Osmanlı'da Av Törenleri

Avcılığın Sosyo-Kültürel Yapı Üzerindeki Rolü

İnsanoğlunun ilkel topluluk düzeyinden gelişmiş toplum seviyesine ulaşma sürecinin binlerce yıllık geçmişinde, avcılık ekonomik olduğu kadar sosyal ve kültürel açılardan da insanların hayatında önemli bir rol oynamıştır Üretici olmayan bir ekonomiye sahip ilkel insan topluluklarının beslenme ihtiyaçlarını tabiattan sağladıkları, beslenme alanında herhangi bir işbölümüne sahip olmadıkları “toplayıcılık” döneminin ardından, insanoğlunun basit âlet ve silahlar yapmayı başarmasıyla birlikte insanlık tarihinde “avcılık” dönemi başlamıştır İlkel insan topluluklarında erkeklerin, sahip oldukları kadın ve çocukları savunma içgüdüsüyle geliştirdikleri savunma silahları, insanların toplayıcılıktan avcılığa geçişlerinde bir vasıta olmuş ve ilkel toplulukta ortaya çıkan basit işbölümü neticesinde kadınlar toplayıcılıkta kalırlarken, erkekler avcılık konusunda uzmanlaşmaya başlamışlardır

İlkel insan topluluklarında erkeklerin avcılığa geçerken kadınların toplayıcılıkta kalmaları biyolojik farklılaşma temeline dayanan ilk ekonomik işbölümünü de yaratmıştır (Şenel 1985: 52) Avcılık bir yandan kadınlarla erkekler arasında bir ekonomik işbölümü meydana getirirken, diğer yandan, çalışma alanında erkekler arasında işbirliğini, toplumsal ilişkiler alanında ise kadın-erkek birliğini pekiştirmiştir Ortak çalışmayı gerektiren avdan “ortak paylaşma” ilkesine göre yararlanılmıştır Paylaşmaya yalnızca ava katılan erkekler değil, geride kalan kadınlar, çocuklar ve yaşlılar da dahil olmuşlardır (Şenel 1985: 54)

Düşünce yapısı gelişmeye başlayan ilkel insanlar, yaşadıkları mağaraların duvarlarına çizdikleri av hayvanlarının resimleriyle ava çıkanları fizyolojik ve psikolojik açılardan ava hazırlamışlar, düzenledikleri törenlerle av hayvanlarını büyülediklerini sanarak avcılığı daha kolay ve tehlikesiz bir hale getirdiklerini düşünmüş olmalıdırlar Bu arada, bir takım tabiat üstü güçlerin ve tanrıların av hayvanlarını kontrol ettikleri, bu tanrılara karşı hoş görünmenin avcılığı kolaylaştıracağı düşüncesi de yavaş yavaş gelişmiştir Bunun neticesinde yeryüzündeki çeşitli insan topluluklarında av ve avcılıkla ilgili çok çeşitli inançlar ve gelenekler ortaya çıkmıştır

TÜRKLERDE AVCILIKLA İLGİLİ GELENEKLER

Eski Türk göçebe-bozkır yaşantısının en güçlü geleneklerinden ve hayat tarzından biri olan avcılık Türk boylarının ekonomik hayatında düzenleyici bir rol oynarken, aynı zamanda da toplum hayatı üzerindeki güçlü tesiriyle, ayrıca bir dinî kültün ve inancın da doğmasını sağlamıştır Çeşitli inanç, itikat ve geleneklerle kült haline getirilen avcılık, Türk toplum hayatı üzerinde de önemli etkilerde bulunmuştur Çeşitli Türk boylarının kültürlerinde ve toplumsal hayatlarında avcılığın derin izleri görülmektedir Mesela, güney Sibirya-Altay bölgesinin başlıca jeolojik özelliğini teşkil eden tayga ve dağların sahibi olduğuna inanılan ruhlara karşı beslenen inançlar, bu bölgede yaşamakta olan Altay Türklerinin toplumsal hayatlarındaki en önemli kültürel unsurlardan biridir Çünkü Altay Türklerinin inancına göre avın verimliliği ve zenginliği tamamen bu ruhların himayesi altındadır Buna göre her Altaylı tayga ve dağlarla içten bir manevî münasebet kurmuş, hayatını ve geçimini buna göre ayarlamıştır

