Askerî Denizaltılar

Alm Unterseeboot (U-Boot) (n), Fr Sous-Marin (m), İng Submarine Deniz sathının altında seyredebilen deniz vasıtası Denizaltı târihi çok eski zamanlara dayanır

Denizaltıda Deniz, bir okyanus ile bağı olan ve büyük bir alanı kaplayan ve genellikle tuzlu olan su birikintisidir Terim genellikle okyanus terimi yerine de kullanılır

dikey ve Longitudinal, vertical

yatay olmak üzere iki hareket vardır Denizaltıda dikey hareketalma ve çıkma olarak târif edilir Dalmak için denizaltı Horizantal

basınca dayanıklı bkz basınç

sarnıçlarına su alır Ağırlaşan denizaltı dalışa geçer Satha tekrar çıkabilmek için alınan su dışarı atılır Bâzı denizaltılarda ise mukâvim Su tadı olmayan saydam sıvı Suyun adeta sihirli bir içecek olduğunu herkes biliyor Sağlıklı ve güzel olmanın, ciltteki ve vücuttaki nemin korunmasının temel koşulu bol su içmek Bir oksijen atomu ile iki hidrojen atomunun birleşmesinden meydana gelmiş, adi sıcaklıkta berrak, saydam ve kokusuz bir sıvı Dünyanın % 71ini, tabiatta bulunan canlıların yapısının büyük bir kısmını su meydana getirir Yediğimiz gıdaların başlıca bileşenleri de sudur Mesela, domatesin % 95i, sütün % 87 ?si v

tekne dışında yer alan mukâvim olmayan dalma sarnıçları vardır Denizaltılara yatay hareketi ise Tekne, su üzerinde kalmak ve hareket etmek amacıyla inşaa edilen araçlara verilen genel ad Genelde polyester veya ahşap malzemeden imal edilir

pervane Pervane Bir eksene dikey olarak bağlanan iki veya daha çok kanattan ibaret, içinde bulunduğu akışkana (hava veya sıvı) itme veya çekme hareketi veren alet Geceleri ışık etrafında dönen kelebeklere de pervane denir Büyük ve Türkiye Selçuklularında, İlhanlılarda dirliklerle (has, zeamet, tımar) ilgili fermana da pervane adı verilirdi


Pervaneler dönen bir milin göbeğinde bağlantılıdırlar Mil dönünce pervaneler de döner Kanatlar katı olmayan akışkana gerekli hareketi verebilmesi için

motoru sağlar Ayrıca yatay ve dikey hareket, Motor Herhangi bir enerjiyi, mekanik enerjiye çeviren makina Kullandığı enerjiye göre değişik isimler alırlar: Su ile çalışan hidrolik motorlar, hava ile çalışan hava motorları, elektrik enerjisiyle çalışan elektrik motorları, ısı enerjisiyle çalışan içten yanmalı ve dıştan yanmalı motorlar gibi Fakat, bunların içinde, motor deyince akla gelen, elektrik motorları ile içten yanmalı motorlardır (Bkz Elektrik Motoru)


İçten yanmalı motorlar: Yanmanın, makinanın içinde vuku bulduğu moto

ufkî ve amudî dümenlerle yönlendirilir Modern denizaltılarda dalışı hızlandıran gemi baş tarafında yer alan burgu ufkî dümenler mevcuttur

Ana mukâvim tekne, denizaltının dalabileceği umku (derinliği) tâyin eder Mukâvemet denizaltı teknesinin şekli ile de ilgilidir Dâire kesitli sigara biçimindeki denizaltı basınca dayanıklıdır Ceviz gibi küre denizaltı daha mukâvim olup, çok derine dalabilir, ancak hidrodinamik yapı silindirik şekli ön plana geçirmiştir Ayrıca denizaltıda mümkün mertebe az delik olmalıdır Buna rağmen Periskop, Anten, Şnorkel, Çıkış kaportası, Torpido kapakları gibi birçok delik vardır Bu delikler su sızdırmaz bir şekilde kapatılır

