Yesemek

Hititler, tarih boyunca "Anadolu tarihindeki en önemli halklardan birisi" olarak kabul edildiler Anadolu'ya MÖ 2100'lü yıllarda, büyük olasılıkla kuzeyden gelen bu halk, Ege ve Kızılırmak'ın batısından Mısır'a kadar uzanan geniş bölgede güçlü bir imparatorluk kurmuştu Tevrat'ta adı geçen ender halklardan birisi olan Hititler'in kurduğu bu devlet, MÖ 12 yüzyılın başlarında parçalanmaya başladı Tarihler, bu imparatorluğun yıkılışına temel neden olarak, Ege adalarından gelen "deniz kavimlerinden söz ediyor Ardından Frygler geliyor

Derken, bu istila sonucu, sahillerdeki yerli halkın iç bölgelere doğru saldın şeklinde kaçışı krallığın parçalanmasindaki diğer etmen oluyor Dalgalar şeklinde gelen bu vahşi akınlar karşısında, Hititler de, Kızılırmak yayı içindeki merkezlerinden daha güneye doğru kaçıyor, Güneydoğu Anadolu ve Kuzey Suriye'de küçük şehir devletleri ya da beylikler biçiminde yeniden örgütleniyorlar İşte, tarihte, MÖ 700'lere kadar sürecek olan "Geç Hitit Krallıkları" denilen dönem böylece başlamış sayılıyor Zincirli-Şam'al, Tabal, Kargamış, Sakçaözü, Teli Tainat, bu küçük Hitit krallıklarından bazıları olarak biliniyor

Gaziantep'in İslahiye ilçesinde bulunan ilginç açık hava heykel atölyesi de işte bu döneme tarihleniyor Zincirli-Şam'al Krallığı'nın sınırları içinde bulunan Yesemek, İslahiye'den yaklaşık 20 km kadar uzakta Aynı isimdeki küçük bir köyün içinden geçtikten yaklaşık bir kilometre sonra, Yesemek Deresi'nin Karatepe ile kesiştiği yerin yamacında bulunan ve uzaktan fark edilmeyen heykellerle taslakların yüzleri, ancak yaklaştıkça ifade kazanıyor

Köylülerin "heykel tarlası" adım verdikleri bu yer, 1980 yılında, bu sıralarda Zincirli kazısını yöneten Alman arkeolog Felix von Luschan'm arazide yaptığı yüzey araştırmaları sonunda bulunmuş Alman arkeolog, arazide yaptığı gözlemler sonunda, işçilikleri henüz tamamlanmamış bu taslak heykellerden toprak altında çok sayıda bulunacağını öngörmüş Daha sonraki yıllarda yapılan araştırma ve kazı çalışmalarının sonuçlan da bu görüşü doğrulamış

Yesemek'in en ilginç noktası, bulunan bütün heykellerin taslak halinde olması Bir diğer deyişle Yesemek, bitmiş heykel üreten bir atölye olmaktan çok, yakınındaki taşocağindan elde ettiği taşlara ilk ve kaba bir biçim verip, onların bitmemiş haliyle gönderen bir atölye görünümünde olması Bu genel görüşün bir istisnası da yok değil Buradan yaklaşık 19 km uzaktaki Zincirli'de bulunmuş, Yesemek yapımı ve tamamlanmış bir "sfenks" heykeli, şimdilerde Gaziantep Müzesi'nin giriş kapısının önünü süslüyor

Yesemek, bir açık hava heykel atölyesi olmasının yanında, aynı zamanda bir büyük taşocağı olma özelliğini de sahip Bu taşocağının, başta Zincirli olmak üzere Sakçagözü, Gedikli, Hacıbebekli ve Tümen Höyük gibi diğer yerleşmeler için de heykel taslakları ürettiği biliniyor Yesemek ile aralarında en az 15-20 km uzaklık bulunan bu yerleşmelere gönderilen yarı bitmiş ağır taş heykellerin ne tür bir araçla, bu denli uzun mesafelere sevkedildiği ise şimdilik aydınlığa kavuşmuş değil

Tepenin yamacından birkaç yüzheykel taslağının görünüşü, bir bakıma ünlü Paskalya Adası 'nın görünümünü çağrıştırıyor Paskalya Adası'ndaki heykeller daha iri; Yesemek'tekiler ise biraz daha kısa boylu, ama yüzlerce Üstelik, tarihsel açıdan Yesemek, uygarlık tarihi içinde kültürel bir bağlantı oluşturuyor