Avcılığı ve av hayvanlarını kendi gücü altında tutan ruhların varlığına inanan Altaylı ava çıkmadan önce çeşitli dinî ibadetler yapar ve avın verimli ve başarılı olması için gereken bütün örf kurallarına uyar Bilhassa avı koruyacak olan ruha bağlılığını göstermeye çalışır (Caferoğlu 1972: 169) Altay Türkleri av hayvanlarına karşı büyük bir saygı duyarlar Avın ancak temiz ve arınmış olarak yapılmasıyla verimli olacağına inanırlar Ava çıkacakları gece karılarından ayrı yatarlar, hiç kimseyle de konuşmazlar Av hayvanlarının insanların dilini anladıklarına inanan Altay Türkleri av hayvanları hakkında konuşurken onların anlayamayacağı gizli bir dil kullanmaya dikkat ederler Mesela silah yerine enişte anlamına gelen “küzyö”, kurşun yerine nişanlısı tarafından kıza sunulan armağan anlamında “kalamçı” kelimelerini kullanırlar (Caferoğlu 1972: 171) Altay Türklerinin inanışlarında av sahası ile birlikte avlanan kuşlar, dağlar, hayvanlar hatta ağaç ve ormanlar bile, tıpkı avcılar gibi sahanın gerçek sahibi bulunan ruhların himayesi altındadırlar Avcılar bunların izni olmadan hiçbir şey yapamazlar

Altay bölgesinde yaşayan Şor Türkleri de orman ruhlarına çok önem verirler Şor avcılarının inanışlarına göre bu ruhlar avcının temiz ve doğru sözlü bulunmasını isterler Avcı ava çıkacağı gün cinsel ilişkide bulunmamalıdır Avcıların evde kalan aile üyeleri de temizliğe riayet etmelidir Avcılar dönünceye kadar obada oyun, şakalaşma, eğlence yasaktır, çünkü orman ruhları böyle şeylerden hoşlanmazlar Orman ruhlarına her avcı kurban sunabilir (İnan 1986: 63) Şor avcıları Sangır dedikleri putu kutsal sayarlar Bu put insan şeklindedir Bunun üzerine av hayvanlarının derilerinden parçalar asılır Şorların inançlarına göre bu ruh süratli koşan bir dişi geyiğin üzerinde gezer Kendisini memnun eden avcılara bol av verir Darılırsa ormanları yakar, av hayvanlarını kaçırır, avcılara uyuz hastalığı gönderir (İnan 1986: 46)

KARAÇAY-MALKAR KÜLTÜRÜNDE AVCILIK
Avcılığın Karaçay-Malkar halkının sosyo-kültürel yapısındaki önemini incelemeden önce, ekonomik yapısındaki yeri hakkında birkaç söz söylemekte yarar vardır 20 yüzyıl başlarına kadar Karaçay-Malkar halkının hayatında ve ekonomisinde avcılık önemli bir yere sahipti Buna Kafkasya’nın en yüksek dağları ve vadileri arasında yer alan Karaçay-Malkar ülkesinin tabiat zenginliği ve coğrafî konumu imkân sağlıyordu

Dağ keçisi ve geyik eti Dağlıların temel besiniydi Bunların derisi ise giyim, çeşitli eşya ihtiyaçlarını karşılamada, komşu Kafkas halklarıyla alış-veriş yolunu açmada önemli rol oynamıştı (Şamanlanı 1971: 153)

1654 yılında Kafkasya’da bulunan İtalyan misyoner A Lamberti Karaçaylıların avcılıkla geçindiklerini bildirmektedir XVII yüzyıl sonlarında Karaçay’da bulunan IA Gildenştedt Karaçaylıların kunduz ve tilki derisi sattıklarını yazmaktadır Rus askerî görevlisi PP Zubkov da 1830’lu yıllarda Karaçaylıların Gürcistan ve İmeretya’ya kürk sattıklarını bildirmektedir 1850 yılında yüzbaşı Zabudskiy Karaçaylı avcıların deri ve kürk ticareti yaptıklarını yazmaktadır (Şamanlanı 1971: 154)

19 yüzyıl başlarında Kafkasya’da bulunan J Klaproth da Karaçay’da vahşi hayvanların bol olduğunu, bu yüzden avcılığın yaygın olduğunu belirtmektedir Klaproth Karaçaylı avcıların elde ettikleri kürk ve derileri Türklere ve Kabardey Çerkeslerine sattıklarını yazmaktadır (Klaproth 1823: 290)

