Osmanlıca Terimler

Acemi oğlanı ; Acemi ocağına yeni alınmış,henüz eğitim görmekte ve yetişmekte olan genç yeniçeri adayı
Akağa ; Sarayın haremindeki zenci olmayan hadım harem ağası(Darüssaade ağası)
Arpa Emini ; Saraydaki padişah ahırının en üst düzeydeki yöneticisiAhır masraflarını ken disine emanet edilen paradan yapan kişi
Arz odası ; Padişahların devlet büyüklerini ve yabancı elçileri kabul edip dinledikleri oda
Askeri Rüşdiye ; Askeri ortaokul
Aşçıbaşı ; Saray mutfaklarındaki aşçıların başı
Babıâli ; ( Yüksek kapı anlamında) Osmanlılarda Sadaret (Başbakanlık),Dahiliye ve Hariciye (İçişleri ve Dışişleri Bakanlığı) ve Şurayı Devlet (Danıştay) dairelerinin bulunduğu bina
Babüssaade Ağası ; (Kapuağası/Sarayağası) Saraydaki hadım Darüssaade ağaları ile Akağaların ve Enderun memuriyetlerinin genel amiri
Baltacı ; Sarayda harem muhafızlarına verilen ad / Seferler sırasında askeri birliklerin önünde giden ve yolların kapanmasına neden olan ağaçları kesen eli baltalı olan,uzun sakal bırakıp meşin önlük giyen özel seçilmiş iri yapılı askerler
Baruthane Nazırı ; Barut imalatı ile uğraşan baruthane nezaretinin yöneticisi
Başçıbaşı ; Saraya ait inşaat işlerinde çalışan işçi başlarının (Başçı) başı olan kişi
Baş Çuhadar ; Sarayda padişahın kaftan ve kürklerine bakan büyük memur / Sadrazam ve vezirlerin ve diğer üst düzey görevlilerin yanında çalışan ve evrak iletme,mektup taşıma işi yapan görevlilerede çuhadar denirdi
Berberbaşı ; Saray berberlerinin başı,yöneticisi
Beylerbeyi ; Genel vali,Sancak beylerinin başıOsmanlı imparatorluğunun Asya kıtasındaki sancak beylerinin başına "Anadolu Beylerbeyi",Avrupa kıtasındaki sancak beylerinin genel valisinide "Rumeli Beylerbeyi" denirdi
Bimarhane ; Akıl hastanesi(Tımarhane)
Bina Emini ; Osmanlılarda büyük ve resmi binalar yapılırken,inşaat masraflarını tutan,malzemeyi satın alan ve ustalarla işçilerin ücretlerini ödeyen,biri katip diğeride Ruznameci (Muhasebeci) olmak üzere iki yardımcısı bulunan görevli
Bostancıbaşı ; Padişahın mülkü olan bostanların ekilip,biçilme işini yürüten bostan işçilerinin başı / Sarayın muhafazasına ve şehrin güvenliğine bakan askeri teşkilatın başı
Cariye ; Düşman ülkelerine yapılan akınlarda ele geçirilerek veya yabancı ülkelerden kaçırılarak,mal gibi para ile alınıp satılan kız,kadın,kadın köle ( Halayık,odalık,yataklık)
Çelebi ; Efendi,kibar,görgülü ve ince kişiEskiden "bay"yerine kullanılan bir ünvan
Çerakçı ; Kandilleri ve mumları yakıp söndürmekle görevli kişi
Çeşnigir ; Darphane-i Amire'de (darphane) çalışan ve basılan gümüş ve altın paraların ayarını kontrol eden kişi
Darül kurra ; Cami,mescit gibi yerlerin hemen yanında yapılan kuran okuma yeri
Darüssaade Ağası ; Osmanlı saraylarında harem dairelerindeki hadım edilmiş harem ağası
Darüşşafaka ; Eski "Cemiyet-i Tedrisiye-i İslamiye"(İslami Eğitim Cemiyeti) tarafından kurulmuş olan yetimler okulu
Defterdar ; Osmanlı devletinin maliye işlerine bakan kişi, Devletin çeşitli resmi kurumlarının maliye işlerine bakan görevliler
