden kuvvet almayan, dine dayanmayan bir ahlâk sistemi, tarihin hiçbir döneminde hiçbir ülkesinde kendisinden bekleneni verememiştir Millî şairimiz M Akif bu gerçeği şu mısralarında ne güzel dile getirir:
Ne irfandır veren ahlâka yükseklik ne vicdandır,
Fazilet hissi insanlarda Allah korkusundandır
Hal böyle olmakla beraber dine olan ihtiyacı görmezlikten gelerek bu büyük gerçeğe sırt çevirenler, hatta onun insanları uyuşturan bir afyon olduğunu savunanlar her zaman bulunmuştur Üstelik böyle düşünenler, devre dışı bıraktıkları dinin yerini kendi sistemleriyle doldurmağa çalışarak adeta dinsizliği din haline getirmek istemişlerdir Bu da açıkça göstermiştir ki, insanda yaratılıştan var olan inanma duygusu ve ihtiyacının mutlaka giderilmesi gerekmektedir Bunun en tipik misali II Dünya Savaşı sonlarına doğru Marksist Blok'a mensup ülkelerde görülmüştür Savaşın aleyhlerine gelişme göstermesi üzerine adı geçen ülkeler yasakladıkları ibadet ve ayinlere izin vermişler, kapılarına kilit vurdukları kilise ve diğer mabetleri halka açmışlar, her dinden görevlilere toplu dua ve ayin merasimleri düzenletmişlerdir Tarihçi Açısından Din (çev İbrahim Canan, İst, 1978)
Beşerî aklın mahsulü olan ve ilâhî vahye dayanmayan bir din sistemi, adı ne olursa olsun din değildir (MRahmi Balaban, ilim, Ahlâk, İman, Ank, 1950, s 15)

Kur'ân'da Din Kavramı

Denebilir ki dinin en güzel ve kapsamlı tarifini Kur'an'da bulmak mümkündür Çeşitli vesilelerle Kur'an-ı Kerim'in 91 ayetinde geçen "din" kelimesini 27 ana başlık altında toplayabiliriz Bunların en belli başlıları şunlardır:
1- Din Allah'dan bir vasiyettir(1)
2- Dinde zorlama yoktur (2)
3- Din ilimleri öğrenilmelidir (3)
4- Din üzerimize güçlük yüklemez (4)
5- Din hususunda haddi aşmamak gerekir (5)
6- Din yalnız Allah'a tahsis edilir (6)
7- Allah'ın emirlerini yerine getirenler din kardeşidirler (7)
8- Dinde amellere göre ceza ve mükâfat vardır (8)
9- Din ceza günüdür (9)
10- Din hususunda yardım isteyenlere yardım etmek lâzımdır (10)
11- İslâm dini kemale erdirilmiştir (11)
12- Allah indinde Hak Din İslâmdır (12)
Ana hatlarıyla sıralanan ve ayetlere dayanılarak yapılan bu gruplandırmaların başlıca dört unsurdan meydana geldiği tesbit edilmiştir:
1- Hâkimiyet ve en üstün otorite,
2- Bu yüksek otorite ve hâkimiyete itaatle boyun eğme,
3- Bu hâkimiyetin otoritesi altında meydana gelen amelî ve fikrî nizam,
4- Bu nizama uymak veya karşı gelmekten dolayı yüksek otorite tarafından verilen mükâfat veya ceza (13) (1) Nisa, 11, 12
(2) Bakara, 256
(3) Tevbe, 122
(4) Hac, 78
(5) Nisa, 171: Mâide, 77: Sûra 21
(6) Fatiha, 4; Yûnus, 104; Mü'min, 14
(7) Tevbe, 11;Ahzâb,5
(8) Zâriyât, 6; Vakıa, 86,
(9) Hicr, 35; Şuarâ, 82; Sâffât, 20; Sâd, 78
(10) Enfâl, 72; Mümtehine, 8
(11) Mâide, 3
(12) Âl-i Imrân, 19, 83, 85; Yûsuf, 40
(13) Mevdudi, Kur'an'a Göre Dört Terim, (çev İ Kaya, O Cilacı) İst, 1991, s102

Hadislerde Din Kavramı

Bilindiği üzere İslâm'ın ikinci temel kaynağı Hz Peygamber (sa)'in hadisleridir Hz Peygamber (sav)'den bize intikal eden hadis-i şerifler incelendiğinde çeşitli vesilelerle "din" kelimesinin geçtiği görülür Bir önceki bahiste yaptığımız gibi hadis-i şeriflerde geçen "din" kelimesini de 17 ana başlık altında, toplamak mümkün olmuştur Bunların en önemlileri şöylece sıralanabilir:
1- Din duygusu fıtridir
2- Din nasihattir
3- Haya duygusu dindendir
4- Feraizi öğrenmek dinin bir gereğidir
5- Din hayır ve şer için bir ölçüdür
6- İbadetsiz bir dindarlıkta hayır yoktur
7- Dinde aranan kolaylıktır
8- Allah'ın hoşnut olduğu din İslâmdır
9- Din insanların uyması gereken bir kanundur
10- Din ilimlerini tahsil etmek gereklidir
11- Dinî prensiplerde şüpheyi gidermek asıldır
12- Din müslümanın müslümana kardeş olmasını zorunlu kılar
13- Bütün peygamberlerin tebliğ ettikleri inanç prensipleri temelde aynıdır
14- Peygamberlik ve rahmet İslâm dininin temelidir
Kısaca ve ana hatlarıyla tesbit edilen bu maddeler dışında, hadis-i şeriflerde geçen (1) kavim, millet, ümmet, nasara, yehud, müşrik, sabiî vb terimler incelendiğinde bunlarda da dinin başka tanımlarını bulmak mümkündür
(1) Hadis-i şeriflerde geçen din kelimesi, Buharî, Müslim, İbni Mace, Tirmizî, Darimî ve Ebu Davud'un, sahih hadis kitaplarından alınmıştır Kaynaklar için bkz Osman Cilacı, Dinler ve İnsanlar, Konya, 1990, s 36-38