W Pröhle’nin XX yüzyıl başlarında Karaçaylılardan ve Malkarlılardan derlediği metinlerde Karaçay-Malkar’da avcılığın yaygın bir biçimde yapıldığı anlaşılmaktadır Karaçaylı avcıların dağ keçisi, ayı, kurt, domuz, tilki, tavşan, vaşak, geyik, karaca, sülün, keklik avladıkları Pröhle’nin derlediği Karaçayca metinlerden anlaşılmaktadır (Pröhle 1909: 260) W Pröhle’nin Çerek vadisinde Malkarlılar arasından derlediği Malkarca metinlerde de Malkarlı avcıların dağ keçisi, ayı, kurt, tilki, sülün, keklik avladıkları yazılıdır (Pröhle 1915: 125)

Arthur Byhan da Karaçaylıların hepsinin iyi birer avcı olduklarını, ayı, kurt, tilki, vaşak, dağ keçisi avlayıp bunlardan ihraç ürünleri çıkardıklarını yazmaktadır (Byhan 1936: 294) 1880’li yıllardan itibaren yabancıların av hayvanlarının derisine ve boynuzlarına aşırı talepte bulunması yüzünden bunların değeri çok artmış, Karaçay’da avcılıkla uğraşanların sayısı çoğalmıştı Bunun sonucunda av hayvanlarının sayısı azalmaya başladı Hatta sadece Karaçay dağlarında yaşayan Kafkas bizonunun (dombay) nesli tükenmeye yüz tuttu (Şamanlanı 1971: 166)

Karaçay-Malkar halkının ekonomik yapısında böyle önemli bir yer tutan avcılığın, onların sosyal ve kültürel yapılarında son derece güçlü ve ayrıcalıklı bir konuma sahip olacağı açıktır Avcılığın Karaçay-Malkar Türklerinin hayatında önemli bir yer tuttuğunu bazı kişi ve yer adlarında görmek mümkündür Bugün Karaçay-Malkar topraklarının pek çok yerinde çeşitli av hayvanlarının adından gelen dağ, yayla ve göl isimlerine rastlanmaktadır Bunlara örnek olarak şu birkaç ismi zikredebiliriz:

Dombay: Karaçay-Malkar Türkçesinde dombay ya da dommay Kafkas bizonuna verilen addır Karaçay’ın Teberdi vadisinin Kafkas dağlarına dayandığı bölgenin adı bugün Dombay olarak adlandırılmaktadır XX yüzyıl başlarına kadar Kafkas bizonlarının çok bol olarak yaşadıkları Dombay bölgesinde bugün bu hayvanların nesli tükenmek üzeredir ve koruma altına alınmışlardır Dombay bölgesinin en yüksek dağı olan 4050 metre yüksekliğindeki Dombay Ölgen dağının adı da bu Kafkas bizonlarından gelmektedir Burada ayrıca ormanlar arasında bulunan geniş bir düzlük de “Dombay Tala” olarak adlandırılmıştır (Tavkul 1993: 255)

Buv: Karaçay-Malkar Türkçesinde erkek geyik anlamına gelen bu kelime Karaçay’ın Gonaçhir vadisinde bulunan “Buv Ölgen” dağlarının adında yaşamaktadır

Cugutur: Karaçay-Malkar Türkçesinde “dağ keçisi” anlamına gelen bu kelime “Cuguturlu Çat”, “Cuguturlu Köl”, “Cuguturlu Tala” gibi çeşitli dağ, göl ve düzlüklerin adlarında bulunmaktadır

Karaçay-Malkar bölgesini Gürcistan’ın Svanetya bölgesine bağlayan yüksek dağ geçidinin adı “Tonguz Orun” (Domuz yatağı) olarak adlandırılır Aynı bölgede yer alan 4500 metrelik bir dağın adı da Tonguz Orun Tav olarak bilinmektedir