Mukâvim tekne dışında kule ve dalma sarnıçları vardır Dalma sarnıçları bâzan geminin başında ve kıçında; bâzan da bütün bünyeyi yorgan gibi sararcasına yer almıştır Her dalma sarnıcında iki delik vardır Bir delik altta olup, dalışta su bu delikten girer Diğer delik yukarıda olup, dalış yapılacağı vakit açılarak sarnıçtaki havanın kaçmasına yarar Boşalan hava yerine su dolunca, denizaltı dalışa geçer Tekrar su üstüne yükselebilmek için yukardaki delikten sarnıca bu defâ hava üflenir Basınçlı hava sarnıçtaki suyu alt delikten dışarı atınca, denizaltı yukarı çıkar

Denizaltının dalışı gemi pervânesine yol vererek, dümenler kullanarak hızlandırılır Geminin su altında dengeli olarak durabilmesi için gemi içinde ayrıca suyu birbirine nakleden tirim (denge) sarnıçları vardır Geminin aşağı yukarı hareketini hassas olarak ayarlayan bir de nazm (telâfî) sarnıçları vardır


Kapalı bir hacim olan Klasik ve Nükleer denizaltıda, makine ve cihazların hacimleri dışında kalan hacme serbest hacim denmektedirBu serbest hacimde personelin soluduğu hava ile birlikte çeşitli kaynaklardan çıkan gaz ve parçacıklarda bulunurBunlar;
Personelin ürettiği karbon dioksit,
Cihazlardan çıkan ozon,
Dizellerden çıkan karbon monoksit-kurum-motorin buharı-yağ buharı,
Pillerden çıkan stibin-hidrojen,
Mutfaktan çıkan yağ buharı,
Elbiselerden çıkan parçacıklar ve sigaradan çıkan kül-karbon dioksit

Klasik denizaltıda mecbur kalınmadıkça bu atmosfer şnorkel işlemi ile değiştirilirNükleer denizaltıda deniz suyunun elektrolizi sonucu elde edilen oksijene diğer solunum gazlarının ilavesi ile değiştirilir

Her iki gemi tipinde de bu karışımdaki parçacıklar Filtrelerden ve Statik toz tutuculardan geçirilerek süzülürDiğer gazlara nisbeten fazla olan ve başlangıçta gemi içi atmosferde binde bir olan karbon dioksit, klasik denizatıda serbest hacime-personel sayısına bağlı olarak bir süre sonra yüzde 19 seviyelerine ulaştığında hava yüzde 98 sodyum hidroksit-yüzde 2 sodyum silikat`tan oluşan karbon dioksite aç bir madde tanecikleri ile dolu "Kalipatron" kutularından geçirilirBu sayede boğucu olan bu gazın oranı,düşünme hızını yavaşlatan yüzde iki seviyesine yükselmeden sabit tutulurBaşlangıçta yüzde 21 oranında olan oksijen, yüzde 18 sınırından sonra tüplerden personelin harcama miktarınca kontrollu bir şekilde bot içi atmosfere verilmektedir

3-Denizaltıda acil durumlar: Bir denizaltı için en tehlikeli acil durum yangındırAkaryakıt,elektrik,metal ve adi (kağıt-bez) yangınlar doğru teşhis edilmeyip yanlış müdehalede,çok çabuk birbirlerini tetikliyebilmektedirlerYangın bakımından geminin bütününü riskli kabul edilip Kontrol-Bakım-Kayıt ile bu risk kontrol altında tutulmaktadır

Satıhta veya dalmış haldeyken başka gemiyle çarpışma sonucu veya tekne delinmesi/basınçlı deniz suyu devrelerinde hasar sonucu bot dahiline yüksek basınçlı su girmesi de diğer bir acil durumdurGiren deniz suyunun "Pil asidi" ile karışması halinde sarımsak kokulu zehirleyici,"Klorin" gazının çıkmasına sebebiyet verirerek,ikinci bir acil durumu tetikleyebilirBu nedenle hassas durumdaki denizaltının seyirlerinde, diğer gemilerin rota-sürat-mesafe değerleri devamlı takip edilmekte ve tekne saçı,kaynak yerleri,denizsuyu basıncına dayanıklı boru devrelerinin sörveyi periodik olarak yapılmaktadır

