Kutuplarda Yaşayan İnsan - Eskimolar

Kutuplarda Yaşayan İnsan (Eskimolar)

Kuzey Kutup Bölgesi Yerlileri Amerika’da Eskimolar ve Aleutlar Avrupa ve Asya’da Laponlar ve Doğu Yaklar’ dır Bunlar avcı ve toplayıcı olarak Taş Çağı’ndakine benzeyen göçebe bir yasam sürerler Buradaki yaşama koşullarına en iyi uyum sağlamış olan Eskimolar aynı zamanda en kuzeye kadar yayılmış olan halktır Uygar ülkelerin kutup bölgelerine el atmaları özellikle Spitzbergen’ deki uranyum titanyum ve kömür Alaska’daki petrol ve doğal gaz kaynaklarını işletmek istemeleri doğaya bağlı olarak yaşayan Eskimolar’ ın yaşam olanaklarını sınırlamıştır ABD ve Rusya da Kuzey Kutbu’nu işgal etmiş yoğun bir sivil ve askeri üsler ağı ile kaplamışlardır Amerikan atom denizaltısı “Nautilus” ilk kez 1958’de Kuzey Kutbu’nu örten 2-15 m kalınlığındaki buz katmanının altından geçerek bir uçtan ötekine 3000 km yol almıştır Kutupların paylaşılmasında her ülkeye kendi sınırlarının en dış iki noktasından Kuzey Kutup noktasına çizilen iki doğru arasında kalan parçasının verilmesi ilkesi uygulanır

ESKİMOLAR

Kanada Sibirya Grönland Alaska gibi Kuzey Kutup Bölgesi’ne yakın kesimlerde yaşayan insanlara verilen addır Bazı Amerika Yerlileri Eskimo sözcüğünü “yabancı” anlamında da kullanır Bugün yeryüzünde Grönland’da 40 bin Kuzey Kanada’da 23500 Alaska’da 35 bin ve SSCB’de 1500 olmak üzere 100 bin dolayında Eskimo yaşamaktadır

Geleneksel Eskimo Toplumu

Eskimoların ataları bundan 10-15 bin yıl kadar önce Sibirya ile Alaska’nın birleşik olduğu dönemde Asya’dan Kuzey Amerika’ya göç etmişlerdi Eskimolar binlerce yıl boyunca hiçbir bitkinin yetişmediği soğuk bölgelerde balıkçılık avcılık ve toplayıcılıkla geçindiler Rengeyiği fok balina ve balık avlamak için oradan oraya dolaşmak zorundaydılar Avlarını zıpkın mızrak ve okla yakalarlardı Eskimoların kendilerine özgü ilginç avlama yöntemleri vardı Örneğin buz altında yüzen fokların soluk almak için bir hava deliğine gereksinmesi olduğunu bilirlerdi Fokun soluğuyla ısıtarak buz tabakasında açtığı deliği bulan avcı deliğin kenarında bekler ve hava almak için deliğin altına gelen foku mızrağını saplayarak öldürürdü Yazları ağ ve zıpkınlarla avlanan Eskimolar kışın deniz donduğunda buzda delikler açıp oltalarını suya sarkıtırlardı

Eskimolar avladıkları hayvanın etini kurutarak ya da dondurarak saklar ve çoğunlukla çiğ olarak yerlerdi Derisinden giysi ve çadır; kas kirişlerinden dikiş ipliği; kemiklerinden iğne ve zıpkın kancası yapar; yağını da aydınlanma ve ısınmada kullanırlardı Giysileri fok derisinden olur hava durumuna göre kürkün ya içini ya dışını kullanırlardı Oyarak biçimlendirdikleri küçük heykelcikler ve takılar yaparlardı

Katı kar bloklarından kubbe biçiminde olan Eskimo evlerinin duvarları derilerle kaplanır; evlere rüzgârı kesmek için yapılan dönemeçli bir koridordan girilirdi Irmak ağızlarında ya da sıcak su akıntılarından etkilenen yerlerde ise deri çadırlarda ya da ahşap kulübelerde yaşarlardı

Kuzey Kutbu’nda ağaç yakılamayacak kadar değerli olduğundan Eskimolar balina ve fok gibi hayvanların yağını yakacak olarak kullanırlardı Uzun kış gecelerinde eskiden yağ kandilleri sonraları gezginlerin getirdiği gaz lambalarını kullandılar

Eskimolar karada köpeklerin çektiği kızaklarla yolculuk ederler; denizde ise hayvan derisinden yapılmış kanoya benzeyen kayıklar kullanırlardı Batı Grönland’da ve öteki yerleşim bölgelerinde balina avlamada ve taşıyıcılıkta daha geniş kayıklardan yararlanırlardı Eskimolar yaşamlarını sürdürmek için bulundukları bölgenin sert iklimine uyum sağlamakta çok başarılı olmuşlardır