Bu yer adlarından başka Karaçay’da Pokun Sırt (genç erkek geyik yamacı), Mamuçar (ayı yavrusu), Borsuklu (porsuklu) gibi yer adları da bulunmaktadır (Tavkul 1993: 255) Teberdi ırmağına açılan bir kanyon Ayü-kulak (ayı kanyonu) adını taşırken, Dombay bölgesinde yer alan Belialakaya dağının batısındaki küçük bir düzlük Ayü Tala adıyla bilinir Arhız bölgesinde de Ayülü (ayılı), Gabulu (dağ keçili), Cumarıklı Töbe (Sülünlü tepe) gibi yer adları vardır Malkar bölgesinde av hayvanlarının adlarını taşıyan yer isimlerine örnek olarak Cuguturlu Tala (dağ keçili düzlük), Kiyikli kol (Geyikli kanyon), Kiyikcalavçu çat (Geyiğin yaladığı tepe), Tonguzla kırılgan car (Domuzların öldüğü uçurum) gibi toponimleri verebiliriz (Tekeyev 1989: 51)

Kişi adları açısından incelediğimizde, Karaçay-Malkar’da av ve avcılıkla ilgili erkek adlarının onların kültürlerinde yaygın olarak yer aldığını görmekteyiz Karaçay-Malkar erkek adlarında Dombayçı (bizon avcısı), Buvçar (erkek geyik), Tavay (ayı avcısı), Börüatar (kurt avcısı), Börükay (küçük kurt), Teke, Ayüçük (küçük ayı), Cumarık (sülün), Bödene (bıldırcın), Tavaslan (dağ aslanı) gibi av ve avcılıkla ilgili isimlere rastlamak mümkündür (Tavkul 1993: 255)

Avcılıkla ilgili âdet ve inanışlar Karaçay-Malkar halkının folklorunda önemli bir yer tutar Bunun izlerine Karaçay-Malkar halkının kültüründe rastlamak mümkündür Halk arasında yaygın olan efsane ve rivayetlere göre Karaçay halkının ceddi sayılan Karça adlı beyin Cantuvgan adında bir oğlu vardır Cantuvgan bütün zamanını dağlarda avcılık yaparak geçirir, onun avlandığı dağlarda ve vadilerde başka kimse avlanmazmış İnanışa göre, Cantuvgan aşırı derecede avlandığı için Av Tanrısı Apsatı’nın lanetine uğrar ve av sırasında Adılsuv vadisindeki dağlarda ölür Bugün onun öldüğüne inanılan dağ “Cantuvgan Tav” adıyla bilinmektedir Cantuvgan’ın halk arasında yaşayan destanı şöyledir:

Karaçay-Malkar Türkçesi:
Bashan elde töre boldu maral bala maragan,
Cantuvgan a Tar Avuzda ayü bala koymagan
Bashan tavda az bolgandı Apsatını malları,
Cantuvgannı saklay edi Apsatını nalatı,
Cantuvgan a çamlandırgand Apsatını kızların
Caş uvçula, maltamagız aksakalnı ızların
Cantuvganga tiygen bolur Apsatını nalatı,
Kesi allına kelgen edi anı minüvçü atı
Caş uvçula, maltamagız Apsatını ızların,
Kesigizni kargatmagız sarı çaçlı kızların,
Apsatı va bek saklaydı maralların, malların,
Uvçuladan bek aladı kiyikleni kanların
Apsatı va kertiçidi sürüvüne, sözüne,
Aman uvçu terk tüşedi anı eki közüne
Cantuvgan a umut etdi Adıl boynun saklarga,
Karça taşda ant etgened ak maralla mararga
Ogursuzdan maral bala ayü ana cılathan,
Karça aythanga tıngılamagan Cantuvgan
Apsatı va boluvçu edi kiyikleni ökülü,
Kaya randa kalgan edi Cantuvgannı ölügü

Türkiye Türkçesi:
Bashan köyünde âdet oldu geyik yavrusu avlamak
Cantuvgan ise Tar Avuz’da ayı yavrusu bırakmayan
Bashan dağında azaldı Apsatı’nın hayvanları,
Cantuvgan’ı bekliyordu Apsatı’nın laneti,
Cantuvgan ise kızdırdı Apsatı’nın kızlarını
Genç avcılar, çiğnemeyin aksakalın (Apsatı’nın) izlerini
Cantuvgan’ı çarpmıştır Apsatı’nın laneti,
Kendi başına gelmişti onun bindiği atı
Genç avcılar, çiğnemeyin aksakalın izlerini,
Kendinize beddua ettirmeyin sarı saçlı kızlarına,
Apsatı koruyor geyiklerini, hayvanlarını,
Avcılardan alıyor geyiklerin intikamını
Apsatı sadıktır sürüsüne, sözüne,
Kötü avcı çabuk düşer onun iki gözüne
Cantuvgan umut etti Adıl ırmağı kıyısında beklemeyi,
Karça kayasında yemin etmişti beyaz geyikler avlamaya
Merhametsizlikten geyik yavrusu, ayı annesi ağlatan,
Karça’nın söylediğini dinlemeyen Cantuvgan
Apsatı idi geyiklerin vekili,
Uçurum kenarında kalmıştı Cantuvgan’ın ölüsü __________________