Fert Hayatında Dinin Rolü

Şu bilinen bir gerçektir ki, insan dindar olarak dünyaya gelen bir varlıktır Bu bakımdan onun din duygusundan ayrı bir yaratık olduğu düşünülemez Çünkü insanın beden ve ruh gibi iki ayrı özellikle yaratılması bir bakıma onun dindar olmasını zorunlu kılmaktadır İnsan nasıl bedenî varlığını bir takım dış ve iç etkenlerden korumak için tedbirler almak zorunda ise ruhî varlığını korumak için de aynı şekilde bazı tedbirler almak ve manevî ihtiyaçlarını karşılamak zorundadır İnsan, ruhunun ihtiyacı olan bu manevî sentezi ancak Allah tarafından peygamberleri vasıtasıyla gönderilen ve ilâhî din adı verilen sistemlerde bulabilir Bazı felsefî sistemler insana geçici bir rahatlık sağlarsa da, sonuçta yine bir insan eseri olan bu sistemler, kaynağı vahiy olan ilâhî dine muhtaçtır Hâl böyle olmakla beraber, ilmin ve felsefenin yeni boyutlar kazanması da insanın dine olan ihtiyacını vurgulamıştır
XIX yüzyılın başlarından itibaren ilim ve teknikteki ilerlemeler insanın artık dine ihtiyacı kalmadığı gibi bir izlenimi zihinlere hâkim kılmaya çalışmışsa da (1) bu egemenlik uzun ömürlü olmamış, insan yine yaratılışından kaynaklanan bu en tabiî manevî ihtiyacını gidermek için dine sarılmıştır Bu bakımdan bazı batılı sosyolog ve psikologlar XX yüzyılı dine dönüş asrı olarak nitelendirmişlerdir (2)
Bilinen bir gerçektir ki insan canlılar arasında en üst düzeyde yaratılmış bir varlıktır Allah insanı yeryüzünde kendisine halife yapmış (3) dağların yüklenmekten çekindiği emaneti onun omuzlarına yüklemiştir (4)
İnsanoğluna vereceği ağır yükleri ve sorumlulukları taşıyabilmesi için onu birtakım istidat ve kabiliyetlerle yaratan Cenab-ı Hak, bunlardan öte insanı din gibi yüce bir duygu ile de donatmıştır Bununla ilgili olarak Yüce Rabbimiz şöyle buyurur:
"O halde Habibim Sen yüzünü bir muvahhid olarak dine, Allah'ın o fıtratına çevir ki O, insanları bunun üzerine yaratmıştır (5) Allah'ın yaratışına hiçbir şey bedel olamaz Bu dimdik ayakta duran bir dindir Fakat insanların çoğu bilmezler" (6)
Bir kere daha vurgulamalıyız ki din, yaratılışdan gelen bir özellikle daima insanla beraber varolmuş, varlığını da yine onunla sürdürmekte olan bir fıtrî vakıadır Tarihin her döneminde ve dünyanın her yerinde az da olsa dinsiz insana rastlamak mümkündür Ama tarih top yekün bir toplumun dinsiz olduğunu bugüne kadar kaydetmemiştir Nerede bir cemiyet varsa orada bâtıl da olsa bir din mutlaka bulunmuştur Bu bakımdan bütün bir toplumun dinden yoksun olması diye bir şey düşünülemez Din gerek insan, gerek toplum hayatının her kademesinde varlığını daima hissettiren bir vakıadır(7)
İnsanlara dinamik bir yapı kazandıran, toplumların hayatını özlenen bir biçimde düzenleyen fazilet ve hayra yönelten din, günümüzde her zamankinden daha fazla ihtiyaç duyulan bir realite haline gelmiştir Çünkü, insan yalnızlığını, güvensizliğini, karamsarlığını, ümitsizliğini vb ancak dine yönelerek ve ona sığınmak suretiyle giderebilir Manevi yapısını ancak böyle düzene koyabilir Doğuştan gelen, fıtrî bir özelliği bulunan, insanın kendi öz varlığındaki şuurla birlikte ortaya çıkan din, yine insanın kendi bilinci ile paralel olarak bir gelişme grafiği çizer
Diğer canlılarda bulunmayan birtakım özelliklerle yaratılmış olan insan, zaman zaman kendisini ve bu kâinatı kimin yarattığını sormadan edememiştir Böyle bir düşünce iklimine eren insan, hemen ilk aşamada kendi varlığının üstünde yüce bir varlığın mevcudiyetine ulaşır Her şeyi yaratan bu yüce varlık Allah'dır İşte insan bu idrak sayesinde Allah'a bağlanır Dua ve niyazlarla sıkıntı ve bunalımlarını O'na arzeder Dindar olmak suretiyle gönül zenginliğine ve kalbi doyuma ulaşır:
"Bunlar, iman edenler ve kalbleri Allah'ın zikriyle tatmin bulanlardır Haberiniz olsun, kalbler yalnızca Allah'ın zikriyle tatmin bulur" (8) ayeti de bu gerçeği ifade etmektedir
İnsan için dinin gerekliliği fertlerin mukaddes duygu ve hasletlerle birleştirilmesinde, toplumların iyi ve güzel ideallerle yükseltilmesinde oynadığı rolde görülür Aynı zamanda din, insanlara istikamet veren, beşeri kanun ve nizamların ulaşamadığı yerlerde onlara iyilik ve dürüstlüğü telkin ederek insanları kötülüklerden alıkoyan bir hayat tarzıdır (9)
İnsan için olduğu kadar toplumlar için de lüzumlu olan din, anarşinin, adeletsizliğin, her tür haksızlık ve kötülüğün amansız düşmanıdır Bu bakımdan dini, cemiyetin nizamını koruyan bir müessese olarak algılamak mümkündür
İnsanlık tarihi incelendiğinde iktisadî, siyasî ve ekonomik açıdan tükenen toplumların mükemmel olmasa da hayatiyetlerini devam ettirdikleri görülmüştür Ancak tarih, dinî duygulan zayıflamış, manen çökmüş toplumların varlıklarını sürdürdüklerini kaydetmiyor Çünkü bir toplumda dinin zayıflaması ahlâkî, hukukî ve içtimaî bir takım çöküntüleri de beraberinde getirmiştir Din duygusunun zayıfladığı insanlardan meydana gelen bir cemiyette helâl-haram anlayışı da erozyona uğrayacağı için o toplumun temel düzeni de sarsılır
Din çaresizlik, korku, hastalık, üzüntü, ümitsizlik ve felâket karşısında insanın sığınacağı yegâne kurtuluş limanıdır Dinin lüzumu kaçınılmaz bir hakikat olan ölüm karşısında insana verdiği ruhî sükûnette de bariz bir şekilde müşahede edilmektedir Ölüm anında insanın sığınabileceği, kalben teselli bulabileceği, dinden başka hiçbir manevi otorite yoktur
İnsanları ürküten en önemli etkenlerden biri, belki de en başta geleni, günün birinde yok olma korkusudur Halbuki inançlı bir kişi özellikle imanı bütün bir mümin için ölüm, geçici dünya hayatından sonsuz ahiret hayatına intikaldir İşte bu duygu ve inancı insana telkin eden de ancak dindir
"Dünya hayatı bir oyundan bir oyalamadan başka bir şey değildir Elbette ahiret yurdu ittika edenler için hayırlıdır; hâlâ düşünmeyecek misiniz?" (10) ayeti de bu gerçeği bize bildirmektedir Ayette dikkatimiz çekilen husus, sonsuz ahiret hayatına oranla geçici dünya hayatının, kişinin dinlendikten sonra yeniden döndüğü ciddi bir iş arasında verilen dinlenme ve eğlence gibi olduğudur (11) Auguste Sabatier, Dinler Felsefesi adlı eserinde, "Ben niçin dinliyim" sualini kendi kendine sorar ve şu cevabı verir:
"Ben dindarım; çünkü başka türlü olmaya muktedir değilim Dindar olmak varlığım ve benliğim için zaruri bir ihtiyaçtır" (12) Şu bir gerçektir ki, insan maddi anlamda ne kadar ilerlerse ilerlesin hiçbir zaman dinsiz yaşamamıştır, dinsiz yaşamayacaktır
(1) Özellikle o yıllarda Fransa, dinsizliğin en üst sınırında bulunuyordu
(2) Henry C Link, Dine Dönüş (çev Ö Rıza Doğrul), ist, 1949, s 189
(3) "Hani Rabbin yeryüzünde bir halife yaratacağım demişti" (Bakara, 30)
(4) Bkz Ahzâb, 72
(5) Ebu Hureyre'nin rivayet ettiği bir hadis-i şerifte Hz Peygamber Efendimiz şöyle buyururlar: "Her çocuk ancak İslâm fıtratı üzere dünyaya getirilir Bundan sonra anası babası yahudi ise onu yahudi yaparlar Hristiyan ise hristiyan, mecusi ise, mecusi yaparlar", Buhârî, Cenâiz, 92 Bundan sonra Rasulullah (sa) yukarıda mealini verdiğimiz (Rûm, 30) ayeti okumuştur Bu hadis-i şerif din duygusunun fıtrî oluşunu, insanın temiz ve masum yaratılmış olduğunu, ancak aile ve çevresinin etkisiyle onların kabul ettiği dini benimsediğini açıklamaktadır
(6) Rûm, 30
(7) Hikmet Tanyu, islâm Dininin Düşmanları ve Allah'a inananlar, İst, 1989, s 76
(8) Ra'd, 28
(9) Geniş bilgi için bkz Kerim Yavuz, Çocukta Dinî Duygu ve Düşüncenin Gelişmesi Ank 1987, s 27 vd
(10) En'âm, 32
(11) Mevdudi (1903-1979) Tefhimu'l-Kur'an (Türkçe terc), İst, 1986,1, 447
(12) M Rahmi Balaban, İlim, Ahlâk, İman, Ank, 1950, s 46