Günümüz Eskimo Toplumu

Son yüzyılda Eskimoların yaşamında oldukça önemli değişiklikler oldu Eskimoların yerleşim bölgelerine gelen Avrupalı tüccarlar ve misyonerler gelenek ve göreneklerini de birlikte getirdiler Eskimolar avladıkları hayvanların postlarını Avrupalıların getirdiği yeni ürünlerle takasa etmeye tüfek ve tahta kayıklar kullanmaya başladılar Eskimolar arasında Hıristiyanlık dinini yaymaya çalışan misyonerler Eskimo dilini yazıya dökerek özel bir alfabe geliştirdiler Bu alfabe bugün Kanada’daki Eskimo gazetelerinde kullanılmaktadır Kanada’nın kuzeyinde yaşayan Eskimoları Kanada yönetimi yerleşik bir yaşama özendirmeye çalışmıştır

Avrupalıların etkisiyle gelenek ve göreneklerinin çoğunu yitiren Eskimoların bir bölümü bugün çağdaş mobilya ve gereçlerle donattıkları prefabrik evlerde yaşıyor köpeklerin çektiği kızaklar yerine kar otosu motorlu kızak ve motorlu kayaklar kullanıyorlar Yalnızca yemek için avlanıyor hayvan postları yerine hazır giysiler giyiyorlar Bütün bunları satın almak için paraya gereksinim duyan Eskimolar eskisi gibi avcılık balıkçılık yapacak yerde artık petrol rafinerilerinde ve madenlerde işçi olarak çalışıyorlar

Eskimoların Kimlik Arayışı

Bununla birlikte Grönland ve Labrador’da yaşayan Eskimolar arasında morina fok ve mors avcılığı hâlâ sürüyor Kuzey Alaska’da yaşayan Eskimolar 54 tonluk balinaları avlamakla ünlüler Günümüzde Avrupalıların getirdiği yeni yaşam biçimine ve kentlere uyum sağlamakta güçlük çeken Eskimolar arasında içki bağımlılarının sayısının gittikçe attığı gözleniyor Avrupalılarla kurulan ilişkiler kızamık ve grip gibi bulaşıcı ve ölümcül hastalıkları da beraberinde getirdi Tüm olumsuzluklara karşın Eskimolar gelenek ve göreneklerini korumaya çalışıyorlar Danimarka'’a bağlı birada olan Grönland’da yaşayanlar ise kendi parlementolarını kurarak içişlerinde özerk olmayı başarmışlardır

Avrupa dillerinden çok faklı olan Eskimo dili birçok yerel lehçeyi içerir Bu nedenle başka başka yerlerde oturan Eskimolar birbirlerini anlamakta güçlük çekerler Ne var ki Avrupalılarla olan ilişkiler Eskimo diline Avrupa dillerinden birçok yeni sözcüğün girmesine yol açmıştır Bugün kullandığımız anorak gibi sözcükler ise Eskimo dilinden batıya geçmiştir Eskimolar çocuklarını Avrupa dillerinde eğitim veren okullara göndermekle birlikte kimliklerinin korumak için kendi dillerinin kullanılmasında ısrarlıdırlar Gelenek ve göreneklerinin korunması Eskimolar için önemlidir Bu nedenle erkek çocuklara bugün de avcılıkta konaklama yeri olarak kullanılan eski Eskimo evleri gibi barınakların nasıl yapıldığı avlanacak hayvanların ne gibi alışkanlıkları olduğu öğretilir Kızlar ise hayvan postlarından giysi dikmeyi ve güzel dokumalar yapmayı öğrenirler

ESKİMOLAR NASIL YAŞIYORLARDI?

"Eskimo" sayısız toplumun (Allivik Copper Netsilik Polar Iglulik Aleut Chukchi Koryak Cugach Kobuk) obalar biçiminde örgütlenerek Kanada'dan Alaska'ya Grönland'dan Kuzey Asya'ya Kuzey kutbun dört bir yanına yayılmış fiziksel görünüşleri dilleri mitolojileri sanatları üretim araçları ve üretim ilişkileri bakımından büyük benzerlik gösteren toplumların genel adıdır Kimi Eskimo toplumların dilinde "Eskimo" terimi melek anlamına yakın düşüyor Her bir Eskimo toplumunun kendi iç evriminin getirdiği ve yörelerindeki başka halklardan etkilenmeleriyle edindikleri farkların dışında genel karakteristikleri birbirine çok benziyor

Eskimolar 12 000 yıl öncesine kadar hüküm sürmüş avcı-derleyiciliğin yakın zamana dek kendini koruyabilmiş örneklerinden biridir Ama tüm toplumun sürekli göçer olduğu derleyici-avcılardan farklılıkla Eskimo avcıları onlarca kilometre kamp yerinden açılır belirledikleri av bölgesinde bir kaç hafta kalır yeterince avlandıktan sonra eti kurutup köpeklerin çektikleri kızaklarıyla konak yerine taşırlar Konaklama yerindeki topluluk kimi kez tek aileye kadar inebilir Geçimleri hemen tümüyle denize ve deniz memelilerine bağlıdır Yakın geçmişlerine dek orman ürünlerinden yararlanmayan tek derleyici-avcı halk onlardı Sıcaklığın eksi altmış derecenin altına düştüğü ormansız coğrafya koşullarında geliştirdikleri teknolojinin diğer derleyici-avcı toplumlarla kıyaslandığında belirgin üstünlüğü göz kamaştırıcıdır