Bölgede yapılan ilk kazı çalışmaları, 1957 yılında Prof Dr Bahadır Alkım tarafından başlatılmış Prof Alkım, yayınladığı kazı raporlarında taşocağını özetle şöyle tasvir ediyor: ''Altıntop Ovası içindeki Yesemek höyüğü, İslahiye'ye kuş ucumu 14 km, Zincirli'ye de 19 km uzaklıkta ve Karatepe sırtının batı yamacında bulunuyor 300x400 metre boyutlarındaki bir alanı kaplayan höyüğün en arka planında ise Amanos Dağlan yer alıyor Yesemek taşocağmın ana malzemesini volkanik bir taş olan bazalt oluşturuyor"

Prof Alkım yıllar önce yayınladığı raporunda değindiği bir başka ilginç gerçek de, "Yesemek'in tüm Eski Dünya'da bir benzerinin bulunmayışı" Eski Dünya demek, tüm Avrupa, Asya ve Afrika'yı içine alan bir bölge anlamına geliyor ki, böylece Yesemek'in dünyada bir eşi daha olmayan açık hava heykel atölyesi ve taşocağı olduğu kolaylıkla iddia edilebiliyor Bunun yanında Yesemek, yalnızca antik Anadolu'nun değil, Mısır, Mezopotamya ve bütün Akdeniz havzasının da en büyük açık hava heykel atölyesi kabul ediliyor

1957-1961 yıllan arasında yapılmış olan ilk kazılardan tam 30 yıl sonra, 1990'da, Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi Müdürü Arkeolog İlhan Temizsoy'un ve Gaziantep Müzesi Müdürlüğü'nün yeniden başlattığı kazı ve düzenleme çalışmaları, zaman zaman yavaşlasa da devam ediyor

Taşocağının ve heykellerin bulunduğu alan oldukça geniş Bunun, 110 dönümlük kısmı tel örgü ile çevrilerek açık hava müzesinin çekirdeği oluşturulmuş 15 ila 10 ton arasında değişen ağırlıklara sahip heykel taslaklarının toprak üstünde bulunanlarının çoğu ayağa kaldırılmış Gövdesi aslan, baş kısmı ise insan figürüyle betimlenen sfenkslerin Mısır'daki örnekleri erkekken, Hitit sfenkslerinin dişi olduğu iddia ediliyor

Arkeologlar bu taslak heykellerin konularının dinsel bir kökeni olduğunu savunuyorlar İnsan benzeri tanrılar, aslanlar ve sfenkslerin yanında, bir de köylülerin "ayı adam" dediği düşsel bir yaratık var Bu figür, araştırmacılara göre, bir olasılıkla, Hitit çivi yazılı tabletlerde "Hartagga" adıyla geçen "ayı maskeli tapınak görevlisi" Hartagga'nm ilk kez Yesemek'te ortaya çıkması Hitit sanatı için oldukça önemli sayılıyor

Yesemek'de pek dikkati çekmeyen, çok kırık, ancak tek örneği olan bir kabartma parçası daha var Baş kısmı kırık olduğundan cinsiyetinin pek anlaşılamadığı, ancak uzun elbisesinden bir tanrıçaya ait olduğu sanılan "Kubaba" kabartma parçacığı var Kargamış Krallığı'nın tanrıçası olan Kubaba'yı, Hititler'in dışında Frygler de benimsemiş Mitolojiye göre ise, önceleri Kubaba olan tanrıça giderek önce "Kybebe", sonraları da "Kybele" şeklini almış Böylelikle Anadolu'nun kendine has tanrıçasının ilk izleri Yesemek'te ortaya çıkmış oluyor

Yesemek'in kültür tarihi açısından bir diğer önemli kabartması da, yine kırıklar dolayısıyla algılanması çok güç olan "savaş arabası" kabartması At yetiştiren bir ulus olarak tanınan Hititler, yaptıkları iki tekerlekli hafif arabalarla atlann savaş alanına girmesini sağlayan ilk ulus olarak da tanınıyorlar Yesemek'teki taşocağma gelince Heykellerin çoğunun bulunduğu yamacın hemen hemen tam tepesinde yer alıyor Tepe bütünüyle fimdalık ve her yanı iri bazalt bloklarla kaplı Dikkatle incelendiğinde, çoğunlukla da volkan konisinin ağız bölümünde, taşların çıkarıldığı yataklar hala fark ediliyor Çevrede de yine yer yer taslak heykeller bulunuyor Araştırmacılar, tüm bu alan üzerinde 100'den fazla taş işçi ve ustasının çalıştığını varsayıyorlar Bölgede her ne kadar taşçı aletleri bulunmamış olsa da, taslakların incelenmesinden "taş ve metal yontu aletlerinin birlikte kullanılmış olduğu" sonucu ortaya çıkıyor Çünkü dönem, bir bakıma taş teknolojisinden madene geçiş çağlan