“Apsatı” Karaçay-Malkar eski inançlarına göre avcıların ve av hayvanlarının tanrısıydı Avcılıkla ilgili âdetlerde dağların, ormanların, vahşi hayvanların ve avcıların tanrısı Apsatı’nın özel bir yeri vardı Önceleri eski halk inanışlarında beyaz bir dağ keçisi olarak tasvir edilen Apsatı, sonraki yüzyıllarda Karaçay-Malkarlıların zihninde uzun beyaz sakallı, heybetli ve gösterişli bir yaşlı olarak tasvir edilmeye başlanmıştı Avcılar Apsatı’nın kızı olduğuna inandıkları Baydımat’a da Apsatı kadar değer verirler ve tapınırlardı Onun bedduasından korkarlardı Apsatı için kurbanlar kesip, dualar ederek avcılar onun cömertliğini kazanmayı umut ederlerdi Malkar bölgesinin Yukarı Çegem köyünde Apsatı’nın taşı denilen kutsal bir taşın yanında avcılar sonbaharda dağ keçisi avına çıkmadan önce kurbanlar kesip, Apsatı’nın şerefine şarkılar söyleyip, taşın etrafında dönerek dans ederlerdi Avcılar av sırasında ne sevindiklerini belli eder, ne de ağızlarından kötü biz söz çıkardı Av hayvanlarını parmakları ile göstermek Apsatı’ya saygısızlık sayılırdı O yüzden avcılar av sırasında herhangi bir şey gösterecekleri zaman avuçlarını ileri uzatarak gösterirlerdi Avcılar Apsatı’nın kısmetlerini kesmemesi için avın yemedikleri parçalarını ve kemiklerini toprağa gömerlerdi Apsatı’nın vurulan av hayvanlarını tekrar dirilttiğine inandıkları için av hayvanının etlerini yedikten sonra kemiklerini kırmazlardı Avcıların inançlarına göre Apsatı birçok kereler insan kılığına girip avcıların önüne çıkardı O yüzden avcılar onun gönlünü kazanmak için önlerine çıkan yolculara avlarından pay dağıtırlardı Avcılar Apsatı için şu şarkıyı söylerlerdi:

Karaçay-Malkar Türkçesi:
Maravçudan cazık can bolmaz
Temir boyunshası boynunda
Küygen gırcını koynunda
Apsatını bardı sansız sanavsuz malları
Köb malıngdan bizge ülüş saylathın
Koşubuzda may kazanla kaynathın
Berir kününg savub algan süt kibik
Bermez kününgde aylandırasa it kibik
Maravçunu kaya ranlada bolur ölümü
Kara camçısı bolur anı kebini

Türkiye Türkçesi:
Avcıdan daha zavallı kimse olmaz
Demir boyunduruğu boynunda
Yanmış ekmeği koynunda
Apsatı’nın vardır sayısız malları
Çok malından bize pay seçtir
Kampımızda yağ kazanları kaynattır
Vereceğin gün sağıp alınan süt gibi
Vermeyeceğin gün dolaştırıyorsun köpek gibi
Avcının kayalık uçurumlarda olur ölümü
Kara yamçısı olur onun kefeni

Karaçay-Malkarlıların av tanrısı Apsatı komşu Kafkas halklarının kültürlerinde de benzer ya da farklı isimlerle bulunmaktadır Av tanrısı Apsatı’ya Osetler Afsatı, Gürcü-Svanlar Absastı, Abhazlar Ajvepşe ya da Azveypşa, Adigeler Mezıtha ya da Pşımezıtha adını verirlerdi (Dzidzoev 1992:49)

Apsatı adı verilen av tanrısının kökeni henüz karanlıktır Eski Uygur Türkçesi döneminde “av” anlamına gelen “ab” isim kökünün bulunması, Apsatı adının eski Türkçe’deki “av” anlamına gelen “ab” sözüyle bir ilişkisi olduğunu akla getirmektedir

