Taşıma Sistemleri 2

TAŞIMA SİSTEMLERİ (2)

HAYVANLARDA DOLAŞIM SİSTEMLERİ

Tek hücrelilerde ve sölentlerde beslenme, gaz alışverişi ve boşaltım difüzyonla olduğu için dolaşım sistemi bulunmaz
Omurgasız ve omurgalılarda dokuların O2 ve besine ihtiyacı vardır Ayrıca metabolizma sonucu oluşan CO2 ve diğer artıkların dokudan uzaklaştırılması gerekir Dokuların bu iki ihtiyacı dolaşım sistemi ile karşılanır
Hayvanlarda dolaşım sistemi kalp, damar ve taşıma sıvısından oluşmuştur Dolaşım sistemleri açık ve kapalı dolaşım olmak üzere iki şekildedir

1021 Açık Dolaşım

Derisidikenlilerde, Eklembacaklılarda ve Yumuşakçalarda görülür Bu dolaşımda kalp, atardamar toplardamar ve dolaşım sıvısı vardır Kılcaldamarlar yoktur Kalp kanı atardamarlar aracılığıyla hücreler arası boşluğa pompalar, toplardamarlar aracılığıyla da hücreler arası boşluktan geri alır Bu sistem içindeki kan dolaşımı yavaş ve basınç düşüktür Omurgasız hayvanların önemli bir kısmında açık dolaşım görülür Suda yaşayan omurgasızlarda sadece solungaçlarda kılcaldamarlar vardır

1022 Kapalı Dolaşım

Toprak solucanı ve omurgalıların taşıma sistemidir Dolaşım sistemi kalp, atardamar, toplardamar ve kılcaldamar ile birlikte taşıma sıvısından oluşur Açık dolaşımdan farklı olarak kılcal damar bulunur Ayrıca kan dolaşımı hızlı ve basınç yüksektir

1023 Omurgalılarda Dolaşım Sistemleri

Omurgalıların tamamında kapalı dolaşım görülür Dolaşım sistemi kalp, atardamarlar, toplardamarlar, kılcaldamarlar ve kan dokusundan meydana gelmiştir

A) Balıkta Kalp Yapısı ve Dolaşım Sistemi

Bir kulakçık ve bir karıncıktan oluşan iki gözlü kalp vardır
Vücutta kirlenen kan kulakçığa gelerek karıncığa geçer
Karıncıktan çıkan bir damarla solungaçlara gönderilir
Solungaçlarda temizlenen kan aortla vücuda dağılır
Özetle balık kalbinde devamlı kirli kan bulunur

Şekil: 108 Balıkta Kalbin Yapısı

B) Kurbağalarda Kalp Yapısı ve Dolaşım Sistemi

Kalp üç gözlüdür İki kulakçık ve bir karıncık bulunur Akciğerlerde temizlenen kan sol kulakçığa; vücutta kirlenen kan sağ kulakçığa gelir Bu iki kan karıncıkta birbirine karışır Karışık kanın bir kısmı akciğerlere bir kısmı da vücuda gönderilir
Özetle kurbağa vücudunda karışık kan dolaşmaktadır

Şekil : 109 Kurbağa Kalbi

C) Sürüngenlerde Kalp Yapısı ve Dolaşım Sistemi

İki kulakçık ve yarım perde ile ayrılan karıncıktan oluşan kalp vardır Bu grupta da vücutta karışık kan dolaşır Sürüngenlerin timsah grubunda kalp iki kulakçık iki karıncıktan oluşmasına rağmen temiz ve kirli kan kalbin dışında bulunan panizza kanalı ile birbirine karışır

Şekil : 1010 Sürüngen Kalbi

Vücutlarında karışık kan dolaşan canlılara soğuk kanlı canlılar denir Soğukkanlı canlılar s sıcaklık düşmelerine uyum sağlayamayarak kış uykusuna yatarlar

D) Kuş ve Memelilerde Kalp Yapısı

Kalp iki kulakçık ve iki karıncık olmak üzere 4 gözlüdür Temiz ve kirli kan birbirine karışmaz Bu nedenle vücut sıcaklığı sabittir ve sıcakkanlı canlı olarak adlandırılırlar Sıcakkanlı canlılar sıcaklık düşmelerinden etkilenmezler

Şekil : 1011 Kuş ve Memelilerde Kalp

1024 İnsanda Kalp Yapısı ve Dolaşım Sistemi

Kapalı dolaşım sistemleri içinde, en gelişmiş olanı insanlardaki sistemdir Dört odalı bir kalp, arter denilen atardamar, ven denilen toplardamar ve kapiller denilen kılcaldamarlar bulunur Bütün bu sistem içinde dolaşan kan dokusu vardır

