Edebiyat Ve Alfabeler

Giriş Ve Temel Kavramlar

SES
İnsan gırtlağındaki ses kirişlerinin titreşimlerinden meydana gelir Bütün varlıkların çıkardıkları sesler ve gürültüler, dilbilgisinin konusu değildir Dilbilgisi, konuşmada yer alan insan seslerini inceler Ses amaca uygun olarak biçimlenir O nedenle dilin en yalın ögesidir

HARF
Konuşmadaki seslerin yazıdaki ifadesine harf denir Türkçemizde 29 harf vardır

ALFABE
Bir dildeki harflerin tümünün oluşturduğu topluluğa alfabe denir

Yeni Türk Alfebesi 1 Kasım 1928 tarihli bir yasayla kabul edilmiştir

Türkler aşağıdaki alfabeleri kullanmışlardır

Göktürk Alfabesi
Uygur Alfabesi
Arap Alfabesi
Yeni Türk Alfabesi (Latin Alfabesi)

HARF ÇEŞİTLERİ

Yazılışlarına Göre Harfler

Büyük Harfler A, B, C, , Z
Küçük Harfler a, b, c, , z

Söylenişlerine Göre Harfler

Ünlü (Sesli) Harfler
Ünsüz (Sessiz) Harfler

TÜRKÇE SÖZCÜKLERİN HARFLERLE İLGİLİ ÖZELLİKLERİ

Türkçe sözcüklerde iki ünlü yanyana bulunmaz Yanyana iki ünlüsü bulunan sözcükler yabancı kökenlidir Şiir, saat, kooperatif gibi
Türkçe sözcüklerin köklerinde ikiz ünsüz bulunmaz Hürriyet, şiddet gibi
Türkçe sözcüklerin ilk heceleri yanyana iki ünsüzle başlamaz Tren, gram, spor gibi
Düzeltme işareti olan sözcükler Türkçe değildir Dilimize Arapça ve Farsça'dan girmişlerdir Kâmil, kâse gibi
j sesi ile oluşan sözcükler Türkçe değildir Jale, jilet ajans gibi

VURGU

Sözcükte vurgu

Sözcükte, hecelerden birinin daha sert, daha baskılı söylenmesidir
Sokakta, kapı, anahtar

Türkçe sözcüklerde vurgu, genellikle son hecede bulunur Ancak, kimi yer, kişi, zarf, ünlem ve bileşik sözcüklerde, vurgu baştaki ya da ortadaki hecelere kayabilir
İstanbul, Aydın, teyzem, binbaşı

Bir heceli sözcüklerde vurgu yoktur Ayrıca olumsuzluk eki -me ve soru eki -mi vurgu almaz

Cümlede vurgu

Cümlede amacı belirten, anlamca en önemli sözcüğün, diğerlerinden daha güçlü, daha baskılı söylenmesidir

Cümlenin vurgulu sözcüğü genelde yüklemden önceki sözcüktür Ancak, yüklemden uzak düşmüş öznenin virgülle ayrılması halinde özne, vurgulu sözcük olabilir

Ünlüler-Tanım

Türkçe'de 8 tane ünlü harf vardır:

a, e, ı, i, o, ö, u, ü

Ünlü harflere sesli harfler de denir Ünlü harfler dilin, dudağın ve ağzın durumuna göre sınıfllandırılabilir

Dilin durumuna göre
Kalın ünlüler a, ı, o, u
İnce Ünlüler e, I, ö, ü
Dudakların durumuna göre
Düz ünlüler a, e, ı, i
Yuvarlak ünlüler o, ö, u, ü
Ağzın durumuna göre
Geniş ünlüler a, e, o, ö
Dar ünlüler ı, I, u, ü
Ünlü harfler aşağıdaki özelliklere sahiptir:

Ağızdan hiçbir takıntıya uğramadan çıkarlar
Tek başlarına söylenirler ve hece olabilirler
Her hecede bir ünlü harf vardır

Büyük Ünlü Uyumu

Türkçe sözcüklerin ilk hecelerindeki ünlü harf, ince ünlü olursa; ondan sonra gelen hecelerin ünlüleri de ince, kalın olursa öteki hecelerinki de kalın olur Bu sözcüklerdeki ünlü harflerin benzeşmesine büyük ünlü uyumu denir

Yani, ilk hecesinde a, ı, o veya u harflerinden biri varsa izleyen hecelerde de a, ı, o veya u gelmelidir e, i, ö veya ü harflerinden biri varsa izleyen hecelerde, i, e, ö veya ü bulunabilir