Geminin çeşitli faaliyetlerine göre acil durumlar çeşitlenmektedir

==Klasik Denizaltılar==
`` bu konuda daha ayrıntılı bilgi için bakınız: I Dünya Savaşı`ndan önce denizaltılar I Dünya Savaşından Günümüze Klasik Denizaltıların Gelişimi 20 Yüzyıl Başı Dünya Denizaltıcılığı
Makine devrine geçilmeden önce insanoğlu su içinde dalma ve seyir yapabiliyordu Denizaltının ilk olarak resmini çizen Leonorda Da Vinci`dir William Bourne 1580 senesinde denizaltı dizaynını gerçekleştirdi Çok basit de olsa Cornelius Von Drebnel ilk olarak denizaltıyı tatbik sâhasına koydu Drabnel, 1620 yılında küçük üstü kapalı bir tekne yaparak, nehrin 4-5 metre derinliğinde, yürütmeyi başardı

1653 yılında Fransuva De Son adında bir Fransızın aynı biçimde bir tekne ile yaptığı başarılı denemelerden sonra, 1720 yılında Simons adında bir İngiliz daha geliştirilmiş bir tekne kullandı Aynı yıllarda Türk mühendisleri de İstanbul`da pâdişâh Üçüncü Ahmed`in huzûrunda bir çeşit denizaltı denemesi yapmışlar ve başarılı olmuşlardır 1776 yılında David Busnell adında bir Amerikalı, kaplumbağa adını verdiği yumurta biçiminde biri yatay biri dikey olmak üzere iki pervaneli, pervaneleri içeriden elle döndürülen bir tek kişilik denizaltısıyla denemeler yaptı Nihâyet buharlı gemiler üzerinde yıllarca çalışmış olan Fultan Naytilus, kendi adını verdiği, gerektiğinde suya dalabilen bir buharlı denizaltı yaparak Fransız İmparatoru Birinci Napolyon`a armağan etti

Savaş gemisi olarak ilk defâ 1887`de İspanyol J Peral batarya ile çalışan denizaltısını yaptı Bunu 1888`de Fransız Zede takip etti 1902`de ise Almanlar en başarılı denizaltıyı yaptılar
Yüzyıl başında Başta Almanya, ABD ve Rusya olmak üzere pek çok ülke denizaltına inmek ve var olan araçları geliştirmek için çalışmalar yapmış ve yeni tasarımlar ortaya çıkarmışlardır
Askeri denizaltılar özellikle I Dünya Savaşından sonra önemli gelişmeler kaydetmişler ve günümüz klasik denizaltı tasarımlarının temelini oluşturan güvenli,hızlı,manevra kabiliyeti yüksek araçlar haline dönüşmüşlerdir

Klasik denizaltılarda tahrik gücü olan dizel makinelar ve bunlara bağlı jeneratörler kullanılır Jeneratörlerin ürettiği elektrik enerjisi denizaltı bataryalarını şarj (imla) etmekte ve pervane motorunu çevirmekte kullanılır Denizaltı dalışta iken yalnız bataryasını kullanabilir Çünkü hava yeterli olmadığı için dizeller çalıştırılmaz Bataryaları deşarj (tahliye) olan denizaltı tekrar satha çıkmak mecbûriyetinde kalır Denizaltının tamâmen satha çıkmadan dizel çalıştırabilmesi için kuleden su sathına hava borusu uzatılır Bu boruya şnorkel denir Ayrıca periskopla da çevre incelenerek herhangi bir çatışma durumunda tedbir alınır


==Nükleer Denizaltılar==
Nükleer denizaltılar Şnorkel yapmadan bir denizaltının aylarca su altında kalması mümkündür Bu ancak denizaltıda nükleer reaktör kullanılmak sûretiyle sağlanabilir Nükleer reaktörün yakıtı birkaç senede bir değiştirilir Bunlardan 1958`de servise giren USS Nautilus Denizaltısı ilk nükleer denizaltıdır Bu denizaltı uzun müddet su altında kalabildiği için kuzey kutbunu kaplayan buz tabakasının altından geçmiştir

Nükleer denizaltılar, enerjisini su soğutmalı basınçlı nükleer reaktörlerden sağlar Reaktörün çevresini saran basınçlı su devresi, diğer su kazanlarına girerek türbünlerde kullanılacak buharı üretir Bu buhar hem pervane türbününü hem de elektrik jeneratör türbününü çevirir Bu sistem, hiç hava gerektirmez Yalnız personele gerekli olan hava kimyasal yollarla temizlenir Geminin su ve hava ihtiyâcı, deniz suyundan özel cihazlarla temin edilir