Arkeolog Prof Dr Bahadır Alkım, Yesemek'de yaptığı arkeolojik araştırmaların yanında, bu heykel atölyesinde çalışmış heykel ustalarının kimler olabileceğini de soruşturmuş Prof Alkım'ın araştırmalarına göre, MÖ II binin ilk çeyreğinden itibaren Kuzey Suriye ve dolaylarında Hurriler yaşamış "Alalah Kralı İdrimi zamanında (yaklaşık MÖ XV yüzyılın ilk çeyreği), merkezi yine Alalah olan Mukis Krallığı'nın kuzeyindeki sınırın Kizzuwatna'ya (Kilikya) dayandığı anlaşılmaktadır Buna göre, Mukis devletinin Kizzuwatna ile olan doğal sınırını teşkil eden Amanos Dağları'nm orta kesiminin hemen doğusunda bulunan İslahiye Ovası'ndaki yerleşmelerde, bu arada Yesemek'de, sözkonusu çağlardaki halktan çoğunluğunu yine Hurriler'ın oluşturduğunu düşünmek yalnış olmaz"

Yesemek'in bir heykel atölyesi ve taşocağı olarak ne zaman kullanım dışı kaldığı sorusu ise, yine Prof Alkım tarafından yanıtlanmış: "Sam'al devletinin yıkılışından sonra İslahiye yöresi ve Yesemek, Asur egemenliğine geçmiş Ancak atölyemizde ne Asur devrini, ne de ondan sonraki çağlan temsil ettiği anlaşılan taslaklara rastlanmamıştır Böylece, Yesemek taşocağı ve açık hava heykel atölyesi, MÖ VIII yözyılın son çeyreğinden itibaren tamamıyle terk edilmiştir"

Hitit mimarlığı ve etkileri

Hitit Krallığı mimarisi, eski doğu yapı sanatı içinde, hem Batı Anadolu, hem de Mezopotamya mimarlığından ayrılan, önemli ve kendine özgü bir gelişim gösterir Bu mimarlığın kökenleri Anadolu yaylasının yapı geleneklerine dayanır ve en geç MÖ 3 binde, ilk Tunç Çağı'nda belirgin biçimini almıştır MÖ 2 bin sonunda, Batı Anadolu'nun özgün ev biçimi olan bağımsız uzun dikdörtgen, ön avlulu evi (megaron), İç Anadolu'ya ne denli az girebilmişse, Hititler'in büyük taş bloklardan örülmüş bindirme kemer yapma sanatı da taş yönünden zengin olan Troya'da o denli az kullanılmıştır Mezopotamya'da çok bol sayıda zorlayıcı bir bakışımlılık sistemiyle yapılmış tapınak ve saray mimarlığı da yine İç Anadolu'daki Hitit Krallığı'nın ana ülkelerinde görülmez Bir yandan karşılıklı canlı bir ticaret, öte yandan komşu ülkelerle belirgin bir kültür ilişkisi kurulmuş olmasına rağmen, mimarlık alanında karşılıklı etkilenme çok kısıtlı bir ölçüde gerçekleşmiştir Yalnız kısa süre sonra Hitit egemenliği altına girecek olan KilikyaKuzey Suriye bölgesinde karışık mimarlık öğeleri ortaya çıkmaktadır Bu öğeler Hitit Krallığı sona erdikten sonra 1 bin Geç Hitit-Arami küçük krallıkları döneminde de varlıklarını sürdürmüşlerdir MÖ 1200'de Büyük Hitit Krallığı'nın yıkılmasından sonra İç Anadolu, batının etkisine girer Bu, bundan sonraki yüzyılların mimarlığına yansıyan bir gelişmedir Güneydoğu'da, Geç Hitit-Arami beylikleri kurulmuştur Kuzey Suriye, Hitit ve Arami özelliklerinin birleşmesi sonucu mimarlıkta kısa süren bir olgunluk çağı yaşanmıştır Karkamış'taki iki örnekte görüldüğü gibi, tapınak yapısında Kuzey Suriye'nin küçük odalı sisteminin geleneği sürmektedir Hatay bölgesinde Teli Tayinafdaki ön avlu, kutsal oda ve cella planıyla Ege'nin megaronunu anımsatan uzun dikdörtgen tapınağın bu bölgede MÖ 2 binyıl içinde tarihlenen öncüleri vardır Saraylar genellikle ön avlu, buna genişlemesine yerleştirilmiş ana oda ve birkaç odayla "hilani" olarak karşımıza çıkmaktadır (Hilani: Kuzey Mezopotamya'da ortaya çıkmış bir yapı tipi) Hilani'nin kapalı biçimi, genişlemeyi olanaksız kılar Ancak birkaç hilaninin birleştirildiği büyük yapılar vardır Önyüzü iki ya da üç sütunla bölünmüş olan hilani ön avlusu Büyük Krallık döneminin tapınaklarının ön avlusuna benzerlik göstermektedir Savunma sistemlerinde, örneğin Sam'alda Anadolu yaylasının iki yüksek kule arasında dar kapı odalı kapı tipine rastlanırsa da, ana kapı arkasına genişlemesine yerleştirilmiş odası olan kapı daha yaygındır