Sözcük Ünlü Harfler
Eskişehir e, i, e, i
Lehçe e, e
Konuşma o, u, a

Tek heceli sözcüklerde ünlü uyumu kuralı aranmaz

BÜYÜK ÜNLÜ UYUMUNA AYKIRI SÖZCÜKLER

Yabancı kaynaklı sözcüklerde büyük sesli uyumu bulunmayabilir Otomobil, alfabe, kitap gibi
Bileşik sözcüklerin bazılarında da büyük ünlü uyumu bulunmaz Akdeniz, ilkokul gibi
Zamanla değişikliğe uğramış bazı Öztürkçe sözcükler bu kuralı bozabilir Kardeş, anne gibi
Sonuna -yor, -ken, -ki, -leyin, -imtrak ekleri gelen bazı sözcükler bu kurala uymazlar Koşarken, yeşilimtrak, geliyor gibi

Küçük Ünlü Uyumu

Bir sözcükteki ünlü harflerin düz ya da yuvarlak oluşları temeline dayanır Bu kurala göre sözcüğün ilk hecesinde düz ünlü (a, e, ı, I) varsa izleyen hecelerdeki ünlüler de düz ünlü (a, e, ı, i) olmalıdır Eğer ilk hecedeki ünlü yuvarlak ünlü (o, ö, u, ü) ise izleyen hecelerdekiler ya dar yuvarlak ünlü (u, ü) veya düz geniş ünlü (a, e) olmalıdır

Dolayısıyla, küçük ünlü uyumunun en önemli özelliği sözcüğün ilk hecesi dışında yuvarlak geniş ünlülerin ( o, ö ) bulunamamasıdır Örneğin tümör, paydos gibi sözcükler bu kurala uymamaktadır

Bu kurala göre a, e, ı, i harflerinden sonra a, e, ı, i; o, ö, u, ü harflerinden sonra a, e, u, ü gelir

Sözcük Ünlü Harfler
Kitap i, a
Kalem a, e
Kedi e, i

Ünsüzler

Ünsüzler-Tanım

Türkçe'de 21 ünsüz harf bulunur:

b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z

Ünsüz harflere sessiz harfler de denir Ünsüzler sert ve yumuşak oluşlarına göre sınıflandırılabilir

Sert ünsüzler f, ç, h, k, p, s, ş, t
Süreksizler ç, k, p, t
Sürekliler f, h, s, ş, f
Yumuşak ünsüzler b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z
Süreksizler b, c, d, g
Sürekliler ğ, j, l, m, n, r, v, y, z
Ünsüz harfler aşağıdaki özelliklere sahiptir:

Tek başlarına okunamazlar
Bir ünlü yardımıyla söylenebilirler
b, c, d, g ünsüzleri sözcük sonlarında bulunmazlar Bunların yerine sertleri olan p, ç, t, k ünsüzleri kullanılır

Kelime Sonu Ünsüzleri

Türkçe kelimelerin sonlarına yumuşak süreksizler (b, c, d, g) bulunmaz Yerlerine bunların sertleri (p, ç, t, k) gelir

Yanlış Doğru
Kitab Kitap
Topac Topaç
Devled Devlet
Toprag Toprak
Anlam farkları nedeniyle bazı sözcükler bu kurala uymayabilir : At ve ad, saç ve sac
Batı kökenli sözcükler ve ekler g ile biter : gong, pedagog gibi

Yumuşak Süreksizlerin Sertleşmesi

Sonu p, ç, t, k, s, ş, h, f sert ünsüzleri ile biten sözcüklerden sonra c, d, g ile başlayan ek gelirse sözcük sonundaki c, d, g ünsüzleri sertleşerek sırasıyla ç, t, k olur

Ek Alacak Sözcük Ek Ek Almış Sözcük
Ağaç -da Ağaçta
Sabah -dan Sabahtan
Kiriş -ci Kirişçi
Sus -gun Suskun
Ünsüz benzeşmesinde b ile başlayan ek yoktur

Sert Süreksiz Yumuşaması

Sözcük sonlarındaki ç, k, p, t ünsüzleri, kendilerinden sonra ünlü ile başlayan bir ek aldığında yumuşar

Harf Yumuşamış Hali Örnek
p b dolap - dolaba
ç c topaç - topaca
t d sanat - sanadı
k g, ğ yemek - yemeği
Gezmek, görmek, yapmak, gibi sonu -mek ya da -mak ile biten eylem adlarının sonundaki k iki ünlü arasında kalınca ğ değil y olur Gezmeye, bakmaya gibi

Ses Yapısıyla İlgili Özellikler

Hece

Ağzımızdan bir çırpıda, bir solukta çıkan ses ya da ses topluluklarına hece denir