==Denzialtıların Su Üstü ve Su Altı Seyri==

`` bu konuda daha ayrıntılı bilgi için bakınız: Denizaltı Nasıl Dalar? Denizaltı Nasıl Bilgi Toplar?
Denizaltılar su üstünde iken süratli gidemezler Bunun sebebi pervânenin su sathına yakın olması sebebiyle yeterli itme kuvveti sağlayamamasıdır Ayrıca üst amûdî dümen tamamen su üstündedir Su altında hem sessiz hem de hızlı hareket mümkündür Denizaltının, su altındaki derinlik ve rotası otomatik cihazlarla yapılır Denizaltı otomatik seyir yaptırılamadığı hallerde el kumandası ile manevra ettirilir Denizaltılarda gürültü başlıca problemdir Bu bakımdan makinaları çok az gürültü yaparak çalışır, pervanesi az gürültü doğuracak şekilde îmâl edilir Elektronik cihazların hemen hepsi pasif cihazlardır Yâni yayın yapmadan dışardan gelen sinyalleri alarak değerlendirme yaparlar Meselâ denizaltılar peyklerden gelen sinyalleri değerlendirerek bulundukları sahanın mevkıini tesbit ederler


Denizaltının dalışta dışarıya baktığı tek pencere periskop merceğidirSu altında görüş kısıtlı olduğundan ve 70 mt derinliktenn sonra karanlık olduğundan,"Derin deniz Köpekbalığı" gibi kördürBurun kısmına gelen su titreşimi (Sonar) ile derisine gelen elektromanyetik dalgalarla (Radar-Esm) avını bulur ve mevki belirler
Kara parçasını görüyorsa oradan aldığı pusula kerterizlerini haritada birleştirerek "Kılavuz seyri" yapar
Eğer açık denizde ise,kara parçası yoksa,zaman-sürat-rota ile "Parakete seyri" yapar, haritada yerini belirler
Açık denizde ve gece ise periskop telemetresi ile kabaca bir "Astronomi seyri" yapar
Periskop derinliğinde iken Radar antenini sürüp sahilin Radar taraması veya İletişim antenini çıkartıp uydu verilerini alarak GPS sistemi ile veya derin umkta iken yerkürenin elektromanyetik alan değişimlerini izleyerek -Nükleer Dzaltıda- "Elektronik seyir" yapar Her defasında rotasını ve karina yosunlanması ile makine performansına bağlı süratini gerçekler ve derinlikleri,dip yapısını takip eder

==Denizaltı *****ları==
`` bu konuda daha ayrıntılı bilgi için bakınız: Denizaltı *****ları``
Klasik denizaltıların *****ları torpido, füze ve mayınlardır Başlığı güdümlü mermi olan torpidolar da vardır Bu tür torpidolarla denizaltıdan atılan torpido deniz altında bir müddet seyrettikten sonra, baş kısmındaki füzenin ateşlenmesi ile, su sathına çıkan ve satıhtaki veya havadaki hedefi vurabilir Harpoonlu torpidolar böyledir Bazı denizaltılar mayın da dökebilirler Nükleer denizaltılarda nükleer başlıklı füzeler mevcuttur Balistik füzelerden Polaris`in menzili; 4500 km, Trident`in menzili 7000 kilometredir Kısa mesâfeli Cruise füzeleri ise 400 km menzile sâhiptir

Askeri denizaltılar genellikle saldırı denzialtıları (düşman gemilerine karşı avcı-yok edici olarak tasarlanan) ya da stratejik balistik füze denizaltıları (gizli bir konumdan kara temelli saldırıları başlatmak üzere tasarlanan) olarak sınıflandırılırlar