Kimi Eskimo toplumlarında kadınlar ayı ve fok balığı avına katılıyorlar Örneğin sandalla avlanırken kadın sandalın dengelenmesi işini üstlenir erkek zıpkın fırlatır Ama avcılık asıl olarak erkeğin işidir Avcılığın hakim geçim yolu olmasının maddi etkisi kendini erkek nüfusa verilen önemde belli eder Yeni doğmuş kız bebeklerin öldürülmesi Eskimoların yaygın pratikleri olagelmiş Erkek nüfusunun daha büyük olması eşleşme biçimlerine etkir Çok kocalı evlilik yaygındır Bekleneceği gibi çatışmaların temel konusu çocukları doğuran emziren büyüten yiyeceği yenmeye hazırlayan deriyi tabaklayıp giysi üreten sepet ören kadınlardır: Kadınlar üzerindeki bu çatışmalı ilişki biçimleriyle karşılaştırılırsa Eskimolar doğal ve üretilmiş zenginlik üzerinde pek az anlaşmazlığa düşerler Kara ve deniz hayvanlarının avlandığı arazi üzerinde ya da yerleşim alanı üzerinde kişilerin ya da toplumların birbirleri karşısında ayrıcalıklı hakları yoktur Her toplumun tanımlı bir toprağı bulunmakla birlikte kesin siniri belirlenmemiştir

"Beyaz balina gibi büyük hayvanlar hakiki ortak mülkiyettir herkesin ne gereksiniyorsa alma hakkı vardır; bu düzen kıtlık sırasında tüm yiyecekler için geçerlidir"(*) "Açlık ve bolluk paylaşılır" maksimi Eskimoların bölüşüm ilişkilerinde birbirlerine karşı takındıkları moral tavrı yetkinlikle ifade ediyor

Obalar arası ziyaretler armağanlaşma şenliği gibidir Armağan vermek verilen kişiyi akraba yakınlığına yükseltir Caribou Eskimoları armağanlaştıklarına akraba olmasalar bile "yeğen" derler Kuzey Alaska kıyı Eskimolarının yaşama koşulları Kuzeybatı Amerika kıyı Kızılderililerine benzer ve onlardan kültürce kuvvetle etkilenmişlerdir Onlar gibi görece oturgan bir yerleşim örüntüsü sergilerler Kimi aileler av ve kara memelilerini avlamak için yaz kamplarına taşınırlar diğerleri kış köylerinde kalıp deniz memelilerini avlarlar Eskimolarda şeflik kurumsallaşmamıştır Çalışkanlığıyla cömertliğiyle ustalığıyla konuşmacılığıyla deneyimliliğiyle ve barışçılığıyla toplumsal saygınlık kazanan kişi önder konumundadır; öğüdü dinlenir fakat itaat edilmez Ama Alaska Eskimolarında durum biraz değişik Oba içerindeki en geniş aile başı tüm obaya önderlik ediyor Daha çok birikim yapan ve birikimini cömertçe dağıtan geniş aile diğerleri arasından sivrilir Bölüşüm kendisinin ve ailesinin özel ayrıcalığı olmayan şef tarafından tüm obayı oluşturan bireyler arasında yapılır Şef şenlikler düzenler ritüel ve törenleri yönetir Örneğin Aliutların cenaze şölenlerinde şölene katılanlar yıllarca biriktirdikleri kürk çeşitli araç gereç gibi zenginliklerini birbirlerine armağan ederler Bu şölenler Kuzeybatı Kıyı Kızılderililerinin potlaç senliklerini andırır; en fazla veren en yüksek toplumsal prestij edinir

Eskimolarda Uslamlama süreci maddi olan ile hayali olanı birlikte kuşatır Polar Eskimosu söyle düşünür: "Ayılar yoktur çünkü buz yoktur; buz yoktur çünkü yeterli rüzgar yoktur; çok rüzgar yoktur çünkü töreye aykırı davrandık"(**) Mitleri tabuları bu tür düşünüş örnekleriyle doludur

XVIII yüzyıldan bu yana Rus işgaline uğrayan Alaska Eskimoları gibi hepsi sınıflı toplumların hışmına uğramış Artık kar evler inşa etmiyorlar metal araç gereç kullanıyorlar parayla alışveriş yapıyorlar geleneklerinin inançlarının bir çoğunu korumakla birlikte eşitlikçi ortaklaşmacı davranış biçimlerini zayıflatıp giderek bize benziyorlar

(*) Birket-Smith Kaj 1959 The Eskimos Tr W E Calvert London: Methuen & Co Ltd s146 (**) Birket-Smith Kaj 1959 The Eskimos Tr W E Calvert London: Methuen & Co Ltd s150