Defter Emini ; Osmanlılarda Defter-i Hakani idaresinde (Tapu ve kadastro genel müdürlüğü) çalışan ve tapu işlerine bakan yüksek görevli
Delme Mecra ; Yerin altından giden ve insan eli ile yapılmış olan su galerisi,yer altı su isale hattı
Derviş ; Tarikatlardan birine bağlı olan ve tekkede çile ile uğraşan,giyim ve yaşayışında tarikatının adetlerini güden kişi
Devşirme ; Yeniçeri ocağına alınan gayri müslim çocuklar
Divan ; Padişah ile devlet büyüklerinin bir araya gelerek devlet işlerini görüşmek üzere yaptıkları toplantı
Divanı Hümayun ; Padişahın başkanlığında toplanan ve sadrazam,şeyhülislam gibi yüksek dereceli devlet görevlilerinin katıldığı ve devlet işleri ile halkın sorunlarının görüşüldüğü meclis
Ebced hesabı ; Arab alfabesindeki her harfin bir sayıyı göstermesi kuralı ile harflerden seçilerek düzenlenmiş anlamlı dizilerle bir olayın meydana geldiği yılı belirtme yolu
Enderun ; Saray teşkilatı
Erkânı harb ; Kurmay sınıfından olan yüksek rütbeli asker
Evkaf ; Vakıfların hepsi,tümüBu günkü Vakıflar Genel Müdürlüğü
Eyercibaşı ; Padişahın ve saraydaki diğer yüksek görevlilerin atlarının eyerlerini yapan sınıfın yöneticisi
Fodla ; Bir cins çörek,kurabiye
Gümrük Emini ; Gümrüklerin hesap işlerine bakan yönetici
Hafız ; Kur'an'ı ezberlemiş olan kişi
Harbiye Nezareti ; Osmanlılarda milli savunmanın kara kısmı ile uğraşan nezaret
Harem-i Hümayun ; Sarayların kadınlara mahsus olan kısmı,Harem dairesi
Harik havuzu ; Yangın havuzuYangınlara müdahale etmek için gerekli olan suyun depo edildiği havuzlar
Hasodabaşı ; Sarayda padişaha ait olan bölümlerin hizmetini gören kişilerin yöneticisi
Hattat ; Mesleği Arap harfleri ile güzel yazı yazmak olan kimse
Hazine-i Hassa ; Padişahın şahsi gelir ve malları
Hazine Kethüdası ; Osmanlı devletinde sarayın Enderun dairesindeki hazinede bulunan değerli eşyanın korunması ve yönetimi ile görevli kimse
Haznedar ; Saray hazinesini bekleyen,yöneten kimse
Hekimbaşı ; Sarayda görev yapan hekimlerin başı,başhekim
Horasan Harcı ; İçerisine yumurta akı katılarak yapılan bir çeşit harç
Humbara ; Tunçtan yapılmış ve içindeki oyuğa patlayıcı doldurulmuş bomba
Humbaracı ; Yeniçeri ocağının havan topu sınıfına ait topçu eri
İbnülemin ; Güvenilir dost kişi
İhramcı ; Hacıların Kâbe'ye giderken giydiği ve geniş beyaz yünlü çarşaftan ibaret olan ihram'ı üreten kişi
İmaret ; Çoğunlukla bir cami bünyesinde yapılan, bazen bir camiden ayrı olarakta oluşturulan ve fakirlere özellikle yemek yardımı yapmak amacı ile kurulan ve vakıf niteliğinde olan kuruluş
İzam ; Bir yerin büyüğü,büyük kişi,yönetici
Kadı ; İslam hukuku olan şeriat'a göre hüküm veren yargıçTanzimata kadar askeri davalarla devleti ilgilendiren davalar hariç tüm davalara bakmışlardırTanzimattan sonra ise yalnızca evlenme,boşanma,nafaka ve miras davalarına bakmışlardırKadılık müessesesi medeni kanunla kaldırılmıştır
Kaldırımcı ; Yol yapımından sorumlu olan esnafİşlerini genellikle götürü usülde yaparlar ve kullandıkları taşların temin edilmesini ve taşların kesim işlerinide kendileri yaparlardı