HECENİN YAZILIŞI
Bir bütün halinde çıkarılan, iki parçaya ayrılamayan hece, yazıda da parçalanamaz Satır sonuna tamamı sığmayan sözcük, ancak heceler arasında bölünerek sonraki satır başına yazılır

HECE SAYISI
Türkçe'de bir hece içinde en az bir, en çok dört ses (harf) bulunur Her hecede bir ünlü (sesli) harf vardır Harf sayısına göre hece türleri aşağıda örneklenmiştir:

Hece Hece Çeşidi_______ Ses Sayısı
o ünlü 1
bu ünsüz, ünlü 2
al ünlü, ünsüz 2
kök ünsüz, ünlü, ünsüz 3
alt ünlü, ünsüz, ünsüz 3
dört ünsüz, ünlü, ünsüz, ünsüz 4

Ulama

Sessizle biten bir sözcükten sonra sesliyle başlayan bir sözcük gelirse, bu iki sözcüğün birbirine bağlanarak söylenmesine ulama denir

''İşe giderken onu gördüm'' cümlesinde ''giderken'' ve ''onu'' arasında ulama vardır

Noktalama işaretleri ulamayı önler Örneğin ''Ahmet, eve geç gelecekmiş'' cümlesinde ''Ahmet'' ile ''eve'' sözcükleri arasında ulama yoktur Ulama, sadece söyleyişte olur; yazılışta olmaz

Kaynaşma

Ünlü harfle biten bir sözcüğe yine ünlü harfle başlayan ek getirildiğinde, bu iki harfin arasına y, s, ş, n harflerinden birinin girmesine kaynaşma, bu harflere de kaynaştırma harfleri denir

Kaynaştırma harfleri

İsim tamlamalarında tamlayan ile tamlanan ekini sözcüğe kaynaştırır

Kapının kolu
Evin penceresi

İsimlerde, hal ekleri arasında kullanılır

Resmini
Pencereyi

Üleştirme sıfatı türetilirken kaynaştırıcı olurlar

İkişer
Altışar

Hece Düşmesi

Türkçe'de bazı sözcükler ünlü harfle başlayan bir ek aldıklarında, sözcüğün son hecesindeki ünlü harf düşer Buna ünlü düşmesi ya da hece düşmesi denir

Örnek______ Ses Düşmesi
Alın-ı Alnı
Ağız-ına Ağzına
Sabır +etmek Sabretmek
Ne +için Niçin
Posta+hane Postane
Hece düşmesi en çok şu durumlarda görülür:

Organlarımızın adı olan bir çok kelime, sesli ile başlıyan bir ek aldığında, ikinci hecesindeki sesli düşer Örneğin ağ(ı)zını/ağzını, bur(u
)nunu/burnunu, kar(ı)nını/karnını, göğ(ü)sü/göğsü, ağ(ı)zı/ağzı gibi
Dilimize Arapça'dan gelmiş bazı kelimeler, sesli ile başlayan bir ek aldıklarında, hece düşmesine uğrarlar Örneğin ak(ı)lını/aklını, fik(i)ri/fikri, öm(ü)rün/ömrün, res(i)me/resme, keş(i)f/keşfin gibi

Bazı fiil kökleri de ek aldıklarında hece düşmesine uğrarlar Örneğin ay(ı)rılmış/ayrılmış, çev(i)rildi/çevrildi, dev(i)rilen/devrilen gibi

Ses Türemesi

Yardımcı fiille yapılan bazı bileşik sözcüklerde ses türemesi olabilir

Halloldu
Zannetmek
Hissetmek

Bazı sözcükler, küçültme eki alırken araya bir ünlü harfin girmesiyle türemiş olurlar

Azıcık
Öpücük

Ses türemesiyle ilgili olarak aşağıdaki örnekler de verilebilir:

Yapayalnız
Kediyi
Evini

Ses Değişmesi

Dilde kendiliğinden ya da bir etkenle, bir sesin başka bir sese dönüşmesi olayına ses değişmesi denir

idi, imiş, ise ve ile kelimeleri, ünlüyle biten kelimelerle birleşirken ön sesleri i, y harfine dönüşür Diğer sesleri, ünlü uyumuna göre değişir

Burada - idi buradaydı
İyi - imiş iyiymiş
Oldu - ise olduysa
Saygı - ile saygıyla
Arapça kökenli kimi sözcükler de yardımcı fiilerle birleşirken hece düşmesi ve ses değişmesine uğrar ''Keşif etmek'' için ''keşfetmek''; ''kayıp oldu'' için ''kayboldu'' gibi