A) Kalp Yapısı ve Damarları

Akciğerler arasında ve göğüs boşluğunda bulunur Üstte atrium denilen iki kulakçık, altta ventrikül denilen iki karıncık bulunur

Şekil : 1012 İnsanda Kalp ve Bölümleri

Sol kulakçığa akciğerlerden temiz kan getiren toplardamarlar açılır Sol karıncıkla sol kulakçık arasında iki kapakçık (mitral,biküspit) bulunur Karıncıktaki kan, aortla vücuda dağıtılır Karıncıkla aort arasında yarım ay kapakçığı bulunur Yarım ay kapakçığı vücuda pompalanan kanın kalbe dönmesini engeller
Aortla vücudu dolaşan kan alt ve üst ana toplardamar yardımı ile sağ kulakçığa getirilir
Sağ kulakçığa gelen kan karıncığa iner Sağ kulakçık ve karıncık arasında üçlü kapakçık (triküspit) vardır Karıncıktan ayrılan kan akciğer atardamarı yardımı ile akciğerlere gönderilir Akciğer atardamarı ile sağ karıncık arasında (kanın kalbe dönmesini engelleyen) yarım ay kapakçığı bulunur
Kulakçıklarla, karıncıklar arasında bulunan kalp kapakçıkları yürek iplikleri denilen kaslı bir yapı ile karıncığa bağlanmıştır
Kalbin yapısında dıştan içe doğru perikard, miyokard ve endokard olmak üzere üç farklı tabaka vardır

a) Perikard

Kalbi dıştan saran çift zarlı bir yapıdır İki yaprak arasında kalbin atışlarını kolaylaştıracak kaygan bir sıvı vardır

b) Miyokard

Endokard ve perikard arasında bulunur Kalbin çalışmasını sağlayan kaslar bu tabakada bulunur Miyokard tabakası sol karıncıkta daha kalındır Aorttan ayrılan koroner damarlar miyokard tabakasında kılcallara ayrılarak kalbi besler Bu kılcallar daha sonra toplanarak kanı sol kulakçığa boşaltır

c) Endokard

Kalbin iç yüzeyini örten bir tabakadır Tek sıralı epitel doku bağ dokusu ile miyokarda bağlanmıştır Bu tabakada kan damarı bulunmaz

B) Kalbin Çalışması ve Kalp Atış Hızını Etkileyen Faktörler

Kalbin kasılmasına sistol, gevşemesine diastol denir Kalbin odacıkları kasılma ile kan pompalar, gevşeme ile de kanla dolar
Kalp atışı büyük ölçüde kalp tarafından kontrol edilir Kalpte kalbin çalışmasını kontrol eden merkezler vardır Sağ kulakçığın arkasında bulunan sino-atrial düğüm iki kulakçığa kasılma dalgaları yayar Uyarılar buradan atriumlar arasında bulunan atrio-ventriküler düğüme iletilir Atrio-ventriküler düğüm de uyarıları his demetleri ile karıncıklara gönderir ve karıncıklar kasılır Böylece kalp kasılması tamamlanmış olur Kalbin kasılma süresi 0,85 saniyedir Bu sürenin 0,15 saniyesinde kulakçıklar, 0,30 saniyesinde karıncıklar kasılır 0,40 saniye de ise kalp dinlenir Sağlıklı bir insanda kalp atış sayısı dakikada 70 kadardır Kalp dakikada 5 litreye yakın kan pompalar Kalbin çalışması üzerine sinirler, hormonlar, kandaki kirlilik ve sıcaklık da etkilidir

a) Sinirsel kontrol

tonom sinir sisteminde bulunan sempatik sinirler kalbin çalışmasını hızlandırırken parasempatik sinirler yavaşlatır

b) Hormonal kontrol

Böbreküstü bezinden salınan adrenalin (epinefrin) ve tiroid bezinden salınan tiroksin kalp atışını hızlandırır Böbrek üstü bezinden salınan noradrenalin (norepinefrin) kalp atışını yavaşlatır

c) Kandaki kirlilik

Kandaki karbondioksit miktarı artınca kalbin çalışması hızlanır Koşma esnasında kalbin hızlı çalışması buna örnektir

d) Sıcaklık

Sıcaklık kalbin çalışmasını hızlandıran bir etkidir Yüksek ateşte kalp atışı hızlanmaktadır