“Afsatı” Osetler’de avcılığın ve hayvanların tanrısıydı Osetler Afsatı’nın varlığına ve onun yüksek dağlarda oturduğuna inanırlardı Afsatı’nın karyolası, koltukları ve iskemleleri fil dişinden yapılmıştı Yattığında ya da tahtında oturduğu zaman etrafında yedi bahadır ayakta dururdu Osetler kendisini öven şarkılar söyleyen avcılara Afsatı’nın av hayvanları yolladığına inanırlardı (Britayev 1939:72)

Adige (Çerkes) kültüründe “Mezıtha” avcıların ve ormanların tanrısıydı Adigeler onun altın tüyleri olan bir yaban domuzunun üzerinde gezdiğini hayal ederlerdi ve ona orman gölgeliklerinde ibadet ederlerdi İbadete ayrılan kutsal ormana da “Theseğ” derlerdi İbadet için seçilen ağacın dalları altına sığınan katiller bile bağışlanırdı

Abhazların orman ve av tanrısı “Azveypşa” adının kaynağı Adigelerin orman tanrısı “Mezıtha”dır Avcılara rastlayan Abhazlar onlara “Azveypşa wıyçeyt” (Av ve Orman tanrısı seni nimetlendirsin) diye selam verirlerdi Abhaz avcıları Azveypşa’ya bağ bozumundan sonra başlayan ve yeni seneye kadar süren av mevsiminde, ava gitmeden önce bir teke ya da koç kurban ederler, onun da sürüsünden avcılara istediklerini vereceğine inanırlardı (Byhan 1962:12)

Karaçay-Malkarlı avcılar av tanrısı Apsatı’ya yalvarmanın dışında bir takım büyüler yapmaya ve davranışlarına dikkat etmeye gayret gösterirlerdi Her zaman temiz elbiseler giyerler ve ava gitmeden önce karılarıyla beraber olmazlardı Kimseye rastlamamak için şafak sökmeden, karanlıkta yola çıkarlardı Karısı ve çocukları da, avcı sanki önemsiz bir işe gidiyormuş gibi, onu uğurlamak için yataklarından kalkmazlardı Ava giden avcının evinde karısı yatakları toplamaz, evi süpürmez, çamaşır yıkamaz, komşularının işine yardım etmezdi

Her avcı daima aynı yerde kamp kurar, burada silahını hazırlar, Apsatı’dan dilek dilerdi Avladıkları hayvanlarla kamp yerine dönen avcılar burada, avladıkları geyik ya da dağ keçisinin kalbinden, karaciğerinden ve akciğerinden şiş yaparlardı Buna “adet tişlik” adı verilirdi Avcıların “tamada” adı verilen liderleri “yer, su” tanrılarına övgüler dizerek etleri paylaştırır ve etleri pişirdikleri ağaç parçasını ikiye kırarak ateşe atardı

Avcılar yemeklerini de belirli kurallara göre yerlerdi Apsatı et ve yün kokusunu anlarsa kısmetlerinin kesileceğine inanıp avın yemedikleri parçalarını ve kemiklerini toprağa gömerlerdi Geyik ya da dağ keçisi gövdesini yerde sürümeyi veya uçurumdan aşağı etmeyı iyi karşılamazlardı Bu yüzden Karaçay-Malkarlı avcılar ne kadar yüksek ve sarp arazide avlanırlarsa avlansınlar vurdukları hayvanları sırtlarında taşıyarak kamp yerine getirirlerdi

Geyik ve dağ keçisi etini yedikten sonra kemiklerini kırmazlardı Çünkü Apsatı’nın onu tekrar dirilteceğine inanırlardı Bu inanışın izlerini günümüzde kurban olarak kesilen hayvanların etlerinin parçalanmasında da görebiliriz Karaçay-Malkarlılar bugün dahi kurban olarak kesilen hayvanların etlerini parçalarken kemiklerini kırmamaya büyük özen gösterirler ve kemikleri eklem yerlerinden keserek ayırmaya dikkat ederler Bu davranışta da Apsatı’nın bir gün bu hayvanları dirilteceği inancının izleri gizlidir

Av hayvanlarının insanların konuşmalarını anladıklarına inanan Karaçay-Malkarlı avcılar yalnızca kendilerinin anlayacağı bir terminoloji geliştirmişlerdi Çeşitli av hayvanlarına takma isimler vermişlerdi

