Farklı Bir Kültür Vudabeler, Erkeği Seçmek

Büyük Sahra Çölü'nün kenarındaki yalnız bir köyde Afrika'nın en şaşırtıcı töreni yapılıyor Ömürleri bir damla suyun peşinde geçen Vudabeler dokuz ay sürecek kurak mevsimden önce güç toplamak için Nijer'in Fudduk köyünde bir araya geliyorlar

Genç erkekler boyanıp süsleniyor ve yedi gün sürecek mırıltılarla süslü Gerival başlıyor Genç kızların dikkatini çekmek isteyen dansçılar kadın gibi davranıyorlar



Nijer'in geri kalanında yaşayanların bile aklına gelmeyen çorak bölgede kaybolmuş gitmiş yoksul bir köy var Burası birkaç yıldır Afrika kültürlerini araştıranların giderek daha fazla ilgisini çekiyor Bunun nedeni kıtanın en görkemli törenlerinden birine ev sahipliği yapması Bu köyün adı Fudduk; törenin adı ise 'Gerival' Yüzleri boyalı genç erkeklerin günler süren dansı eş bulma gayreti çorak arazide birbirine tutunmaktan başka şansı olmayan bir halk bir damla suyun peşinde geçen bir ömür



Ülkenin büyük kısmı Sahra Çölü ile kaplı Agadez kasabası da onun kıyısında kum denizinde bir 'liman' Agadez'den bir dolmuşa binip başkent Niamey yönüne yola çıkıyorum Yaklaşık 115 kilometre sonra İngal kasabası yol ayrımına varıyorum Buradan güneye uzanan kumlu yarı çöl arazide yedi kilometre yürüyeceğim Sizin de yolunuz bir gün buraya düşerse Nijer'in gece gündüz hiç bitmeyen kavurucu sıcağında ne sabahı ne de güneşin batmasını bekleyin Bir an önce yürüyüp bitirin o yoluFudduk köyüne varın

Köy denince aklımıza gelen nedir? Belki topraktan taştan yapılmış evler onların arasında dolaşan tavuklar evlerin yanında hayvan barınakları çevrede ekili alanlar? Dünyanın en yoksul ülkelerinden birinde bulunan Fudduk farklı bir köy Evleri yere çakılı dört direk ve üzerlerine gerili bir kumaş parçasından oluşuyor Bu iklimde insanların öncelikle kendilerini güneşten koruması gerek bu yüzden günün büyük bölümünü bu kumaş parçasının altında geçiriyorlar Çevrede gerçekten yapıya benzeyen bir iki toprak evcik var Bunlar uluslararası yardım kuruluşlarının inşa ettiği odalar ve içinde en fazla on ürünün satıldığı bir bakkalcık

Fudduk uçsuz bucaksız Büyük Sahra ile güneydeki daha verimli topraklar arasında parmak boyunda dikenleri olan çalıların ve bodur ağaçların tek tük bulunduğu çorak düzlükte yer alıyor Yörede yılın dokuz on ayı hiç yağmur yağmıyor; su birikintileri kuruyor gündüz kimse gölgeden çıkmıyorgeceleri de hava kimi zaman dondurucu olabiliyor Diğer üç ayda ise benim Agadez'de kaldığım günlerde gördüğüm gibi şiddetli yağmurlar yağabiliyor İnsan o sıcağın kum ve susuzluğun içinde kasabanın sokaklarının 30 40 santimetre su altında kalmasına inanamıyor Bu dönemde toprakta görülen seyrek otlarla hayvanlarını beslemeye çalışan Vudabeler uzun yürüyüşler yapmak kısa yağmurlu dönemi iyi değerlendirmek her gün yeni yeşil alanlar bulmak zorunda Bu yürüyüşlerde sürüler ile onları güden aileler otları görece daha bol olan İngal kasabası çevresinde birikiyor Bir anlamda yağmur mevsiminin sonunu belirleyen Gerival'in İngal kasabası yakınında yapılması rastlantı değil