Toplum Hayatında Dinin Rolü

Fert hayatında dinin rolü ne ise toplum hayatında da odur Dinsiz önce kendini, sonra Allah'ı inkâr eder! Kendi varlığını inkâr etmeyen bir insan için Allah'ı inkâra yol yoktur

Büyük Türk filozofu İbni Sina (980-1037), insanın yaratılış icabı medeni olduğunu, toplu halde yaşamak fıtratını taşıdığını ifade eder Hiçbir insan bütün ihtiyaçlarını tek başına karşılayamaz Bundan dolayıdır ki cemiyet halinde yaşayan fertler, birtakım karşılıklı hak ve vazifelerle birbirlerine bağlıdırlar

Toplumun bekası, mutluluğu, içtimaî hakların, ahlâkî kayıtların, büyük bir titizlikle korunmasına bağlıdır Hak ile görevi birbirinden ayırmak mümkün değildir Cemiyetlerin devam ve bekası için zaruri olan hak ve görevleri teminat altına alacak, bu kavramları himaye edecek ve insan kalbinin derinliklerine yerleştirecek olan en kıymetli değer bunlara kutsiyet vermiş olan "Din"dir, uluhiyet fikridir

Din, bazı hasta dimağların zannettikleri gibi beşeriyete sonradan aşılanmış arızî bir şey değil, aksine ruhun fıtrî bir kuvvesi, bir özelliğidir İstinat eylediği başlangıç gibi hakikî, ezelî ve ebedîdir

Tarih, toplum halinde tanıdığı kitlelerin hepsinde bir dinin hâkim olduğunu gözler önüne sermektedir Toplumlar mutlaka bir dine tâbi olmuş, ibadet namına birçok merasim ve ayinler yapmışlardır İnsanlar putlara tapacak, taşlara ve ağaçlara secde edecek kadar cehalet ve vahşet içinde yüzdükleri zamanlarda bile dinî alâka ve hislerden uzak kalmamışlardır Ruhun bir özelliği olan din fikri insanla beraber doğmuş, her kavimde sosyal hayatın ihtiyaç ve icaplarına göre gelişmiş her toplumun medeniyetine, müesseselerine temel olmuştur

Din fertler için fıtrî ve yaratılıştan gelen bir zorunluluk halinde nasıl devam ederek gelmişse ferdî uzuvların kaynaşmasından oluşan cemiyetlerin bünyeleri için de hayat vesilesi olmuştur Fertler gibi toplumların da bütün hayatî melekelerini dinin kaynağından almış oldukları tarihin gösterdiği bir gerçektir Günümüz sosyolojisinin dinî, içtimaî amillerin en esaslısı sayması da bundandır Dinsizlik nasıl fert için bir felâket kaynağı ise, aynı derecede cemiyet için de felâket kaynağıdır

Dinin manevî otoritesinin hakim olmadığı cemiyetlerde "Hak kuvvetlinindir, kuvvetliler yaşamalı zayıflar ortadan kalkmalıdır" tarzındaki sakat ve acımasız mantık geçerlilik kazanır Bundan sonra o toplumlarda saadet ve huzurdan söz edilemez (1) Fertleri, dinin manevî otoritesine kalben ve fikren bağlanmış cemiyetlerde ise zayıf, aciz, yoksul ve kimsesizler daima himaye görmüş, yalnızlıklarını unutmuşlardır Bir toplum dinin manevî otoritesini benimsediği kadar, ahlâkî umdeleri de kabullendiği ölçüde olgunluğa ulaşır Ahlâkî prensiplerin başta gelen kaynağı ise dindir

Dinin ruhî ve toplumsal gerekliliği hakkında Batılı ilim adamları da müsbet görüşler ileri sürmüşlerdir İmanın kaynağı olan din, her cemiyet için temel prensiptir Cemiyet imanla kurulur, ilimle gelişir Dinsiz hiçbir cemiyet yoktur İnsanlık maddi anlamda ne kadar ilerlerse ilerlesin hiçbir zaman dinsiz yaşayamayacaktır Tarih bunun nice örnekleriyle doludur (2)

(1) A Hamdi Akseki, İslâm, s 93

(2) Geniş bilgi için bkz MRahmi Balaban, İlim, Ahlak, İman

Dinin Doğuşu Hakkındaki Görüşler

Dinler Tarihi'nin en fazla üzerinde durduğu konulardan biri de dinin doğuşu meselesidir Dinin kaynağı, bir başka ifade ile dinin doğuşu, nasıl başladığı, hangi etkenlerin bunda etkili olduğu vb konular ilk elden ve öncelikle ancak mukaddes kitaplardan öğrenilebilir Kutsal kitaplar dışında bu konuyu ilmî olarak araştırmak ve bilgi edinmek imkânı oldukça sınırlıdır Çünkü bu meselede tatmin edici belgelere ne yazık ki malik değiliz Bilgimiz, insanın bulunduğu her yerde dinin de mevcut olduğu noktasında toplanmaktadır

Din insanlık tarihinin en karanlık dönemlerinde bile onların hayatlarını bir bütün olarak kuşatmış bir gerçektir Bu bakımdan insan hayatı da, insanlık tarihi de ancak dinin anlaşılması ölçüsünde vuzuha kavuşabilir

İnsanla beraber var olmuş, onunla varlığını sürdüren din, tarihi dönemlerde de, tarih öncesi devrelerde de kendisinden vazgeçilmesi mümkün olmayan bir müessese konumunu günümüzde de korumaktadır Dinin doğuşu problemiyle din bilimleri meşgul olduğu kadar, sosyal bilimlerin diğer kolları da ilgilenmiştir

Dinin kaynağı hakkında çok çeşitli görüşlerin ortaya atılması ve canlı bir tartışma zemininin açılması daha çok XIX yüzyılın ikinci yarısından sonra Darwin (1809-1882)'in Türlerin Kaynağı adlı eseriyle başlamıştır denilebilir O'nun Evrim Nazariyesi'nden etkilenerek dinin kaynağı hakkında ileri sürülen görüşleri, materyalist ve pozitivist propaganda ile gelişerek Auguste Comte (1798-1857) ve Ludwih Buchuer (1750-1806) aracılığı ile en üst düzeye ulaşmıştır

Şu noktayı özellikle vurgulamalıyız ki, dinin doğuşu hakkında en sağlam bilgiler ancak kutsal kitaplardan elde edilebilir Onların bu konuda verdikleri bilgilerin temeli insana, özellikle de insanı yaratan Allah'a bağlanmaktadır Kutsal kitapların bu bilgilendirmesini paylaşan Aydınlanma Devri düşünürlerinin çoğu da çeşitli dinlerin kaynağını, insanlığın ilk dini (tevhid) olduğunu vurgulamışlardır
Dinin doğuşu hakkında ileri sürülen teoriler iki ana noktada toplanabilir:

