Arykanda

ARYKANDA




Finike-Elmalı karayolu üzerinde olup Turunçova’ya uzaklığı 26 kmdir Karayolundan ayrıldıktan sonra yürünmesi gereken 1 km’lik yol bulunmaktadır Akırçay vadisinde çevreye egemen bir konumu olan >Arykanda’nın kuruluş tarihi kesin olarak bilinmemektedir Kazılardan elde edilen kanıtlara göre >Arykanda İÖ V yüzyılda mevcuttu İS 240 yılında büyük bir depremle yıkılan kent varlığını İS XI yüzyıla kadar sürdürmüştür Bizans devrinde Akalanda adını alan kent teraslar halinde yapılmıştır Yapılardan pek çoğu iyi korunmuş durumdadır


Arykanda sözcüğü Luwi dilinde “Sunak yeri” anlamına gelmektedir Plinius ilk yerleşenlerin Thrak kökenli olduğunu söylemekte ise de bu şüpheli bir iddiadır MÖ 2000’de bu kentin olduğu yerde Anna isimli bir yerleşimden bahsedilmektedir Ama bu yerleşim ile >Arykanda arasında kesin bir bağ kurulamamıştır MÖ 2000’lere ait burada iki adet taş balta bulunmuştur Bu baltaların bir benzerlerinin de Limyra ,Patara ve Kynaenai’de bulunması bu bölgede iskanın Bronz çağında varlığını gösterir
MÖ VIyydan itibaren kentin tarihini bilmekteyiz


Kent önce Pers egemenliğinin altına girmiş ve MÖVyyda Perslerin sağladığı olanaklarla zenginleşmeye başlamıştır Bu dönemde yaşamış olan Pindaros burada bir Helios kutsal alanından bahsederse de kazıları yürüten ProfDr Cevdet Bayburtluoğlu bu döneme ait buluntuların çok seyrek olduğunu ifade etmektedir Daha sonrada MÖ 333’ de Büyük İskender kenti özgürlüğe kavuşturmuştur Onun ölümünden sonra önce Ptolemaiosların onu takiben de Seleukosların eline geçmiş Apameia Antlaşması ile Rodos Perea’sına bağlanan kent, MÖ IIyyda Likya Birliği’nin üyesi olmuş ve kendi adına sikke bastırmıştır MS 43’de Roma İmparatoru Claudius zamanında Romaya bağlanmış ve bu devrinde kent son derece gelişmiştir Volkanik bir bölgede olan bu kent tarihte bildiğimiz MS141 depreminden büyük zarar görmüştür

Devrin zenginlerinden Opramoas’ın depremden zarar gören kente 10000 denar yardım yaptığı bulunan bir kitabede yazmaktadır Daha sonra Ağustos 240 depreminde yine bir yıkıma uğramıştır Bu depremden sonra kent yaralarını kolay saramamış ve fakirleşmeye başlamıştır Hatta İmparator Maximianus ve Diocletianus >Arykanda için bazı vergi indirimlerinde bile bulunmuşlardır Bizans döneminde ise kent Orykanda, Akalanda adı ile anılmaya başlamış ve Myra Metropolitliği’ne bağlı bir piskoposluk merkezi olmuştur Bu devirde yerleşim Bazilika çevresi ile Nal tepesinde ve Büyük Hamam’ın olduğu sahada yoğunluk kazanmıştır Hatta hâlâ Pagan inancını taşıyanlar ile Hıristiyanlar kenti kendi aralarında böldüklerini, kiliselerin tamamının bir bölgede toplandığından anlamaktayız


VIII yya gelindiğinde ise eskinin o görkemli kenti artık bir köy durumundadır Arkeoloji çalışmaları ilk kez XIX yyda ThMommsen kitabeleri incelemesi ile başlamıştır Kentin tam yerini daha sonra ChFellows Mommsen’in kitabelerine dayanarak bulmuştur Kazı çalışmalarına 1978 de Ankara Dil Tarih Coğrafya Fakültesi adına ProfDr Cevdet Bayburtluoğlu başlamış ve günümüze kadar bu kazılar devam etmektedir