Denizaltılar, hem *****ları kullanmak, hem de normal seyrini yapmak için muhtelif cihazlardan istifâde eder Dalmış bir gemi sağır ve kördür Ancak denizaltılarda kullanılan sonar cihazı geminin su içindeki cisimleri elektronik yolla ekranda görmesini sağlar Su içindeki cisim hareketli ise sesini yine bu cihazla duyar Denizaltı torpidosunu ateşlemeden önce Cayro pusuladan hedefin ve kendisinin yönünü; sonardan umkunu (derinliğini) ve cinsini, parakete (hızölçer) den sürat ve daha birçok bilgiyi alarak değerlendirmek mecbûriyetindedir Hedefin hızı, seyir açısı, denizin tuzluluk, sıcaklık ve akıntısı da dikkate alınmaktadır Bütün bunlara ilâveten hedef tarafından yapılan aldatıcı sinyâllerin de analiz edilmesi gerekir Modern denizaltılarda bütün bu bilgiler merkezî kompütürde toplanarak hâfızaya önceden verilen harita, ses frekansları gibi arşiv bilgilerinin yardımı ile çok kısa zamanda analiz edilerek netîce elde edilir Modern bir denizaltı, aynı anda denizde ve havadaki hedeflerinden bir çoğuna bünyesinde bulunan *****ları aynı anda kullanarak onları bir anda imha edebilme özelliklerine sâhiptir

==Denzialtı Tarihinde İlkler==

İlk Denizaltında gidebilme fikri : 1578`de İngiliz William Bourne

İlk Başarılı dalış : 1620`de Felemenk Cornellis Drebbel

İlk Ses hızı üzerine çalışma : 1636`da Marin Mersenne

İlk Hidrodinamik teori : 1640`da Evangelista Torricelli

İlk Elektrostatik makina : 1660`da Otto von Guericke

İlk Basıncın eşyönlülüğü hakkında teori : 1663`te Blaise Pascal

İlk Elektrik iletkenliği incelenmesi : 1729`da Stephen Gray

İlk Gazların kinetik teorisi ve Hidrodinamik üzerine teori : 1738`de Daniel Bernoulli

İlk Akışkanlar dinamiği teorisi : 1744`de Jean d`Alembert

İlk Magnetik indüksiyon : 1750`de John Michell

İlk Denizaltı ile hücum girişimi : 1776`da Amerikalı David BushnelTasarımı The Turtle

İlk Kimyasal piller ve volt : 1796`da Alessandro Volta

İlk Magnetik alan içindeki elektrik akımının üzerindeki kuvvetin incelenmesi : 1820`de Andre Ampere

İlk Elektrik ve magnetik alanlar arasındaki Kuvvet kanunları : 1820`de Biot ve Savart

İlk Thermocouple ve thermoelectricity : 1821`de Thomas Seebeck

İlk Elektrik motoru ve Iletken etrafındaki magnetik alanlarının gösterim: 1821 Michael Faraday

İlk Elektrik direnci ve Ohm kanunu : 1827`de Georg Ohm

İlk Elektrik transformer : 1831`de Michael Faraday

İlk Denizaltıdan Roket-Fişek atılması: 1834`de GenGeneral Karl Andreevich Schilder

İlk Temel Periskop ve Ufki dümen [El ile] kullanımı : 1834`de GenGeneral Karl Andreevich Schilder

İlk Işık ve ses için Doppler etkisi teorisi : 1842 Christian Doppler

İlk Batmış denizaltıdan kaçış : 1850`de Alman William BauerSerbest çıkış

İlk Periskop tasarımı: 1854 Fransız Marie Dawey1872`de prizma kullandı

İlk Kurşun asitli pili yapan : 1859`da Fransız fizikçi Gaston Plantí©Asit olarak sülfrik asit kullandı

İlk Sıkıştırılmış havayı kullanan : 1863`de Fransız Charles Brun&Simon BurgoiseTasarımı The Plongeur

İlk Başarılı hucum : 1864`de Amerikalı Horace HunleyTasarımıThe Hunley

İlk Torpidoyu dizayn eden : 1864`de Robert Whitehead & Giovanni Luppis

İlk Torpido kovanı dizaynı : 1864`de İsveçli Torsten Nordenfeldt

İlk Pervaneli Mayını yapan : 1865 Ivan Fyodorovich Alexandrovsky

İlk Pratik içten yanmalı makinayı yapan : 1866`da Alman Nikolaus August Otto ve Eugene Langen

İlk Dinamoyu yapan : 1873`te Belçikalı Zí©nobe Gramme

İlk Ufki dümen sistemi tasarımı : 1878`de Amerikalı John PHolland

İlk Batarya ve DC elektrik motoru ile : 1879 Stepan Karlovich Dzhevetsky (Dzjevetski) tasarımı Type 3