1- Tekâmülcü teoriler,

2- Tarih metodu kullanan teoriler

Tekâmülcü teoriyi savunanlara göre kâinatta her şey basitten mürekkebe doğru bir istikamet sergilemektedir XIX yüzyılda oldukça taraftar bulan bu nazariye, içinde bulunduğumuz yüzyılda geçerliliğini büyük ölçüde yitirmiştir (1)

Tarih metodunu esas alan teori ise dinin doğuşunu, tarihi seyri içinde ele almakta ve tekâmül fikrine karşı çıkarak tesbitini kendi hudutları çerçevesinde ortaya koymaktadır Bu nazariye, gerektiğinde belli bir milletin dini içinde kaynak tesbitine giderek her dini başlı başına incelemektedir Dinin doğuşu hakkındaki teoriler şunlardır:
1- Sosyolojik Görüş

Toplumsal olayları vasıflayıcı bir açıdan ele alan sosyolojiye göre cemiyette meydana gelen olaylar tespit edilmiş olsun veya olmasın fert üzerinde bir dış baskı yapar Bir başka açıdan sosyoloji insanın gelişme, çalışma ve yeni şeyler keşfetme yönlerini kuşatan bir disiplin olarak düşünülebilir Adam Ferguson (1728-1792) ve August Comte (1798-1857) bu görüştedirler Max Weber (1874-1920)'e göre sosyoloji beşerî hareketler ilmidir

Dinin doğuşu konusunu priori yollarla incelemenin faydalı olmayacağını savunan sosyoloji bu meselede gerçeği bulmak için önce ilkel kabilelerin durumunu incelemekte, sonra da bu kavimlerin kültür hayatlarını tasnif ederek onları tiplere ayırmaktadır Genellikle bu metoda tarihi kültür araştırmaları metodu adı verilmektedir(2) Din bütün toplumlara yaygın bir kurumdur Din ve toplum arasında her tür ilişki bütün toplumlarda en üst düzeyde algılanmıştır (3)
2- Geriye Doğru Araştırma Metodu

Eski adıyla Tetabbuat-ı Riciyye denilen ve bugün Geriye Doğru Araştırma adı verilen bu metodla dinin doğuşunu araştıran bilginlere göre insanlık, tarih öncesi çağlarda ilkel bir vahşet devri yaşamıştır Bu varsayımdan yola çıkanlar, ruhlara tapanlara animist, bazı eşyaya tapanlara fetişist, bir takım hayvanlara tapanlara totemist, putlara tapanlara paganist adını vermişlerdir Bu metodun temeli dini şekilleri, tekâmül aşamalarından arındırarak onları ilkel haline döndürmek suretiyle açıklamaya dayanmaktadır Buna göre her din, kendisinden önceki dinin tekâmülü sonucu doğmuş gibi kabul edilecektir Halbuki insanlığın ilkel dönemlerde mutlak bir vahşet devri yaşadığı varsayımı ilmî hiçbir esasa dayanmadığı gibi ilâhî kitaplara da, etnolojiye de filolojiye de dayanmamaktadır (4)
3- Dini İnkâr Edenlerin Görüşü

Dini ve dince mukaddes sayılan kavramları inkâr edenlere tarihin her döneminde rastlamak mümkündür Onlara göre din, hırs, hile ve entrika sonucu uydurulmuş, aslı esası olmayan bir sistem ve medeniyetin gelişmesiyle insana yüklenmiş bir yüktür Dini ve dinî duyguları temelinden inkâr edenler için dinin doğuşu gibi bir meselenin varlığını (5) düşünmek imkânsızdır Bu düşüncede olanlara göre iki iddia göze çarpmaktadır:

1- İnsanlar içinde ilkel hali biraz geçmiş olan maddi medeniyetin öncelikle meydana gelmesi, sonra dinî hislerin ortaya çıkması,

2- Mitoloji ve dinlerin yüzyıllar boyu dinsiz yaşayabilmiş olan ilkel insanlar üzerinde otorite kurabilmek için ruhanî başkanlar tarafından meydana getirilmiş olması (6)

Günümüz sosyoloji, arkeoloji ve kültür tarihi araştırıcıları bu iki iddianın geçersizliğini çeşitli verilerle ortaya koymuşlardır Çünkü günümüzden binlerce yıl önce yaşamış bazı toplumlarda elde edilen bulgular bu idiaların varit olmadığını göstermiştir-
4- Hristiyan Bilginlerinin Görüşü

Dinin doğuşu hakkında batı dünyasında tutarsız ve birbirini nakzeden birtakım görüşlerin mevcut olduğu bilinmektedir Genel bir tesbit yapmak gerekirse Hristiyan bilginlerinin çoğunun dinin doğuşunu vahiy ve ilham olarak açıkladıkları görülecektir

Dinin doğuşu konusunda kabul edilen bu vahiy ve ilham nazariyesini büyük ölçüde Tevrat'a dayandıran Hristiyan bilginleri, insanların Allah'ı ve dini tanımalarında aklın değil mücerred vahyin ve ilhamın daha önemli olduğu görüşündedirler

Tarihi araştırma metoduyla dinin doğuşunu tesbite çalışan Andrew Lang (1844-1912), insan zihnindeki "sebeblilik" prensibinden hareketle Allah'ın dinlerin temeli olduğu sonucuna varmıştır

Tarihi kültür metoduyla dinin doğuşunu araştıran Wilhelm Schmidt (1868-1954) gerçeğe varmak için önce ilkel toplulukları tesbit etmiş, sonra da onların kültür hayatlarını tasnifle tipler arası yakınlık derecesinden bir sonuç çıkarmaya çalışmıştır

Batıda Dinler Tarihi sahasında çalışma yapanlara öncülük eden Max Müller (1823-1900) dinin doğuşunu insan ruhunun bir fonksiyonu, bir özelliği olarak açıklamıştır Bir yandan vahiy nazariyesiyle İslâm'a yaklaşan hristiyan kelâmcıları, öte yandan ilhama yönelmek suretiyle de İslâm'dan uzaklaşmışlardır

Dinin doğuşunu genellikle tekâmül nazariyesine dayanarak açıklamaya çalışan batılı bilginler konuyu üç ana noktada ele almışlardır:

1- Müşahhas idrakler ve hayaller devri,

2- Ahlâk ve kavramlar devri,

3- En yüksek mefhumlar devri (7)

Antropolog Edward Börnette Tylor, 1871'de yayınladığı Primiti ve Cultare (İlkel Kültür) adlı eserinde dinin doğuşunun "animizm" olduğunu, atalara tapınma, fetişizm ve büyü gibi inançların da bundan doğduğunu ileri sürmüştür İngiliz filozofu Herbert Spencer (1820-1903) dinlerin kaynağının korku sonucu atalara tapınma olduğunu ileri sürmüştür JG Frazer de aynı görüşü paylaşır

Sosyolog Emile Durkheim, (1858-1917) Dini Hayatın İptidai Şekilleri adlı kitabında (1912) dinin doğuşunu sosyolojik bir temele dayandırarak açıklamaya çalışır O'na göre dinin temeli "kutsal"dır ve içtimaî müeyyideye dayanır

Dinin doğuşu hakkındaki bütün bu nazariyelerle birlikte konuyu Yüce Tanrı inancına bağlayan bir tez de mevcuttur Andrew Lang (1844-1912) yayınladığı Dinin Oluşumu adlı eseriyle (1898) Güneydoğu Avustralya ilkel kabilelerinde "animizm"e rastlanmadığını, aksine insanları denetleyen Yüce Tanrı kavramına rastlandığını açıklayarak, dinin ilk şeklinin tek tanrıcılık (monoteizm) olduğunu savunmuştur Bu çalışmalar ve tartışmalardan çıkan sonuç, önce tek tanrıcılık inancının hakim olduğu, bir takım sapmaların ise sonradan ortaya çıktığı noktasında merkezileşmiştir
5- İslâm Bilginlerinin Görüşü