Dik teraslar üzerine kurulmuş olan bu kentin en önemli kalıntıları arasında alt teras üzerindeki Gymnasium ve hamam ile yukarı terastaki Tiyatro,Odeon, Stadion,Agora ve küçük hamam gelmektedir Ayrıca Akropol’de Traian ve Helios tapınakları ile Sebasteion (kutsal ev), Nal tepedeki Bazilika, doğu nekropolündeki Nekropol kilisesi de önemli kalıntılardır Bunlar oldukça geniş bir araziye yayılmışlardır Bu kentte karşılaşılan bir özellikte kenti çevreleyen koruma amaçlı surların yerine bu görevi bir bakıma teras duvarlarının üstlenmiş oluşudur Akropol’de Şahinkaya denilen yerde ve terasların en üstünde tek taraflı oturma sıraları olan Stadium bulunmaktadır Kazı çalışmaları sonunda oturma kademelerinin yanı sıra arkadaki nişler de ortaya çıkarılmıştır

Stadium’’n ortasındaki bir merdivenle de oldukça iyi korunmuş tiyatro’ya inilmektedir Hellenistik tiyatroların tipik bir örneği olan tiyatro yarım daireden biraz daha geniş ve kemerlerle desteklenen oturma sıraları arazinin meyilli konumuna uydurulmuştur Kazılarda çıkan buluntulara göre tiyatro geç Hellenistik döneminde yapılmış daha sonra Roma döneminde ise birçok ilaveler eklenmiştir Tiyatronun 20 oturma kademesinin yanı sıra en üstteki iki sıranın kenarlarındaki silmelere Grekçe kitabeler yazılmıştır Burası Arykandalı zengin ailelere ayrılmış localar durumundadır Zira bu kitabelerden birinde MSII yyda yaşamış zengin Killortes ve ailesine, Apollon kabilesine ait olduğu yazılıdır Scene ve Proskenenin 1982 de onarımı yapılırken sütun, architrav, triglif ve metoplar birleştirilerek etkileyici bir görünüş sağlanmıştır Skene dışarıya ortadan bir kapı orkestraya ise proskenion’un altından beş kapı ile bağlanmıştır141 depreminden büyük zarar gördüğünü oturma kademelerinin doğuya doğru kaymasından anlaşılmaktadır Agustos 240 depreminin tahribatından sonra sahne binasının orkestraya bakan cephesine payeler eklenerek sağlamlaştırılmaya çalışılmıştır Tiyatronun akustiği mükemmeldir Sekiz adet, oturma sırasının yarı yüksekliğine eşit merdivenlerle yedi Cunei’ye ayrılmıştır At nalı biçimindeki tiyatro sanki sahne binası ile iki ayrı yapı gibi bir görünümdedir Kentin en büyük idari amirinin oturduğu prohedria bu tiyatroda yoktur Soylulara ön sıranın ayrıldığı anlaşılmaktadır MSVI yydaki depremden sonra halkın pagan inançlarının terk etmesinin yanı sıra tiyatronun kullanılmadığını CBayburtluoğlu ifade etmektedir

Tiyatro’nun altındaki terasta Odeon vardır Güneyden üç ayrı kapı ile girilen Odeon’un ortasındaki orkestra kare plaklarla kaplanmıştır Orijinal konumunda duvarlarının da renkli mermerle kaplanmış olduğu sanılmaktadır Ayrıca cephedeki kapıların 1 m üzerinde kasetlerin oluşturduğu bir frizin de olduğu izlerden anlaşılmıştır Buradaki her kasetin ortasına İmparator Hadrianus’un portresi yerleştirilmiştir Odeon’un arkasındaki iki kapı, teras duvarlarının önünden gelen rampalı yola açılır Böylece batı caddesi ve Agoranın kenarını sınırlayan merdivenli cadde ile bağlantı sağlanmıştır Kazılarda Odeon’un önündeki 75 m uzunluğunda, 8 m genişliğinde mozaik tabanlı bir portik ortaya çıkarılmıştır U şeklindeki Agorayı çeviren bu portik dışında kalan yapıların arasında dükkanlar ve mabet olduğu sanılan bir yapı vardır Agora’nın ortasındaki bu mabedin hangi tanrıya ait olduğu kesinleşememekle beraber Tykhe Mabedi diye isimlendirilmiştir Bizans döneminde bu mabedin üzerine 16 x 635 m ölçüsünde bazilika plânlı bir kilise yapılmıştır Bunun çevresinde de Geç Roma dönemine tarihlenen kalıntılarla karşılaşılmıştır