İlk Piezoelectricity- Sonar`ın temeli : 1880`de Pierre ve Jacques Curie

İlk Üstüvane tasarımı : 1884`te Josuah HL TuckTasarimi Peacemaker

İlk Batarya ve DC elektrik motoru ile uzun seyir kapasitesi : 1888`de İngiliz Ash & CampbellTasarımları Nautilus

İlk Hedefe torpido atışı : 1888`de Nordenfelt II tipi Osmanlı denizaltısıAbdülhamit

ilk Kemereli insa tekniği : 1893`te RamazottiTasarimi Gusteve Zede

İlk Benzinli Makina kullanımı : 1895`de Amerikalı John PHollandTasarımı Holland VII

İlk Gyroscope tasarımı : 1895`te Ludwig Obry

ilk Dizel makina dizayni : 1897`de Rudolph Diesel

İlk Ingiliz kanalından sinyal gönderimi : 1898`de Guglielmo Marconi

İlk Periskop sistemi tasarımı : 1902`de Simon LakeGeliştiren,Sir Howard Grupp

İlk denizaltıdan Mayın döken denizaltı yapma girişimi : 1904 Mikail Nayetov Port Arthur

İlk Dizel Makine kullanımı : 1904`de Fransız yapımı Aigrette

İlk Acoustic Telegraph [Hidrophon] : 1906 NNirenberg Baltic Ship-Building Works`de

İlk Sonar tasarımı : 1906`de Lewis Nixon

İlk Gyrocompass-Cayropusula tasarımı : 1908`de Elmer A Sperry

İlk Kanat açısı kontrollu [Pitch control] pervane kullanımı : 1909 yapımı biten Ivan Bubnov dizaynı Minoga denizaltısı

İlk Ağır güverte *****ı konan denizaltı : 1910`larda Alman U 18 denizaltısı

İlk Uçakla Denizaltıya Baskın Harekatı : 1911 Pilot VVDyosky

İlk Mayın dökücü denizaltı : 1912`de servise giren Rus Krab denizaltısı

İlk Radio-Hidro Acoustic Seyir Sistemi : 1912 Lieutenant A Shchensnovich

İlk Acoustic Depth Finder-Akustik İskandil : 1913 K Shilovskiy

İlk Kurtarma araç ve sistemi dizaynı : 1929-1932 AdCharles Momsen tarafından "Momsen Lung" ve "Kurtarma Çanı"

İlk Şnorkel sistemi planlaması : 1933`de Hollandalı JanJWıchers

İlk Torpedo Data Computerli ve teknesi kaynakla birleştirilmiş denizaltı : 1933 Cachalot sınıfı denizaltı

İlk Denizaltıdan bir araçla personel kurtarma operasyonu : 23 Mayıs 1939`da "Mc Cann Kurtarma Çanı" ile USS Squalus`tan

İlk Denizaltıdan dalışta Roket atılması: 1942`de Dr Ernst Steinhoff ve KrvtKpt Fritz Steinhoff komutasında U511

İlk Şnorkelli dizayn : 1944`de Alman ProfWalter Type XXI

İlk Nükleer gücü uygulayan ve uygulanan denizaltı : Ad Hyman Rickover ve " USS Nautilus"

İlk Dünya çevresini dalışta dolaşan SSN : 1960 USS Triton

İlk Balistik Füze atan Denizaltı sınıfı: 1959 SSBN George Washington sınıfı

İlk Nükleer Türbo-Elektrik Sistemli denizaltı : 1960 SSN USS Tullibee

İlk Derin Umkta Harekat yapan Hızlı denizaltı : 1972 Titanyum gövdeli Rus Alpha sınıfı [Proj705 Lira sınıfı]

İlk Yelken önü SLBM atan ve Dünyanın En büyük denizaltısı : 1981 SSBN Typhoon sınıfı [Proj941 Akula/Severstal sınıfı]

İlk En küçük Nükleer Güçlü Harp denizaltısı sınıfı : 1983 Fransız SSN Rubis sınıfıUlaşılan kaynaklardan derlenmiştir


Bu makale, online kullanıcı topluluğu tarafından oluşturulan ve düzenlenen özgür ansiklopedi projesi Wikipedia'nın Türkçe versiyonu Vikipedi'deki Askerî denizaltılar maddesinden kopyalanmıştır Bu makale, GNU Özgür Belgeleme Lisansı ilkeleri kapsamında özgürce kullanılabilir