Mesela:

ayı: “ullutaban” (büyüktopuklu), “tabanın calavçu” (topuğunu yalayan), “muhar” (obur)
dağ keçisi: “togaybaş” (halka başlı)
domuz: “camçıkulak” (yamçı kulaklı), “baştöben” (başı aşağıda)
geyik: “butaklı” (dallı)
kirpi: “iyneli” (iğneli), “çıganaktük” (diken tüylü)
kurt: “canlı”, “örekulak” (dikkulak), “kızılköz” (kızılgöz)
porsuk: “çoçhakuyruk” (domuzyavrusu kuyruklu), “pık-pık”
tavşan: sokur (kör)
tilki: “hıylaçı” (kurnaz), “tavukçu” (tavuk avcısı), “uzunkuyruk”
vaşak: “amantiş” (kötü dişli), “sarayak” (sarı ayaklı), “kiştik sokmak” (kedi patikası)

Karaçay-Malkarlı avcılar tüfeğe “altınlı”, tüfek atmaya da “sızgıruv” (ıslık çalma) derlerdi

Avcılar arasında “avcılık töresi” olarak adlandırabileceğimiz ve Karaçay-Malkar halkının sosyal yapısı içinde yüzlerce yıllık bir süreçle belirlenmiş kurallar geçerliydi Avcılık sırasında bir grup avcı birleşir, içlerinden en tecrübeli olan avcı gruba liderlik (tamadalık) ederdi Geleneklere göre ava ilk kurşunu lider (tamada) atardı Vurulan av hayvanının gövdesini avcılar “teng ülüş” (eşit pay) esasına göre paylaşırlardı Fakat avı vuran avcı bunun dışında avın derisini ve başını alırdı Av grubuna bir misafir katılırsa ilk kurşunu atma hakkı ona verilirdi Bir avcıdan yaralı kurtulan geyiği ya da dağ keçisini bir başka avcı vurduğunda bile en büyük payı onu ilk yaralayana verirlerdi Bir avcının vurup da bulamadığı bir avın ölüsünü bir başka avcı bulduğunda, geleneklere göre ona dokunmaz ve sahip çıkmazdı

Karaçay-Malkar inanışlarında avcılara yardım eden ya da av hayvanlarını koruyan Av Tanrısı Apsatı’dan başka tanrılar da vardı

“Totur” ya da “Aştotur” adı verilen tanrı da Karaçay-Malkar inanışlarına göre kurtların, avcıların ve çobanların tanrısıydı Çegem vadisinde Totur’un taşı ya da Aştotur’un taşı denilen yere gelen avcılar ava çıkmadan önce taşın üzerine kurşunlarından birini ve yol azıklarının bir parçasını bırakır ve şöyle dilek dilerlerdi:

Karaçay-Malkar Türkçesi:
Sen Apsatını sakçısısa
Kiyikleni tillerin bilese
Toklugubuznu, açlıgıbıznı bilese
Gabululanı köbün ber
Apsatıga hapar ber
Tilegibizni kabıl et

Türkiye Türkçesi:
Sen Apsatı’nın bekçisisin
Geyiklerin dillerini biliyorsun
Tokluğumuzu, açlığımızı biliyorsun
Dağ keçilerinin çoğunu ver
Apsatı’ya haber ver
Dileğimizi kabul et

Av dönüşünde avcılar bu taşın yanına gelir ve avladıkları hayvanların etlerinden bir parça bırakırlardı Aştotur’un taşı halkın nazarında çok kutsaldı O taşın yanından geçen atlılar attan inip o taşa saygı gösterirlerdi

Karaçay-Malkarlılar “koç katımı” bayramlarında şu duayı söyleyerek Totur’un yeni doğacak kuzuları kurtlardan korumasını dilerlerdi:

Karaçay-Malkar Türkçesi:
Egiz-egiz tölü tuvsun
Segiz-segiz nasıb cavsun
Kozlamagan tişi kalmasın
Callı kaganak almasın
Malla tölü bersinle
Börüle keri ketsinle
Toturubuz saklasın
Teyri bizni coklasın

Türkiye Türkçesi:
İkiz-ikiz nesil doğsun
Sekiz-sekiz kısmet yağsın
Yavrulamayan dişi hayvan kalmasın
Kurt yeni doğmuş kuzu kapmasın
Hayvanlar nesil versin
Kurtlar geri gitsin
Toturumuz korusun
Teyri (Gök Tanrısı) bizi yoklasın