Fudduk'a Agadez'de tanıdığım Boderi ile gittim Ailesinin Fudduklu olduğunu onların yanında kalabileceğimizi söyledi Boderi ve ailesi Vudabe topluluğundan Vudabeler Nijer Çad Mali Senegal Burkina Faso gibi Batı Afrika ülkelerinde yaşayan Fulanilerin (öteki adıyla Pöllerin) bir alt topluluğu Vudabeler yalnızca Nijer'de yaşıyor ancak öteki Fulanilerle dilleri ortak: Fulfulde dili

Fudduk'a törenin başlamasından on beş gün önce eylül başında vardık Ortalıkta benden başka köy dışından kimse yoktu Amacım Gerival'in ön hazırlıklarını da izlemekti Çadırımı Boderi'nin ailesinin yanına kurdum yani annesi babası ve dokuz kardeşinin 'evinin' yanına Üzerinde doğru düzgün giyeceği bile olmayan ailenin yoksulluğunu Boderi'ye incitmeden sormaya çalıştım Yörenin kumlu ve kurak arazisine bir şey ekip biçmenin mümkün olmadığı açıktı Boderi eskiden keçilerinin olduğunuancak ardı ardına gelen kuraklıklar yüzünden artık hayvanlarının kalmadığını anlattı Ailesi kendisinin Agadez kasabasında kazandığı parayla gönderdiği yiyecekle yaşıyordu Yanımızda getirdiğimiz bir çuval pirinci annesine verdik Kadın pirinci büyük bir tencerede pişirdi yine bizim getirdiğimiz domates salçasıyla karıştırdı Aile o gün ve izleyen günlerde hep pirinç yedi

Başlangıçta köyde yaşam her zamanki gibiydi Her sabah ailelerin yetişkin kızlarından oluşan konvoyeşek ve bidonlarıyla birkaç kilometre mesafedeki kuyulara yola çıktı Babalar güneş tepedeyken gölgede yattı Anneler pirinç veya darı pişirmeye çalıştı Her akşam gün batarken beş dakika süren kum fırtınası ortalığı birbirine kattı Sonraki günlerde köyün hemen dışında daha çok kadınların katıldığı bir hazırlık gözüme ilişti Öncelikle sukabaklarından yapılmış geniş taslar göz alıcı bir kırmızıya boyandı Her aile Gerival için özenle geleneksel yataklardan hazırlıyor üzerine renkli hasırlar seriyor taslar ve aynalı boncuklarla yapılmış türlü süslemeler koyuyordu Gerival için köye eşekleriyle develeriyle gelen konuk aileler de yanlarında getirdikleri eşyalarla aynılarını yaptılar Böylece yan yana dizilen sukabaklı süslemeli yataklar belki bir kilometre uzunluğu geçti

Fudduk konuklarına hazırlanırken ben günlerimi az da olsa gölge veren dikenli ağaçların altında geçirdim Kimi zaman gölgeden çıkmamak için gün ortasında bir şey yememeyi seçtim günde altıyedi litre su içtim Yaklaşık on gün sonra develer üzerinde akın akın insan Gerival için hazırladıkları özel eşyalarıyla köye gelmeye başladı ilk gördükleri çalının altında kendilerine geçici bir yer edindi Bir iki gün içinde Fudduk çok kalabalıklaşmış Nijer'de herkesin heyecanla beklediği köklü bir geleneğin izlenebileceği merkez olmuştu

Nijer bir gelenekler ülkesi Gelenekler çoğu göçebe yaşayan Vudabeler için de birliklerini sağlayan bir olgu Belki bunun en belirgin kanıtı 'Vudabe' kelimesinin anlamı: 'Tabu insanları' Buradaki tabuyugeleneğe yakın bir anlamda algılamak gerekiyor Stepte sürekli göç ederek yaşamak ve zorlu doğa koşullarına dayanmak geleneğin temelini oluşturuyor Kuraklığa karşı sabırlı olmak sürekli yer değiştirmek kum fırtınalarına göğüs germek saygı duyulması gereken bir gelenek onlar için bir yaşam yolu Zorlu doğa koşulları onları tinsel boyutta bir araya getiriyor