Tiyatro ile Agora’nın batısındaki terasa Bouleterion (Meclis binası) yapılmıştır Bu yapının oturma sıraları doğal kayaya oyulmuştur Hatta bu doğal duvar ile Stoadan ayrılmaktadır İçerisinde boşluklar bulunan bu kaya bloğu muhtemelen depremlerden dolayı çökmüştür Oturma sıralarında gördüğümüz çarpıklıklar da bunun sonucu olmalıdır İç mekan hemen -hemen kareye yakındır Girişler,kuzey duvarındaki kapılar ile sağlanmaktadır Her iki yönde de aynı genişliği olan bu kapılardan üçer merdivenle koridor gibi bir kısma inilmektedir Oturma sıraları ise son derece bozulmuştur Kazılardan çıkan buluntulara göre çatının sedir ağacından yapılmış olduğu kesinlik kazanmaktadır


Bouleterion ile Agora arasında yine Roma dönemine ait bir hamam ve çeşme yerleştirilmiştir Hamamın hemen yanı başındaki Glmnasium Palestrası da 1981 yılındaki kazılarda ortaya çıkarılmıştır Hamam ve Gymnasium tek yapı kompleksinde birleştirilmiştir MSII nci yya tarihlendirilirHamam 77 x 37 m ebadındadır Arka tarafı doğu nekropolünün bulunduğu terasa dayanmaktadır Geniş cephesi güneydedir Yapı malzemesi olarak duvarlarda kireç taşı, tonoz ve kubbelerde ise konglomera (doğal olarak sıkışmış çakıl ve kumdan oluşan tortul kayaç) kullanılmıştır Taban ve bazı iç duvar kaplamalarında ise yöreye özgü bir çeşit kireç taşı görülür Üst örtü olarak frigidarium’un kuzey ucu ile caldariumun güney ucunda yarım kubbe geri kalan tüm mekânlarda ise beşik tonoz kullanıldığını kalan izlerden anlamaktayız


Hamama bitişik olan Gymnasion 25 x 20 m ebadındadır Paleestra ile aşağı yukarı birbirine eşit üç odadan meydana gelmiştir Aynı duvar üzerine açılmış üç kapıdan herhangi biri kullanılarak hamama çok kolay bir giriş sağlanabilmektedir

Gymnasion-hamam kompleksinin en uzun kısmı Frigidarium ile apodyterium’dur Burasının uzun tutulmasının nedeni çok işlevli kullanılmayı amaçladığı içindir Batı duvarındaki dokuz kemerli bir bölmesi olan bu yerin zemini düzgün dikdörtgen kireç taşı plakalarla kaplanmıştır Batı duvarı boyunca sıralanmış olan kapı ve nişlerin önünde ise havuzun suyunu boşaltmaya yarayan bir kanal vardır Aykırı çay yakınındaki kayalardan yararlanılarak yapılmış olan su yolları Gymnasion’un batısındaki büyük sarnıca bağlanmaktadır Havuzun tabanı da kireçtaşı plaklarla kaplıdır




Akropolde, Agora’nın üstündeki terasta bulunan Helios Tapınağı son kazılarda ortaya çıkarılmıştır Kaya zemin üzerine yapılan temel bloklar üzerinde inşa edilmiştir 640 x 940 ebadında, dikdörtgen plânlıdır Zemin düzgün köşeli taş plaklarla kaplı olan bu tapınağın doğusuna büyük hasar gördüğü anlaşılan 141 depreminden sonra tahminen 1 yyda tonozlu bir mezar odası ilave edilmiştir Tapınağa Helios adının verilmesinin sebebi ise antik yazarlarca bu güneş tanrısının yerinin >Arykanda oluşudur Bu civarda bulunan Helios’a ithaf edilmiş birçok adak steli bunu doğrulamaktadır