Hemen belirtmeliyiz ki, İslâm'a göre insanlığın ilk dini Allah'ın birliği esasına dayanan tevhid dinidir Kâinatı yoktan var eden Allah, insanı da yaratarak ona gerekli emir ve yasakları yine insanlar arasından seçtiği peygamberleri vasıtasıyla bildirmiştir Bir erkekle bir kadından yaratılan insanların (8) ilk atası Hz Adem'e her şeyin ismi yine Allah tarafından öğretilmiştir (9)

Hz Adem, Cenab-ı Hak'tan aldığı vahiyleri çevresindeki insanlara tebliğ etmiş, onları ilâhî buyrukların doğrultusunda eğitmeğe çalışmıştır Ancak zamanın geçmesiyle insanlar Allah'ın birliği inancından saparak, birtakım tabiî kuvvetlere, hatta kendi elleriyle yaptıkları putlara tapar hale gelmişlerdir İnsanoğlunun tevhidi her terkedişinde Cenab-ı Hak onları irşad için peygamberler göndermiştir Hz Adem'den Hz Muhammed (sav)'e kadar gelen bütün peygamberler dünyanın neresinde olurlarsa olsunlar insanları daima Allah'ın birliğine çağırmışlardır (10)

Dinin doğuşu ve kaynağı konusunda İslâm evrim ve tekâmülü kabul etmez O'na göre Yüce Allah, insanı yarattığı zaman ona gerekli olan en mükemmel dini de peygamberi vasıtasıyla göndermiştir En güzel bir biçimde (11) ve inanma ihtiyacı doğrultusunda (12) yaratılan insan, fıtratındaki Allah'ı arama duygusu yanında başıboş bırakılmamış, her zaman ilâhî kitap ve peygamberlerle desteklenmiştir (13) Cenab-ı Hak " Biz bir rasul gönderinceye kadar hiçbir kimse ve kavme azab ediciler değiliz"(14) buyurarak, insanlara peygamber ve vahiy gönderilmesiyle ilgili konunun nasıl anlaşılması gerektiğine dikkatimizi çekmiştir

Zamanın, şartların ve ihtiyaçların doğrultusunda gönderilen peygamberlerin bir kısmına yeni kitap verilmiş, bir kısmı da kendinden önceki peygamberlerin (15) yolunu izlemiştir Cenab-ı Hak'kın son peygamber Hz Muhammed (sav)'le gönderdiği son kitap Kur'an-ı Kerim'dir Vahyin kaynağı bizzat Cenab-ı Hak olduğu için insanlık tarihi boyunca gönderilen suhuf ve kitapların orjinal mesajı hep bir olmuş tevhid çizgisinde kalmıştır Bu bakımdan gayet net bir şekilde dinin doğuşundaki kaynağın ilâhî olduğunu söylemeliyiz Yoksa bazı dinler tarihçisi ve sosyologların iddia ettikleri gibi ilkel din nazariyelerinden (naturizm, totemizm, animizm vb) den politeizme (çok tanrıcılık) politeizmden de monoteizme (tek tanrıcılık) geçiş söz konusu değildir Bir diğer açıdan konuyu araştırırsak, İslâm'ın kendi orjinal adını bizzat Kur'an-ı Kerim'den aldığını (16) görürüz

Yahudi ve hristiyanların kitap ehli olduklarını açıklayan Kur'an-ı Kerim (17) bu iki dinin orjinal hallerindeki yapıları itibariyle hak din "İslâm" olduğunu vurgulamıştır

Vahiy ve nübüvvet tarihen sabit olduğuna ve İslâm'a göre dinin doğuşunu bu iki ana kaynağa dayanarak açıkladıktan sonra, vahyin insanlara ulaşamaması durumunda dinin kaynağı nasıl algılanacaktır? Bu mevzudaki görüşler şöyle özetlenebilir:

1- Mutezile'ye göre akıl dinin esaslarını kesin olarak anlayabilir

2- Eşari'ye göre insan aklı ancak ilâhî hitapları anlamak için bir vasıtadır Vahiy ve nübüvvet olmaksızın akıl dini tam anlamıyla idrak edemez Peygamber gönderilmediği takdirde, Allah'ın varlığını ve birliğini bilmek insan üzerine vacip olmaz

3- Hanefi'lerin çoğunluğuna göre akıl kendi gücüyle Allah'ın varlığını da, O'nun kemal sıfatlarını da idrak edebilir; ancak dinî hükümleri anlamak için ilâhî hitaba muhtaçtır

4- Maturidi'ye göre insanların, Allah'ın varlığını ve birliğini idrak için vahiy ve nübüvvete ihtiyaçları yoktur (18) Bu açıklamalardan da anlaşılacağı üzere bütün İslâm mezheplerince din makul olmakla beraber, uyuşmazlık aklın tek başına bir kaynak olup olmamasıdır (19) Büyük müfessir M Hamdı Yazır da dinin doğuşunu şöyle açıklamaktadır:

Dinin iki kaynağı vardır Biri fıtrat, biri kesb Fıtrat sırf ilâhîdir Allah'a ermek için hep Allah'a doğru bir içgüdü ifade eder Kesb ise sübjektif olduğundan fıtrata muhalif davranışlara haksızlıklara insanı sürükleyebilir Kişiyi bundan koruyacak ise ancak dindir (20)

(1) Mircae Eliade (1907-1986), Dinin Anlamı ve Sosyal Fonksiyonu, (çev M Aydın), Ank, 1990, s 41 vd

(2) Bu metodu daha çok Almanya'da Wilhelm Schmidt (1868-1954) kullanmıştır

(3) Baykan Sezer, Toplum Farklılaşmaları ve Din Olayı, İst, 1981, s 27

(4) Esad, Tarih-i Edyân, İst, 1336

(5) Hikmet Tanyu (1918-1992), İslâm Dininin Düşmanları ve Allah'a İnananlar, İst, 1989, s 217vd

(6) Esad, a g e, s 28

(7) Osman Pazarlı, age, s88 Bir bakıma Din Duygusunun Gelişmesi'nin açıklandığı bu üç devir, "Din duygusu insanda nasıl doğmuştur?" sorusuna cevap aramaktadır Üçüncü devreyi teşkil eden "En yüksek mefhumlar devri" ise tek tanrıcılık olarak nitelendirilmiştir Bu dinleri tarihî süreçte tekâmül nazariyesi ile açıklamanın bir başka türüdür, İslâm'ın bunu kabul etmediği ilgili bölümlerde belirtilmiştir

(8) Hucurât, 13

(9) "Allah Adem'e bütün isimleri öğretmişti "(Bakara, 31) Bu ayette Hz Adem'e her birşeyin isminin öğretilmesinden maksat onlarla ilgili bilginin de öğretilmesi anlamına gelmektedir

(10) Bkz Ahzâb, 40; Saf, 6

(11) "Biz hakikat insanı en güzel bir biçimde yarattık "(Tîn, 4)

(12) "O halde Habibim, Sen yüzünü bir muvahhid olarak dine, Allah'ın o fıtratına çevir ki O, insanları bunun üzerine yaratmıştır" (Rûm, 30)

(13)" Hiçbir ümmet müstesna olmamak üzere mutlaka içinde bir korkutucu peygamber geçmiştir" (Fâtır, 24) Ayrıca bkz R'ad, 7