Kaldırımcı Kethüdası ; Götürü usülde taş döşeyerek yol yapan kaldırımcı esnafının yaptığı işi denetliyen ve ölçümleme yaparak yapılan yolun bedelini tesbit edip,parasını kaldırımcı esnafına ödeyen kişi
Kalfa ; Saraylarda ve büyük konaklarda halayıkların (Cariye) başı olan kadınPadişah tarafından tayin edilirler,sarayda kendilerine ayrılan yerde otururlar ve sarayın iç hizmetlerinde çalışan cariyelere buyruk verirler ve özel günlerde cariyelerden farklı giyinirlerdi
Kapı Ağası ; Padişahın sarayındaki akağaların en büyüğü
Kapıcıbaşı ; Saray kapılarını bekleyen sınıfın yöneticisi
Kapıcılar Kahyası ; Bir ilin veya bir resmi dairenin babıâli'de görülecek işlerini takip eden memur
Kapı Kethüdası ; Valilerin,sancak beylerinin ve patrikhanenin babıâli ve diğer resmi dairelerdeki işlerini takip eden memur
Kapıkulu ; Osmanlı devletinde Padişahın kumandası altındaki piyade ve süvari sınıfından olan ve bahşiş ve ulufe ile geçinen askerler
Kaptan-ı Derya ; Donanmanın başı,deniz kuvvetleri baş kumandanı
Kasabbaşı ; Sarayda hizmet gören kasabların başı(Kethüdayı Kassaban)
Kaside ; Onbeş ila yüz beyitten oluşan ve tek kafiye düzenine göra kurulan ve ünlü kişilere övgü niteliği taşıyan nazım eser
Kassam ; Kadı ve kazaskerlerin hizmetindeki görevlilerden biriÖlen bir kişinin mal varlığını varislerine şeriat kurallarına göre paylaştıran görevli
Katip ; Sarayda veya herhangi bir devlet kurumunda çalışan ve görevi yazı işlerine bakmak olan kişi
Kavas ; Osmanlılarda vezirlerin yanında bulunan silahlı koruma görevlileri1908 yılında kavas sistemi kaldırılmıştır
Kavasbaşı ; Vezirleri korumakla görevli kavasların başı
Kazasker ; En yüksek ilmi rütbe,günümüzün adalet bakanıİmparatorkuğun Asya ve avrupa bölümlerindeki kadıların başı (Rumeli Kazaskeri,Anadolu Kazaskeri)Kadı ve müderrislerin atama ve tayin işleri ile ordu mensupları ile ilgili davalara ve devleti ilgilendiren davalara bakmaktan sorumlu olan kişi
Kemankeş ; Ok atıcı,okçu,yay kullanıp ok atan kişi
Kethüda ; Kahya,yardımcı,üst düzey devlet görevlilerinin yardımcısı,saray hizmetinde çalışan belirli esnaf (Arabacılar, şamdancılar,kilerciler vs) gruplarının başı olan kişi
Kıble taşı ; Açık alanlarda oluşturulan namazgahlarda kıblenin yönünü belirtmek için dikilen taş
Kızlar Ağası ; Saray hareminin ağası(Darüssaade ağası)
Kiler Kethüdası ; Saraydaki Kilercibaşının emrinde çalışan ve vazifesi kiler görevlilerini teftiş etmek olan kahya
Kubbe ; Yarım küre şeklinde olan ve bir yapıyı örten dam
Küfeki taşı ; Basınç altında kaynaşmış kum taneciklerinden oluşmuş,işlenmesi nispeten kolay olan ve su geçirmeyen bir taş cinsi
Külliye ; Medrese,hamam,imaret,şifahane ve çarşı gibi ek yapıları ile birlikte inşa edilen cami
Künk ; Su nakli için isale hatlarında kullanılan pişmiş toprak tada çimentodan yapılmış boruOsmanlılar döneminde toprak künkler kullanılır ve şebekeden su kaybını azaltmak için iç yüzeyleri sırla kaplanırdı
Kürkçübaşı ; Padişahın kürklerini muhafaza etmekle görevli kişi
Lağımcı ; Düşman kalelerini feth etmek için tünel kazıp,içine barut koyarak patlatan ve kale duvarlarının yıkılmasını sağlayan asker sınıfıSu yollarının inşaatında su galerilerinin açılması işlerindede çalıştırılmışlardır