C) Kan Damarları, Çeşitleri ve Yapıları

a) Atardamarlar

Atardamar duvarı üç tabakadan oluşur En dışta elastik lif, ortada düz kas, içte bir sıra yassı epitel bulunur Kan akışı hızlı, kan basıncı yüksektir Akciğer atardamarı hariç hepsinde temiz kan bulunur

b) Toplardamarlar

Yapısı atardamarlara benzer Üç tabakadan oluşur Dıştaki bağ dokuda elastik lifler azdır Orta tabakada düz kas, iç tabakada ise yassı epitel bulunur Toplardamarların içinde tek yönlü kapakçıklar vardır Akciğer toplardamarı hariç hepsinde kirli kan dolaşır

c) Kılcaldamarlar

Tek sıralı yassı epitel hücreden meydana gelmiştir Burada doku ve kan arasında madde alışverişi gerçekleşir

d) Kanın Damardaki Hareketi

Karıncıkların kasılması ile oluşan basınçla kan atardamarlarda hareket eder Toplardamarlarda kan basıncı oldukça düşüktür Bu nedenle kanın kalbe dönmesi için başka etkilere ihtiyaç vardır

- Yerçekimi : Kanın yukarıdan aşağıya akmasını sağlar Bu etki özellikle kalbin üst tarafında kalan kanın toplanmasında önemlidir
- Toplardamar kapakçıkları : Kan vücudun alt bölümlerinde taşınırken toplardamar içindeki kapakçıklar kanın yukarı doğru (tek yönde) iletilmesini sağlar
- Vücut Kasları : Toplardamarların etrafında bulunan iskelet kasları kasılarak damara basınç yapar, bu basınçla kan kalbe doğru taşınır

D) Büyük Kan Dolaşımı

Sol karıncıkta başlar, sağ kulakçıkta biter Sol karıncığın kasılması ile kan aorta pompalanır Kan aortla bütün organlara (beyinden, ayak parmaklarına ve bütün iç organlara) gönderilir Bu organlarda çok sayıda kılcaldamar bulunur Kılcaldamarlar sayesinde kandaki oksijen ve besinler dokuya, dokudaki CO2 ve artık maddeler kana geçer Geçiş tamamlandıktan sonra kılcaldamarlar da kanı sağ kulakçığa getirirler Böylece büyük kan dolaşımı tamamlanır

E) Küçük Kan Dolaşımı

Sağ karıncıkta başlar, sol kulakçıkta biter Sağ karıncığın kasılmasi ile kan akciğer atardamarına pompalanır Akciğer atardamarı kanı akciğerlere götürür Akciğerde kılcaldamarlara ayrılarak alveole CO2 bırakılır ve oksijen alınır Bu değişim gerçekleştikten sonra oksijence zengin kan, akciğer toplardamarı ile sol kulakçığa getirilir Böylece küçük kan dolaşımı tamamlanmış olur

F) Kılcaldamar ve Hücreler Arasında Madde Alış-Verişi

Vücut hücreleri, hücreler arası boşlukta bulunan doku sıvısında yaşarlar Bu sıvı kan sıvısına benzemektedir Fakat protein miktarı azdır Kılcaldamarlardaki kan ile, hücreler arasındaki madde alışverişi bu ortamda olur Kılcaldamarlardan doku sıvısına, doku sıvısından kılcaldamarlara madde geçişi damarlardaki basınçla olur

Şekil : 1013 Starling Hipotezi

Kılcaldamarın atardamar ucunda osmotik basınç 25 mmHg, kan basıncı ise 40 mmHg dir Bu basınç farkından dolayı atardamar ucundan su ve çözünmüş maddeler doku sıvısına geçer
Toplardamar ucunda ise kan basıncı 15 mmHg, Osmotik basınç 25 mm Hg dir Bu basınç farkından dolayı su ve suda çözünmüş maddeler doku sıvısından kana geçer (Starling Hipotezi)

Grafik: 101 Starling Hipotezi

G) Kan Basıncı ve Akış Hızı

Kan basıncı karıncıkların kasılması ile meydana gelir Basınç atardamar, kılcaldamar ve toplardamara doğru azalma gösterir Bu azalma kanın akışını kolaylaştırır

Grafik : 102 Dolaşım Sisteminde Basınç Değişimi

Kan basıncı sağ kulakçık yakınında sıfırın altına düşer Bu bölgede kan kalbe sağkulakçığın emme basıncı ile giriş yapar
Kanın akış hızı aortta en yüksek seviyededir Kılcaldamarlarda yüzey artışına bağlı olarak sürtünme arttığı için kanın akışı iyice yavaşlar Toplar damarlara geçildiğinde yüzey azaldığı için kanın akış hızında artma gözlenir