(14) İsrâ, 15 Bu, Kur'an'ın zihinlere farklı bir şekilde işlediği bir diğer ilkedir; çünkü ceza ve mükâfat Peygamber'in getirdiği mesaja göre belirlenmektedir (Mevdudi, Tefhimu'l-Kur'an, III, 89)

(15) Bkz Bakara, 136; Nisa, 163

(16)" Bugün sizin dininizi kemale erdirdim, üzerinizdeki nimeti tamamladım ve size din olarak Müslümanlığı verip hoşnud oldum" (Mâide, 3)

(17) Bkz Mâide, 46-48

(18) AHAkseki, İslâm Dini, Ank, 1968, s7 vd

(19) Es'ad, age, s26

(20) MHamdi Yazır (1878-1942) Hak Dini Kur'an Dili, İst, 1938, V, 3824

Dinlerin Sınıflandırılması

Dinler Tarihi her ne kadar araştırma sahası itibariyle XIX yüzyıldan bu yana müstakil bir hüviyet kazanmışsa da, onun insanlık tarihi kadar eski olduğunu söylemek aşırı bir iddia sayılmamalıdır Bir diğer açıdan insanlığın dinî hayatını tarihî süreç perspektifinde inceleyen bu disiplin, her geçen gün araştırma ve incelemeleriyle dikkatleri üzerine çekmekte ve ilgi ile izlenmektedir Çünkü araştırma alanı insanın bu hassas noktasına yani dine yöneliktir İşte bu disiplinin ele aldığı konulardan biri de dinlerin sınıflandırılması problemidir Ancak dinlerin sınıflandırılması meselesi öyle görüldüğü veya zannedildiği kadar kolay değildir Çünkü bu konuda herkesin kabul edebileceği bir kriteri esas almanın imkânsızlığı ortadadır

İnsanlık tarihi boyunca gelip geçmiş dinlerle, halen yaşayan din ve cereyanların incelenmesi devam ettiği sürece dinleri ilmî ölçülerle tasnif etmek ihtiyacı daima var olacaktır Böyle bir ihtiyaçla karşı karşıya bulunduğumuza göre (1) bu çalışma nasıl yapılacaktır?

Dinler Tarihi araştırıcıları dinleri "ensabî" ve "eşkâli" olmak üzere iki ana bölümde tasnife tâbi tutmuşlardır Halbuki tasnif için ensabî ve eşkâlî esaslardan başka dinlerin manevi kıymetleri gibi üçüncü bir esas daha vardır (2) Dinleri kendi özel hudutları içinde tasnif etmek nisbeten kolaydır Özellikle ilâhî dinler pek mükemmel surette tasnif olunabilir

Bazı dinlerin inanç esaslarında, diğer bazılarının da ibadet şekillerinde istisnaî hallerin bulunması, bazılarının gerçekler, diğer bazılarının harikalar üzerine kurulması, bir takımında, dinin hükümlerinin bütün millete şamil olması, diğer bir takımında benzeri hususlar bulunması dinlerin sınıflandırılması problemini oldukça şekillendirmiştir (3)

Dinlerin sınıflandırılmasında akla ilk gelen Hak ve Batıl şeklindeki ayırım basit gibi görünürse de, böyle bir taksim ilmî açıdan oldukça zordur (4) Dinleri genel olarak Hak ve Batıl diye ayırmak, dinlerin gerçekleştirmek istediği ahlâkî gayeye daha uygundur (5) Ayrıca dinleri özel durumları açısından sınıflandırmak da yanlıştır (6)
1- İlkel Kabilelerde Din

Dinler Tarihi ile ilgili klasik eserlerde genellikle kullanılan "İlkel Dinler" tabiri daha sonraları biraz değiştirilerek "İlkel Kabile Dinleri" şeklini almış bulunmaktadır (7) Bu terim her ne kadar tartışmaya açık bulunmuyorsa da, primitivenin bazı unsurlarını taşıyan insan topluluklarına günümüz coğrafyasında az da olsa tesadüf edilmektedir Bu sosyolojik vakıa olarak bilinmektedir

Her ne kadar "İlkel" teriminin coğrafî, kültürel ve ekonomik boyutunu çizmek tam anlamı ile mümkün değilse de, gelişmiş bir hayat tarzına ulaşamamış, teknolojiyi yakalayamamış, asgari ölçüde hayat standardına kavuşmamış kişi veya topluluklar için bu tabirin kullanılması oldukça yaygındır O tabir kapsamına giren kişi veya toplumların basit yaşayışlarını binicilik, avcılık ve belli başlı birkaç ürünü yetiştirmekten ileri gidemeyen üretimlerini, bize intikal eden tarihî ve sosyolojik eserlerden öğrenmekteyiz

Günümüz coğrafyasının genel yapısı içerisinde Avustralya, (8) Afrika, Pasifik Okyanus Adaları, Brezilya ve Cava'da küçük topluluklar halinde ilkel kabile yaşayışını sürdüren toplumların mevcudiyetinden bahsedilmektedir Yaşayış ve geçim tarzlarının ilkelliğinden (primitiv) dolayı bazı batılı sosyologlarca barbar, vahşi, hatta putperest olarak nitelendirilen bu toplumların gerçek dinî yapıları tam olarak aydınlığa kavuşturulmuş değildir Nisbeten Afrika'da yaşayan çeşitli toplumlar üzerinde yapılan araştırmalar onların genellikle Fetişist, Animist, Naturist ve Paganist dinî cereyanlarla daha yakın bir ilişki içinde olduklarını ortaya koymuştur Bu kategoriye giren kişi veya toplumlardan ilâhî din davetçisi ile karşılaşanlarının hidayete erenleri pek tabii ki bulunmuştur Günümüz dünyasında hâlâ XVI yüzyıl hayat şartlarını, inanç örf ve adetlerini hiç değiştirmeden sürdüren Amish'ler Amerika Birleşik Devletleri'nin Pen-silvanya eyaleti Lancester şehrinde yaşamaktadır Kilise Amish'lerin bütün hayatını düzenlemekte, çocukların dinî eğitimini kilise ile aile ortaklaşa yürütmektedir(9)

İlkel kabile yaşamı ile ilgili bir diğer çarpıcı örnek Karaip Adaları'nda gözlenmiştir Burada yaşayan Dumai Kabilesi Hristiyanlık'la Animizm'i karıştırarak "Vudu" adı verilen yeni bir inanç sistemi ortaya koymuşlardır Bunlar büyü ve sihir ile meşguldürler (10)
2- Putperestlik ve Haniflik

Farsça "büt" kelimesinden gelen putperestlik, doğrudan doğruya kendisine ibadet veya bir mükaddesliği temsil etmek üzere "pişmiş toprak, taş, tahta, maden vb yapılmış heykel veya aynı maksatla yapılmış resim, kabartma ve oymalar" anlamına gelir

Tarihin hemen bütün dönemlerinde ve dünyanın her bölgesinde çeşitli putlara rastlanmıştır Bu bakımdan putatapıcılık insanla birlikte varolmuş ve onunla birlikte gelişmiştir Putlar "ilâh" veya "ilahe" (büyük yaratıcı güç)'yi temsil etmek üzere yapılmış sembollerdir Çeşitli maddelerden put yapıldığı gibi, özel düzen ve tertiplerle hareket ettirilebilen, ses çıkartan, ateş püskürten putlar da yapılmıştır İnsan eseri olan putların karakteristik özelliği cansız, hareketsiz ve sessiz oluşlarıdır Putlara tapanların da en az onların bu özelliklerini bilmiş olmaları gerekir (11)