Lökün ; Zeytinyağı ile kireç karışımından dövülerek yapılan bir çeşit sızdırmazlık macunu( Çeşme musluklarının takılmasında ve su künklerinin birleşme yerlerinde suyun sızmaması için kullanılan macun)
Mahlas ; Eskiden bir şiirin son beytinde kullanılması adet olan,şairlerin kullandığı takma ad
Maksem ; Su dağıtma sandığı ve lüleler yardımıyla suyun çevredeki çeşmelere ve diğer yapılara dağıtımının yapıldığı yer
Maliye Nazırı ; Osmanlılarda devletin gelir ve giderlerinin tutulduğu maliye teşkilatının yöneticisi
Maslak ; Ana su isale hattının kollara ayrıldığı yer
Medrese ; Gelenek ve görenekçi usullerle eğitim yapan ve özellikle din ve hukuk adamı yetiştiren ve genellikle külliye şeklindeki camilerin bünyesinde yer alan ve bir avlu etrafına dizilmiş çok sayıda odadan oluşan okul
Mescit ; İçinde cuma namazı ve bayram namazı kılınmayan küçük mahalle cami
Matbah Emini ; Saray mutfaklarının hesabını tutan görevli
Mevkufat ; Bir zaman için tutulup alı konulmuş olan mal yada paraBir şeyin gelirinden artıp hazineye mal edilen paraBu görevi yerine getiren kişilerede mevkufatçı denirdi
Mevlevihane ; Mevlevilik tarikatına bağlı olanların, tarikat kurallarına göre toplandıkları ve içinde özel odaları ve tören yerleri bulunan bina
Mihrap ; Camilerde kıble yönünde bulunan ve imama ayrılmış olan oyuk veya girintili yer
Molla ; Büyük kadı, kadı'nın bir üst derecesi,eyalet kadısı
Mutasarrıf ; Osmanlı yönetimindeki sancakların ( Vilayet ile kaza arasındaki yer) en büyük mülki ve idari amiri Derece olarak kaymakamdan büyük validen küçüktürler
Muvakkithane ; Saat imali ve tamiri yapılan yer
Müderris ; Eskiden medresede öğretmen,sonraları profesör anşamında kullanılmıştır
Müşir ; Osmanlılarda askerlikte en yüksek rütbe,mareşal
Müştemilat ; Eklenti-Ek bina
Nafia ; İnşaat işleri
Naib ; Vekil olarak birinin yerine geçen ve yerine geçtiği kişi adına işleri yürüten kişi
Nakkaş ; Binaların duvar ve tavan gibi yerlerine ve kitaplar süslemeler yapan resimci,süsleme ustası
Nalıncı ; Hamam gibi ıslak zeminlerde giymek için tahtadan yapılan yüksek tabanlı bir çeşit terlik olan nalın'ı (Takunya) imal eden kişi
Namazgah ; Açıkta namaz kılmak için hazırlanmış yer
Nazır ; Osmanlılarda bir idare bölümünün yada kurumun başında bulunan görevli
Nişancı ; Osmanlı devletinde Padişah kaynaklı her türlü yazıya,padişahın imzası olan nişanını koyan veya padişahın tuğrasını çeken divanı hümayun üyesi memur
Reis-ül küttap ; Tanzimattan önce Osmanlı imparatorluğunun dışişleri bakanına verilen adSonraları Divanı hümayun'da yazı işlerini yürüten kalemlerin ve katiplerin şefi
Reis-ül ûlema ; Şeyhülislamlık dairesinde ilmiye sınıfının başı olan memur
Rikab Kaymakamı ; Sadrazam ordunun başında sefere çıktığı zaman kendisine vekalet eden görevli ( Sadaret kaymakamı )
Ruzname ; Günlük olayların yazıldığı defter,günlük gazete,günlük masrafların yazıldığı defter hazineye girip çıkan eşya yada paraların günlük işlendiği defter,askeri seferler sırasında olayların günlük yazıldığı defter