Gerival'in yapılacağı yedi gün Vudabelerin birlikte olmaları sosyalleşmeleri kurak dönem başlamadan önce güç toplamaları için bir fırsat Gerival genç Vudabe erkeklerinin katıldığı bir tür güzellik yarışması Bu yarışma kendilerine eş bulmalarını sağlıyor Vudabeleri kaynaştırıyor İlk gün en güzel giysileri kuşanmış konuk klanın ileri gelenleri ağırlanıyor Uzun uzun karşılıklı saygılar sunuluyoryemekler yeniyor İlk günün akşamı da konuklar ilk Gerival dansına hazırlanıyor

Yedi gün süren Gerival danslarına katılacak genç erkekler için makyaj işin çok önemli bir parçası Yüz genellikle kökboyayla renklendiriliyor burun üzerine ve yanaklara sarı veya beyaz çizgiler çekiliyorbeyaz noktalarla desenler yapılıyor Dudaklar siyaha boyanarak dans sırasında gösterilecek dişlerin beyazlığının daha da belirginleşmesine çalışılıyor Boyunda boncuk gerdanlıklar kolyeler renkli deriler var Ayaklara kadınların kullanacağı tipte bir kumaş sarılıyor Başa da açık renkli bir kumaş bağlanıyor keçi tüyü takılıyor yüzün iki yanından süslü deriler uzanıyor İki metreye yakın boylarıdüzgün yüz hatları saatler süren makyajlarıyla şimdiye kadar gördüğüm en güzel topluluklardan biri Vudabeler Artık dansa katılmaya hazırlar Ama gece gündüz yedi gün sürecek danslara nasıl dayanacaklar? Danstan önce çoğu katılımcı uyku ve yorgunluk duygusunu azaltmak için bitkilerden çıkarılan bir tür uyarıcı madde alıyor

Ve Gerival dansı Elli ya da daha fazla dansçı dirsek dirseğe yan yana diziliyor ve bir tür mırıldanma başlıyor Yükselip alçalan ritme birkaç saniye sonra gövdeler de uyuyor Her daha şiddetli ses vuruşunda dizlerini biraz kırarak ayak uçlarında yükseliyorlar kollarını yavaşça ileri doğru uzatıyor yine ayaklarının üzerine iniyorlar Dans bu şekilde sürüp gidiyor ayak uçlarında yükselip kolları hafifçe kaldırırken bir yandan da geleneksel sözleri mırıldanıyorlar

Aslında oldukça yalın olan bu dansı etkileyici neredeyse gerçeküstü kılan şey her dansçının bir yandan da bir mimik gösterisine girişmesi Başı sağa sola çevirme kocaman bir gülümsemeyle bembeyaz dişleri ortaya çıkarma gözleri olabildiğince büyük açma baygın bakışlar gözleri şaşı yapma Bütün bunlar dans sırasında yüzlerden geçip duruyor Bu arada kimi dansçı sıradan bir iki adım öne çıkarak bir tür transa giriyor gözleri bir noktaya dikiliyor tüm gövdesi delicesine titriyor Arkadaşım Boderi'ye göre bunlar önceden uyarıcı bitkiyi bilerek fazla kaçırıyor Bu gösterinin en önemli amacı izleyiciler arasındaki genç kızların dikkatini çekebilmek Belki evliliğe adım atabilmekbelki de Gerival sırasında küçük bir gönül macerası yaşamak Zira Vudabelerin kadın erkek ilişkilerinde çok katı kuralları yok

Büyük Sahra'nın kıyısında yüzlerce yıllık geleneğini sürdüren topluluğun erkekleri kadınlara yaklaşmak için yine kadınlara özgü davranışlar sergiliyor bu yolla seçilmeye çalışıyor Güç ve kas gösterileriçok yemek çok içmek gürültü çıkarmak ata iyi binmek iyi güreşmek yerine Vudabe erkekleri makyaj yapıyor ışıltılı takılar ve kadınsı mimiklerle kendilerini fark ettirmeye çalışıyor Gerival'in dışarıdan bakanlarca 'gerçeküstü' diye tanımlanmasının nedeni bu olsa gerek