Kurt ağzı bağlama duasında da Karaçay-Malkarlılar Totur’dan yardım dilerlerdi Gece ağıldaki koyunlara kurtların saldırmaması için, Karaçay-Malkarlılar önce ellerine bir balta alarak üç kere “börü avzu baylayık” (kurt ağzı bağlayalım) derler, sonra baltaya üç kere tükürüp, şu duayı okuduktan sonra baltayı bir ağaç kütüğüne saplarlardı:

Karaçay-Malkar Türkçesi:
Callısa, kanlısa
Avzung kuruşsun
Tişlerin birbirine kirişsin
Aştotur amin desin
Apsatı kabıl etsin

Türkiye Türkçesi:
Kurtsun, düşmansın
Ağzın felç olsun
Dişlerin birbirine kenetlensin
Aştotur amin desin
Apsatı kabul etsin
(Haciyeva 1988:193)

Avcıları ava uğurlarken söylenen bir duada Totur ile birlikte Bayrım adı verilen bir başka tanrıça adı dikkati çekmektedir:

Karaçay-Malkar Türkçesi:
Bayrım senden tileyme, sav cürütgün balamı
Totur, Totur kayalada aylanuvçu kalamı
Börü tişden, sülevsün tırnakdan bir sakla
Uvçu coluna igi közden bir kara

Türkiye Türkçesi:
Bayrım senden diliyorum, sağ yürüt yavrumu
Totur, Totur kayalarda dolaşan kalemi
Kurt dişinden, vaşak tırnağından bir koru
Avcı yoluna iyi gözle bir bak

Karaçay-Malkarlılar, çocukluktan çıkıp delikanlılığa adım atan bir genç ilk defa eline silah alarak ava çıkacağı zaman onu Totur ile birlikte Umay Biyçe adını verdikleri tanrıçaya emanet ederler ve şu dua ile ava gönderirlerdi:

Karaçay-Malkar Türkçesi:
Umay Biyçe,Totur
Bashan ayagıngı taydırmasınla
Athan ogungu cazdırmasınla
Uvçu colungda saklasınla
Bir atıb, eki öltürgün
Bir colga eki kiyik keltirgin
Kölsüz tengleringi köl etgin
Buvlanı terilerinden koş etgin
Tıbırıngı Temirkazak culduzça begisin
Teyring bersin Apsatını malından, igisin, köbüsün

Türkiye Türkçesi:
Umay Biyçe, Totur
Bastığın ayağını kaydırmasınlar
Attığın kurşunu şaşırtmasınlar
Avcı yolunda korusunlar
Bir atıp, iki kere öldür
Bir defada iki geyik getir
Cesaretsiz arkadaşlarına cesaret ver
Erkek geyik derilerinden kamp kur
Ocağını Demirkazık yıldızı gibi sağlamlaştırsın
Teyrin versin Apsatı’nın malından iyisini, çoğunu

Karaçay-Malkarlılar avcılık konusunda ustalıkları ile Kafkasya halkları arasında haklı bir şöhret kazanmışlardı Bunu XIX yüzyıl sonlarında Kafkasya’da araştırmalar yapan çeşitli Rus bilimadamları da tuttukları notlarda belirtmektedirler Örneğin, 1870’li yıllarda Aleksey Atr şöyle yazmaktadır:

“Karaçaylılar Kafkas milletleri içinde en usta avcılardır ve dağlarda avcılıkta sayısız özellikleri vardır Keskin gözleri, yılmayan karakterleri, sis ve dumanda bile dağlarda doğru yolu bulup ilerlemeleri”(Şamanlanı 1971: 162)
Rus gezgin Y Maksimov da şöyle yazıyor:

“Karaçaylı avcıların bu yalçın kayalara tırmanmaları inanılmaz Bunların dağ keçilerinden bir farkı yok” (Şamanlanı 1971: 163)

Sonuç olarak şunu söyleyebiliriz ki, Karaçay-Malkar toplumsal yapısında son derece önemli bir yere sahip olan av ve avcılıkla ilgili gelenekler ve inanışlar kökleri tarihin derinliklerine uzanan büyük bir kültürün izlerini taşımaktadırlar Bu gelenekler ve eski inançların içinde Karaçay-Malkarlıların sağlam bir kabile yapısının, temiz insan ahlâkının, tokgözlülüğün, yiğitlik ve cesaretin izleri vardır

Doç Dr Ufuk TAVKUL