Ruznameci ; Günlük defterleri kaleme alan kişi / İnşaat masraflarının günlük hesabını tutan muhasebeci
Sadaret ; Sadrazamlık makamı
Sadaret kaymakamı ; Sadrazam,Serdarı ekrem ünvanı ile ordunun başında sefere çıktığı zaman onun yerine istanbulda kalıp vekaleten sadrazamın işlerini yapan vezir düzeyindeki görevli
Sadaret kethüdası ; Sadrazamın birinci derecede yardımcısı
Sadrazam ; Osmanlılarda padişahtan sonra gelen ikinci adam,en yetkili devlet görevlisiGünümüz başbakanı
Sahilhane ; Devlet ileri gelenlerine ait deniz kenarındaki konak,yalı
Saka ; İşi,çeşme ve sarnıç gibi yerlerden su alarak evlere dağıtmak olan kişi
Saka başı ; Osmanlılarda sarayda bulunan ve sarayın su ihtiyacının karşılanmasında ve seferler sırasında ordunun su ihtiyacının karşılanması işinde görev yapan saka'ların yöneticisi
Saka gediği ; Sakalara verilen, çeşmelerden su alma imtiyazıBu imtiyaz yazılı bir senede bağlanır ve bu senet alınıp satılabilir veya varislere intikal edebilirdiSakaların su alabileceği çeşmelerde belirtilir ve sakalar her çeşmeden su alamazdı Sakalara verilmiş olan bu imtiyaz 1869 yılında kaldırılmıştır
Sakalar kethüdası ; Sakalar ocağının kahyası olup derece olarak sakabaşından sonra gelirGörevi divan toplantılarında vezirlere ibrik ve havlu tutmaktır
Salma mecra ; Kanalet şeklindeki üstü açık olan su isale hattı
Sarnıç ; Su ihtiyacını karşılamak amacı ile yapılan özel su toplama havuzu,su deposuÜstü açık yada kapalı olabilir
Serasker ; Padişah ve sadrazam sefere çıkmadığı zaman ordunun başında seferi yöneten vezire verilen ünvan / 1826 yılında yeniçeri ocağının kaldırılmasından sonra kurulan Asakiri Mansurei Muhammediye ordusunun kumandanı
Serçavuş ; Baş çavuş
Serdar ; Ordu kumandanı
Serdarıekrem ; Padişah sefere katılmadığı zaman ordu baş kumandanı olarak seferi idare eden sadrazama verilen ünvan
Sermimar ; Mimarların başı,baş mimar
Seyyid ( seyit ) ; Bir topluluğun ileri gelen kişisi,efendi
Sıbyan mektebi ; Osmanlılarda ilköğretim okulu
Silahtar ; Padişah ve vezir gibi devlet ileri gelenlerinin silahlarını koruyan ve bakım ve onarımını yapan görevli
Sipahi ; Kapıkulu süvarilerinin birinci bölüğünü oluşturan askeri ocak
Sipahi ağası ; Kapıkulu süvarilerinin birinci bölüğünü oluşturan sipahi ocağının kumandanı
Solak ; Osmanlı kapıkulu teşkilatı bünyesinde yer alan ve görevi padişahın muhafızlığını yapmak olan koruma görevlisi
Su nazırı ; Su işlerinin organizasyonundan sorumlu olan ve devşirme ve acemi oğlanlarından adam toplayarak gerekli işleri yaptıran görevli
Su nezareti ; İlk defa Kanuni Sultan Süleyman döneminde kurulan ve su işlerinden sorumlu olan idareÖnceleri padişaha bağlı iken sonradan şehremaneti bünyesinde bir müdürlük haline sokulmuştur
Su yolcu ; Su tesislerinin isale hatlarının bakım ve onarımından sorumlu olan kişi
Su yolcubaşı ; Su yolcuların idaresinden ve çeşmelerin bakım ve onarımından sorumlu olan kişi
Sülüs ; Arap alfabesi ile yazılan yazının bir çeşidi