Tarih incelendiğinde görülmüştür ki, insanlar mabud anlamında yalnız resim ve heykellere tapmakla yetinmemişler, çevrelerinde gördükleri canlı cansız her çeşit varlığa ve kuvvete tapmışlardır İlâhî tebliğle tevhid inancına erememiş bu insanlar, hayvan, ağaç, koruluk, dağ (Japonya'nın sembolü olan Fuji Yama, Eski Yunan Olimpos) ateş, rüzgâr, ay, güneş, yıldızlar vb tapınma konusu yapmışlardır Bunların dışında yine insanların, Nemrut ve Firavun gibi gerçek şahıslar, Buda ve Konfüçyüs gibi gerçek kişilerin heykellerine taptıkları da olmuştur

İslâm, tapınmayı yalnız Allah'a hasretmiş, O'nun dışında bir varlığa ibadeti şiddetle yasaklamıştır (12) İslâm ibadet esnasında kulun Allah'ına vasıtasız ulaşmasını temel almış yegâne ilâh olarak Allah'ı göstermiştir İslâm, madde, mekân, insan ve eşyaya kutsiyet izafesine de karşıdır Olgun iman sahiplerine göre Allah ve peygamber sevgisinin önüne geçen, dinî icap ve inançların ihmâline sebep olan bütün sevgi, bağlılık ve düşkünlükler puttur İmanının kemaline aykırı bu tür bağlılıklar da putperestliktir Kur'an-ı Kerim ve hadis-i şerifler bu hususta gerçek inanç sahiplerini uyarmıştır

Maddeden her tür putu iptal eden İslâm, maddî olmayan cinsten beşer zaaf ve ihtiraslarına karşı da olağanüstü hassastır Müslüman hiçbir şeyi Allah'ı sever gibi sevmeyecek, ancak Allah'a karşı gösterilmesi caiz olan hürmeti başka şeye karşı göstermeyecektir Yunus Emre "Yaratılmışı severiz Yaradan'dan ötürü" derken bu ölçüyü dile getirmiştir

Her çağdan daha büyük imkânlara sahip olan ve semavî dinleri taklit eden çağdaş putperestlik, puta tapıcılığın en sinsi, en masum ve en tehlikeli bir türünü teşkil etmektedir (13)

Hz İdris'ten sonra, insanları irşadla görevli âlimler teker teker ölünce, bu ayrılıktan üzülenler onların çizdikleri resimleri evlerine asmışlar belli yerlere diktikleri heykellerin etrafında dolaşmaya başlayarak halk tabakasına "Sakın taptıklarınızı bırakmayın; hele Ved'ten, Suvaa'dan, Yegustan, Yeuk'tan ve Nesr'den zinhar vazgeçmeyin demişlerdir (14) Allah'ı bırakıp putlara tapmaya başlayan bu insanlara Cenab-ı Hak Hz Nuh'u göndermiştir Putatapıcılığı, tevhid inancında dinî hayatın ilk basamağı sayan materyalist sosyologların bayatlamış görüşlerine artık günümüzde itibar eden pek kalmamıştır (15) Çünkü insanlığın başlangıcında tevhid inancından önce putperestliğin varlığından söz etmek, Dinler Tarihi'ni de, insanlık tarihini de iyice bilmemek demektir

İslâm Dini'ne sımsıkı bağlı bulunan kimse anlamına gelen "hanif' kelimesi cahiliyye devrinde doğru yolda olanlar Hz İbrahim dini üzere sünnete uyan ve "Beyt"i haccedenler hakkında kullanılırdı İslâmiyet geldikten sonra ise hanif kelimesi, namazda kıbleye yönelen, bütün peygamberlere inanan, Allah'ın birliğine şahadet eden anne, kız, teyze ve hala gibi yakınlarıyla nikâhlanmayı ve Allah'ın haram saydığı şeyleri haram sayan ve sünnet olan kimselere ad olmuştur (16) Kısaca hanif, "Yalnız bir Allah'a inanan, O'na ibadet eden İslâm'a sımsıkı bağlı bulunan kişidir"

Hanif kelimesi Kur'an-ı Kerim'de çoğunlukla Hz İbrahim'in ismiyle birlikte zikredilir (17) Hanif kelimesini kendi anlayışları doğrultusunda yorumlayan batılı İslâmiyatçılar ona müslümanlardan farklı anlam vermişler, Welhausen vb kelimenin "Hristiyan zahidi" manasına geldiğini iddia etmişlerdir Bir hadis-i şeriften anlaşıldığına göre Hanifliği müş-riklik, Yahudilik ve Hristiyanhk dışında mütalâa etmek gerekmektedir
3- Vahye Göre Dinler

Bir fikrin veya emrin Allah tarafından peygamberlere bildirilmesi demek olan vahiy ve o esasa dayanan dinler öncelikle Allah'a, peygambere ve kitaplara imanı emreder Bunun aksi olan ve vahye dayanmayan dinler ise, insanın yukarıda sayılan ana umdelere imanını esas almayan öğretilerdir Yahudilik, Hristiyanlık ve Müslümanlığı içine alan vahiy dinlerini Sami ırkla bağlantılı olarak açıklamak bazı araştırıcılara göre daha uygundur Bundan dolayı bu görüşte olanlar, vahye dayamayan dinlerin Sami ırkla bir ilgisinin bulunmadığını iddia ederler(18) Dinler Tarihçileri, genellikle vahye dayanan dinlerle vahye dayanmayan dinlerin özelliklerini tesbitten sonra aralarındaki farklılıklara dikkat çekmişlerdir:

1- Vahiy eseri olan dinler tevhid kavramına dayanır Vahye dayanmayan dinler Tanrı kavramından mahrumdur

2- Vahye dayanan dinlerde peygamberlere iman gereklidir

3- Vahiy eseri olan dinlerde ilâhî bir kitaba iman şarttır

4- Vahye dayanan bütün dinler Ortadoğu'dan çıkmıştır

5- Tarihî olarak vahye dayanan dinler Sami ırkın etkisi altındaki bölgelerde zuhur etmiş, daha sonra o etki alanı dışına yayılmıştır

6- Gerek talimleri, gerek tarihî gelenekleri açısından vahye dayanan dinler misyonerli dinler olarak kabul edilmiştir

7- Vahiy mahsulü olan dinlerin talimleri gayet net ve açıktır

8- Vahiy dinleri dünya ve ahiret saadetini sağlayan prensipler getirmiştir

9- Vahye dayanan dinlerde aklın ve mantığın kabul etmeyeceği herhangi bir husus yoktur
4- İslâm Bilginlerine Göre Dinler

Dinleri sınıflandırma konusunda Müslüman Dinler Tarihçileri, dinlerin manevî kıymetlerini temel alarak bir sınıflandırma yapmışlardır (19) Bu esasa göre dinler;

1- Hak dinler,

2- Batıl dinler olmak üzere iki büyük kısma ayrılabilir

Dinlerin manevî kıymetlerini esas alan bu tür bir sınıflandırmada hem ahlâkî, hem de hükmî bir mahiyet söz konusudur Ahlâkî fazilet, Allah'a ibadet ve adaleti emreden dinler Hak Dinler, bu vasıflardan mahrum olan dinler de Batıl Dinler'i oluşturmaktadır (20) Ancak bazı Dinler Tarihçileri böyle bir sınıflandırmanın ilmî, yani bütün dinleri münasebet ve bağlılarına göre ayırmaya yarayacak bir çalışma olamayacağı görüşündedirler (21)

Dinlerin sınıflandırılmasına ışık tutmak bakımından: "O iman edenler, O Yahudiler, O Sabiiler, O Hristiyanlar, O Mecusiler, O Allah'a eş koşanlar yok mu, Allah kıyamet günü bunların aralarını mutlaka ayıracaktır Çünkü Allah her şeyi hakkıyla görüp bilendir" (22) ayeti önemle belirtilmelidir Görüldüğü üzere bu ayet-i kerimede altı adet din zikredilmekte, bunlardan birincisinin iman ehli olduğu vurgulanmaktadır