Akropolün kuzey-batısında Bouleuterion’un yakınında bulunan iki odalı, kült evi olarak kullanıldığı anlaşılan Sebasteion (Kutsal ev ) bulunmaktadır Burası da in antis plânlı ve üçgen alınlıklı tapınak cepheli olduğu bulunan parçalardan anlaşılmaktadır Üst örtüsü ise beşik tonozdur >Arykanda’nın nekropolü doğu ve batı olmak üzere ikiye ayrılmıştır Batı nekropolü kentin batısından başlayarak Aykırı çayın ana kaynağına kadar uzanmaktadır Büyük Hamamın yanındaki doğu nekropolünde mabede benzeyen, yüksek podyumlu bir mezar anıt ile karşılaşılmıştır Önceleri In antıs ( Naos’un bir ucundaki kenar duvarları uzatılarak aralarında sütunlar olan bir portik şekli) plânlı korinth üslubundaki mezar anıtının mabet olduğu sanılmışsa da üzerindeki kitabesinden mezar sahibinin isminin okunuşu bu düşünceyi değiştirmiştir >Arykanda da oda mezarlar dışında, kitabeli lahitlere, kaya mezarlarına da rastlanılır


Naltepe denilen yerdeki kalıntının Hereon olduğu 1984-85 yılı kazılarında anlaşılmıştır Bu anıt-mezar MSInci yyda Hermaios isimli, Arykandalıların dışında bütün Lykia halkı tarafından da onurlandırılmış bir yöneticiye aittir Daha sonraki yüzyıllarda bu yapı önce bir hamam, sonra demirci atölyesi ve sonunda da kilise olarak kullanılmıştır Özgünlüğü bozulmamış olan bir blok’un üzerinde kalkan ve mızraklı bir kabartma vardır



Anıt-mezar’ın 141 depreminde yerle bir olduğunu kazıları yürüten CBayburtluoğlu ifade etmektedir Bunu takip eden 240 depremi ise burayı bir taş yığınına çevirmiş olmalıdır Şehirin giriş-çıkış yolu üzerinde oluşundan dolayı buraya yeni bir işlev verilmek istenmiş, Hereon’a ait bloklar bir köşede istiflenmiş geri kalan taşların bir kısmı da kullanılarak hamam inşa edilmiştir Hamam işlevini bitirdikten sonra muhtemelen 385 depreminin verdiği tahribatla olsa gerek, yarım daire plânlı mekanın demirci atölyesi ve erzak mekanı olarak kullanıldığını kazılarda burada çıkan demirci aletleri ve karbonlaşmış tahıllardan anlamaktayız Bu arada kuzey-batı dış duvarına bitişik olan mekânda küçük bir kilise olarak kullanılmıştır


Son dönem çalışmalarda MSIII yya tarihlenen ve III Gordianus’un kullandığı Roma villası,küçük hamam, çok sayıda mezar anıtı, geniş cephesi güneye bakan, doğu-batı doğrultusunda uzanan ve Cevdet Bayburtluoğlu’nun şaraphane olarak nitelediği yapı, yamaç evleri, Asklepios Mabedi, Asklepios’un başı ve heykeli, Aphrodite ile Eros heykelleri bazilika bulunmuştur MÖ II nci yydan MSIV yya kadar tarihlenen çok sayıdaki sikkelerde yapıların tarihlenmesinde büyük etken olmuşlardır


LIMYRA (TURUNÇOVA, ZENGERLER)


Finike ile Kumluca arasında, Kumluca’ya 11 km uzaklıktadır Geçmişi İÖ V yüzyıla kadar bilinmektedir İS 141 yılında bir depremle büyük ölçüde harabolan Limyra daha sonra yeniden gelişme kaydetmiş ve İS VII ve IX yüzyıllarda arap istilalarına dayanamayıp terkedilmiştir Kent, Akropol, Antik Yerleşim Alanı ve Nekrapol olmak üzere 3 ayrı bölümden oluşmaktadır Turunçova’dan Elmalı’ya giden yolun sağında görülen ilginç kaya mezarları Limyra’ya ait değildir