Şadırvan ; Halkın abdest alması için cami avlularına yapılan ve çok sayıda musluğu olan çeşme
Şamdancılar kethüdası ; Saraydaki şamdanların bakım ve onarımından ve yakılıp söndürülmesinden,saraydaki ışık işlerinden sorumlu olan şamdancıların yöneticisi(Şamdancıbaşı-Serşamdani)
Şehzade ; Padişah oğlu veya padişah ailesinden olan diğer erkeklerin oğullarından biri
Şehremaneti ; Bu günkü belediye teşkilatının osmanlılar döneminde kurulan ilk şekli,şehrin temizlik ve güzelliği ile ilgilenen mahalli idare
Şehremini ; Şehremaneti teşkilatının (Belediye) başında olan kişi
Şeyh ; Tekke başkanı,tarikat lideri
Şeyhülislam ; Osmanlılarda kabinede sadrazamdan sonra yer alan ve din işleri ile birlikte dünya işlerinede dini bakımdan karışan kimse
Şıkk-ı evvel defterdarı ; 1kısım ve 2 kısım olarak ikiye ayrılan defterdarlık teşkilatının 1kısmı 2 kısımada Şıkk-ı sani adı verilirdi
Tabaklar ahibabası ; Deri imalatçılarının esnaf loncası başkanı
Tarikat ; Tasavvufa dayalı olan çeşitli islam doktrinlerine verilen ad
Tekke ; Belli bir tarikata üye olan kişilerin toplanıp ayin yaptıkları yer
Tersane çavuşu ; Gemi yapılan yerin işçi başı
Tersane emini ; Gemi yapılan yerin mali işlerinin sorumlusu
Tersane kethüdası ; Gemi yapılan yerin yöneticisi
Topçubaşı ; Topun yapımı,bakımı,taşınması,ikmali ve savaşlarda kullanılması ile görevli olan askeri ocağın komutanı
Tophane nazırı ; Topların imal edildiği ve topçu askerlerin eğitiminin yapıldığı yerin komutanı
Tuğra ; Padişahın adının yazılı bulunduğu ve karmaşık yazı tekniği ile yazılmış olan sembol
Tulumbacı ; Yangın söndüren kişi,bu günkü itfaiyeci
Türbe ; İçinde çoğunlukla ünlü kişilerin gömülü bulunduğu anıtsal mezar
Türbedar ; Türbede hizmet gören ve türbeyi bekleyen kimse
Vakanüvis ; Zamanın olaylarını kayıt etmekle görevli resmi devlet tarihçisi
Vakıf ; Bir hizmetin sürekli yapılabilmesi için belli koşullarla resmi bir yoldan herhangi bir kimse tafından bırakılan mülk yada paraİlgili hizmet bu mülk yada paranın getirisi ile halka bedelsiz sunulur ve vakfın idaresi mütevelli denen bir kişi tarafından yürütülür
Valide Sultan ; Padişah annesiPadişah tahta çıkınca anasıda valide sultan ünvanını alır ve eski saraydan bir tören ile Topkapı sarayındaki özel dairesine taşınırdı
Vezir ; Bakanlık ve valilik gibi önemli görevleri yerine getiren ve paşa ünvanlı olan kişi
Veziri azam ; Sadrazam,günümüz başbakanı
Voyvoda ; 17asırda kullanılmaya başlanan ve reis,subaşı,ağa gibi çeşitli manalara gelen bir ünvan
Yaver ; Devletin ileri gelenleri ile komutanların yanında bulunup onların emirlerini yazmakla ve yerine iletmekle görevli kimse
Yeniçeri ; Orhan Gazi tarafından kurulan piyade sınıfı asker ocağının erleriBaşlangıçta çok başarılı hizmetler gören yeniçeri ocağı zamanla dejenere olmuş ve defalarca baş kaldırarak devletin başına dert olmuştur Yeniçeri ocağı 1826 yılında IIMahmud tarafından başka bir askeri ocak kurularak ( Nizami cedid) ortadan kaldırılmıştır
Yeniçeri Ağası ; Yeniçeri ocağının komutanı
Yesari ; Solak,sol elini kullanan / Yesarizade ; Solak kişinin soyundan gelen
Zaviye ;Küçük tekke