Yukarıda mealini verdiğimiz ayette geçen Mecusiler ve şirk koşanlar (23) bir mabut tanıdıklarını iddia etmektedirler Yine ayette geçen Sabiilerden maksat da Hristiyanlar gibi açıkça şirk iddiasında bulunmayanlardır (24)
5- Diğer Bazı Sınıflandırmalar

Dinler Tarihi sahasında çalışma yapan araştırıcılardan bazıları, yukarıdaki tasnifler dışında da dinleri ayırıma tâbi tutmuşlardır Bunlardan ırkî ve coğrafî sınıflandırmayı esas alanlara göre dinler:

1- Sami, 2- Ari, 3- Moğol dinleri olmak üzere üçe ayrılır

1- Sami Dinler (Musevilik, Hristiyanlık, Müslümanlık)

2- Ari Dinler (Hindu, Jain, Zerdüşt ve Sıkh Dinleri) Bazı araştırıcılara göre Budizm de bu gruba dahildir

3- Moğol Dinleri (Konfüçyüs, Tao, Ecdatperestlik, Şinto Dinleri)
6- Bazı Araştırıcılara Göre Dinler

1- İlkel, 2- Millî, 3- İlâhî Dinler olmak üzere üç grupta incelenebilir Bu taksimin birinci ve üçüncü şıklarındaki dinler hakkında kitabımızın ilgili bölümlerinde bilgi verilmiştir Millî Dinlere gelince, ana hatlarıyla belirtmek gerekirse o, bir topluluk veya bir millete ait dinin adıdır Millî dinlerin ortak yönü, insanların kurtuluş ve saadeti için bağlılarına aynı ilkeleri telkin etmeleridir Geçmişte olduğu gibi günümüzde de varlığını koruyan Yahudilik ilâhî dinlerden iken muharref hale gelmiş son dönem Dinler Tarihçilerinin tasniflerinde ise Millî din niteliğine bürünmüştür
7- Batılı Bazı Dinler Tarihçilerine Göre Dinler

1- Tabiî Dinler,

2- Ahlâkî dinler olarak şu şekilde de sınıflandırmışlardır;

1- Tabiî Din, 2- Ahlâkî Din, 3- Mutavassıt Din, 4- Kurtuluş Dini, 5- Hakiki Kurtuluş Dini, 6- Ahlâkî Dine Dönüş
Bir başka tasnif de şöyledir;

1- Tabiî Dinler, 2- Ruhanî Bir Şahsiyet Üzerine Kurulan Dinler, 3- Mutlak Dinler

(1) Bazı araştırıcılar dinleri, konuşulan dillere göre sınıflandırmışlar Sami dillerini konuşan milletlerin dinlerini bir grup, Turan dillerini konuşan milletlerin dinlerini de başka bir grup saymışlardır

(2) M Şemseddin, (1883-1961) Tarih-i Edyan, İst, 1338, s 34

(3) Esad, age, s 109

(4) Bazı sosyal bilimlere göre Dinler Tarihi'nin, dinleri Hak ve Batıl olmak üzere tavsif ve sınıflandırmaya yetkisi yoktur

(5) Ancak bu metodun tamamen ilmî bir kriter taşımadığı, bütün dinleri birbirinden ayırmaya kâfi gelmeyeceği de bir gerçektir

(6) Mehmet Taplamacıoğlu, Karşılaştırmalı Dinler Tarihi, Ank, 1966, s 42

(7) Günümüz sosyologlarından bazıları etnolojinin gelişmesiyle bu topluluklar hakkında "yazısı olmayan halklar" ve "tabiat halkları" terimlerini kullanmaktadırlar

(8) Avustralya'm kuzey bölgesinde Aruhem ormanlarında yaşayan bir kabile halen ilk çağ dönemini yaşamakta çiğ et yiyerek ateşe tapmaktadırlar Mağaralarda yaşayan bu Sabah Yıldızı kabilesi mensupları 1920 yılından beri bölgeye gönderilen misyonerlere de" ilgi göstermemektedirler (Sabah Gazetesi, 7 Kasım 1993)

(9) Zaman Gazetesi, 14 Aralık 1993

(10) Tercüman Gazetesi, 5 Mayıs 1992

(11) Peygamberler içinde putatapıcılıkla savaşanların başında Hz İbrahim gelir O'nun putperestlikle mücadelesi konusunda bkz Enbiyâ, 51-69 Hz ibrahim kavmiyle tartışması sonunda bir fırsatını bularak onların bütün putlarını kırmış, yalnız en büyüğüne dokunmamıştır

(12) İslâm'a göre Allah, herhangi bir şekil veya herhangi bir sembolle temsil edilemez Çünkü Allah şekil, zaman ve mekândan münezzehtir

(13) Yeni Türk Ansiklopedisi, İst, 1984, VIII, 3150

(14) Nuh, 23 Bu ayetteki isimler, onlann taptıkları en önemli putların adlarıdır Bazı müfessirlere göre yeryüzünde Allah'ı unutup heykellere (put) tapma âdeti ilk olarak bu şekilde başlamıştır (Mehmet Vehbi, Hülâsatü'l -Beyan fi Tefsiri'l-Kur'an, İst, 1340, XV, 6168)

(15) Ancak putperestlik ve tektanrı inancının devamlı olarak birbiriyle mücadele halinde olduğunu vurgulamak lâzımdır

(16) Rağıb el-İsfehani, el-Müfredat, (tahM Seyyid Keylani) Mısır, 1961, s131-132; İsmail Cerrahoğlu, Kur'an-ı Kerim ve Hanifler, (Ank Ün İlâh Fak Derg, 1963, XI, 89)

(17) Bkz Bakara, 135, Âl-i İmrân, 67; Nisa, 125; En'âm,161; Nahl,120-123 Bu ayetlerde geçen "hanif genellikle batıl ve sapık inaçlardan kurtularak Hz İbrahim'in dinine bağlı kimseler için kullanılmıştır (Alusi, Ruhu'l-Meani, V,154) Kur'an-ı Kerim'de "hanif" kelimesinin geçtiği ayetler için ayrıcı bkz Bakara, 105; Âl-i İmrân, 95; Nisa, 125; En'âm,79; Yûnus, 105; Hac, 31; Rûm, 30; Beyyine,5

(18) A Abdullah Masdusî, Yaşayan Dünya Dinleri, (çevAAsrar) İst1981,s21

(19) Dinlerin sınıflandırılmasında "Ensabî" ve "Eşkâlî" esaslar üzerinde durulduğu takdirde onların manevî değerleri pek fazla nazar-ı itibara alınmamaktadır

(20) Müslüman Dinler Tarihi bilginleri, Hak Dinler'e "milel" Batıl Dinler'e "nihai" adını vermişlerdir Şehristani ve Ibni Hazm'a dayanan bu tasnifler görünüşte farklı gibi algılanıyorsa da sonuç itibariyle biri diğerinin aynıdır

(21) M Şemseddin, age,s35

(22) Hac,17 Dinlerin sınıflandırılmasıyla ilgili olarak ayrıca bkz Bakara, 62; Mâide,69

(23) Bu ayet-i kerimede "şirk koşanlar"dan maksat, Arabistan ve bütün diğer memleketlerdeki müşriklerdir

(24) Hak Dini Kur'an Dili, IV, 3390 Sabiiler hakkında yeterli bilgi "Günümüzdeki Bazı Küçük Dinî Gruplar" bölümünde verilecektir