Bir başka dansta tam bir çember oluşturuluyor önceki dansa çok benzese de buna küçük adımlarzıplamalar da ekleniyor Bu dansta katılımcıların bir nebze olsun eğlenmeye çalıştığı izlenimine kapıldım Dans gece sürerken ben yorulup çadırıma döndüm her sabah yaptığım gibi gün ağarmadan uyandığımda dansın hâlâ sürdüğünü gördüm

Gerival'de günler ilerledikçe yorgunluk belirtileri başlıyor kimi dansçıların ayakta durmakta zorlandıkları görülüyor İlk birkaç günden sonra da yaşlılar hem gösterisinin güzelliği hem de dayanıklılığı öne çıkan dansçıları belirlemeye başlıyor Yaşlılar dışında genç kızlar arasından seçilen üç kişi de böyle bir seçim yapabiliyor ama her dansın ardından kazananları belirlemek asıl olarak yaşlıların görevi

Yaşlılar ellerinde taşıdıkları değneklerle çok yavaş adımlarla dansçıların önünde ilerleyip beğendiklerinin önünde hafifçe eğiliyor değneğin ucuyla da genç erkeğe dokunuyor Bunu yaparken yalnızca bir kişi seçme zorunluluğu yok her beğendiklerini bu geleneksel yöntemle belirleyebiliyorlar Yedinci güne gelindiğinde artık dansçılar son performanslarına hazırlanıyor Buraya yalnızca en dayanıklılar gelebildi ama onlar da günlerce sürekli dans ettikten sonra artık ayakta durmakta zorlanıyor dans sırasında yere yığılanlar bile oluyor Bir yandan da son gün kalabalık iyice büyüyor dansları izlemek isteyen yüzlerce insan birbirini eziyor

Gerival'i anlamaya çalışırken 'tuz kürü' olgusundan da söz etmek gerek Yağmurlu dönemde Vudabelerin hayvanlarını İngal çevresine getirmelerinin ot bulmanın dışında bir nedeni daha var Bu yörede bolca bulunan tuz da hayvanlar için önemli Yağmurlu dönemin sona erdiğini belirleyen törenlere Batılılar 'Cure Salée' (tuz kürü) adını veriyor

Yörede birçok kişi 'Gerival' ve 'tuz kürü'nü aynı anlamda kullanıyor Ama arada aslında önemli bir fark var Gerival ile aynı günlerde bölgedeki diğer etnik topluluklar da 'tuz kürü' kutlamaları yapıyorözellikle de Tuaregler Ama yalnız Vudabelerin tuz kürü kutlamalarına 'Gerival' adı veriliyor

Daha önceleri tüm topluluklar hep birlikte İngal çevresinde tuz kürü kutlamaları yapardı Ama son yıllarda Vudabeler bundan rahatsız olup törenlerini kendi aralarında yapmaya başladı Gerival'i tuz küründen ayırdı Bu nedenle birkaç yıl önce de tören yeri için İngal yerine Fudduk köyünü belirlediler



Boderi'ye göre geleneksel olarak bütün bunlar aslında yalnızca Vudabelere özgü konular Vudabelerin tuz kürünün (ya da Gerival'in) hem ülkede hem de dünyada çektiği ilgi öteki toplulukları da Vudabelere özenip onlara katılmaya kendi kutlamalarını yapmaya itti Yine Boderi'ye göre öteki toplulukların tuz kürleri 30 yıldan daha eski değil ama Gerival Vudabeler var olduğundan beri var

Yağmurlar bitti toplanma geri dönme zamanı geldi Fudduk yavaş yavaş boşalıyor Gerival için kurulan ama kullanılmayan daha çok bir sergi yeri olarak hizmet veren yataklar ve üzerlerindeki eşyalar toplanıp develere eşeklere yüklenecek bir yıl sonraki Gerival'e kadar saklanacak Vudabeler Fudduk'ta geçen bir haftayı hatırlayıp güç toplamaya bir Gerival daha görmeye çalışacak Direklere gerili gölgeliklerden oluşan 'evleriyle' su birikintilerini izleyerek göçecekler Sonunda su birikintisi de kalmayacak kimi yıllar yağmurlar tam da o sırada suya en çok ihtiyaç duydukları sırada başlayacak Kimi yıllar da susuzluktan yitip gitmiş toprakları ıslatacak