Grafik: 103 Dolaşım Sisteminde Kanın Akış Hızı Değişim Grafiği

H) Kanın Yapısı ve Görevleri

Kan plazma denilen bir sıvı ve bu sıvı içinde bulunan hücrelerden meydana gelmiştir

a) Plazma

Plazma kanın %55ini oluşturan sıvıdır Plazmada pH = 7,4 tür Plazma içinde su, proteinler küçük karbonhidratlar, yağlar, aminoasitler, vitaminler, mineraller, hormonlar, antikorlar, üre ve karbondioksit bulunur

b) Alyuvarlar

Sayısı mm3 te 5-7 milyon arasında değişir Kırmızı kemik iliği, karaciğer ve dalakta üretilir Karaciğer ve dalakta parçalanarak imha edilirler Oksijen ve karbondioksit taşımakla görevlidir Çekirdekleri yoktur Hemoglobin alyuvarlara ve kana kırmızı rengi verir

c) Akyuvarlar

1 mm3 kanda 7000 kadar akyuvar bulunur Belirli şekilleri yoktur Çekirdekli beyaz kan hücreleridir Sarı kemik iliğinde ve lenf düğümlerinde üretilirler Vücuda giren zararlı bakterilerle mücadele ederler Amip gibi aktif hareketleri vardır Vücuda giren zararlı bakterileri fagosite ederler

d) Trombositler

Kanın pıhtılaşmasında görev alırlar 1 mm3 kanda 300000 kadar trombosit bulunur Gerçek hücre özelliği yoktur Renksiz ve çekirdeksizdir Kanın pıhtılaşması için özel protein üretir

J) Tansiyon ve Nabız

Kanın kalpten atardamarlara pompalanması atardamarların çeperinde gerginleşmeye neden olur Damardaki böyle genişleme ve büzülme nabız atışını meydana getirir
Kanın atardamar çeperine yaptığı basınç tansiyon olarak adlandırılır Kan kalpten pompalandığı anda büyük (sistolik) tansiyon, kalbin dinlenme anında kanın atardamara yaptığı basınç küçük (diyastolik) tansiyon olarak adlandırılır

K) Homeostasi

Canlıların iç çevreleri ile yaşadıkları ortam arasında madde alışverişi yaparak denge sağlamaları olayına homeostasi denir Bir canlının sabit bir iç çevreye sahip olmasıda taşıma, sinir ve endokrin gibi düzenleyici sistemlerle birlikte solunum ve boşaltım sistemleri de doğrudan rol oynar

103 LENF SİSTEMİ

Kan plazmasının kılcallardan hücreler arası boşluklara kontrollü olarak sızması ile doku sıvısı oluşmuştur Bu doku sıvısı hücrelerle kan arasındaki madde alışverişinde taşıyıcı görev yapar Doku sıvısının bir kısmı Starling Hipotezi ile tekrar dolaşıma katılabilir Bir kısmı ise ancak lenf sistemi aracılığıyla dolaşım sistemine katılır Lenf sıvısı içinde doku sıvısı, akyuvarlar ve sindirim sisteminden gelen yağ ürünleri vardır
Lenf sistemi, lenf damarları, lenf düğümleri ve lenf sıvısında oluşur

1031 Lenf Damarları

İnce duvarlı ve kapalı uçlu kılcallarla başlar Kılcaldamarlar doku sıvısına çok geçirgendir Lenf kılcalları büyük lenf damarlarına bağlanır Lenf sisteminde damarlar toplardamar niteliğindedir Damar içinde tek yöne açılan kapakçıklar bulunur

1032 Lenf Düğümleri

Lenf düğümlerinde lenfosit denilen akyuvarlar bulunur Vücuda giren bakteriler buralarda tutularak imha edilir Fazla sayıda bakteri vücuda girmişse lenf düğümlerinde şişme görülür Bademciklerin şişmesi buna örnek olarak verilebilir

1033 Lenf Dolaşımı

Lenf kana iki yolla karışır
(Bkz Şekil 1014)

A) Birinci Yol

Vücudun sol tarafından toplanır Bacak ve bağırsaklardan lenf, kılcalları ile toplanan lenf önce peke sarnıcına oradan da göğüs kanalı ile sol köprücük altı toplardamarına götürülür ve dolaşıma katılır

B) İkinci Yol

Vücudun sağ bölgesinden toplanan lenf, lenf damarları ile sağ köprücük altı toplardamarına açılarak dolaşıma katılır

Şekil : 1014 Lenf Sisteminde Dolaşım