Bu dönemin mimarlığında, özellikle çok sayıda resmi yapı, saray, tapınak ve anıtsal kapılarda görülen kabartma süslemeler ve simetrik düzenlemelerin kullanılmış olması değişik bir tür yaratıcılık gücünü göstermektedir Buna karşılık Hitit ana ülkesinden yalnızca Alacahöyük'te Sfenksli Kapı'da bu tür kabartma süslerinin varlığı bilinmektedir Kuzeydeki 2 binyıl sütunları yerine, Toroslar'm bu tarafında 1 binyılda yontularla ve geometrik bezemelerle süslü tabanlara oturmuş sütunlar ortaya çıkmıştır Büyük Hitit Kralları'nın başkentinin ağır ve içe dönük yapı sistemleri karşısında güneyde 400 yıl sonra süslü, bağımsız yapılardan oluşmuş hafif dokuda bir mimarlık çıkmıştır

Geç Hitit Şehir Devletleri

Anadolu da görkemli bir uygarlık kuran Hititler, MÖ 1200 lerde "Ege göçleri" denilen ardı arkası kesilmeyen kavim göçlerine dayanamayıp yıkıldı Arkalarında kalın bîr kül tabakası bırakarak geçen bu kavimler, Mısır kapılarına kadar dayandılar O sırada tahtta bulunan Mısır Firavunu III Ramses, Medinet Habu'da inşa ettirdiği me zarının duvarına "Adalar üzerindeki kavimler göç etmişlerdi Bunların ordularından hiçbir memleket kurtulamadı Hitit memleketleri tahrip edildi Önlerinde bir ateşle Mısır'a doğru yürümeye başladılar" diye yazdırmıştı

Mısır kitabelerinde, "Bu kavimler, Mısır'a ve dünyanın öbür ucundaki ülkelere kadar ellerini uzatıyorlar" diye yazıyordu Ele geçen belgelerden, yalnız Anadolu'nun değil Yunanistan'ın da o tarihlerde her tarafın yakılıp yıkıldığını anlıyoruz

Bu göçlerle yıkılan Hitit İmparatorluğu'nun yerine daha çok güney ve güneydoğu Anadolu'da "Ge|j| Hititler" dediğimiz şehir krallıkları ortaya çıktı Yıkılan Hattuşaş, Kaniş, Şahuma gibi önemli Hitit şehirlerinin yerini Malatya, Maraş, Kargamış, Zincirli, Karatepe, Sakçagözü gibi şehirler aldı ve bunlar üç asır kadar Hitit örf ve geleneklerini sürdürmeye çalıştılar Buralarda yapılan kazılarda Asur ve Arami tesirinin de kuvvetle hakim olduğu görülüyor

Geç Hitit sanatının Yunan sanatına etkileri

Aslan figürleri:

Korlnt vazo ressamları, geleneksel stildeki Hitit aslan figürünün tektonik yapısını, kübik başını, yürek biçimli kulağını, yarım elips şekilli elmacık kemiğini, açık ağzını, dışarıya sarkan ve alt çeneye yapışık olan dilini hiç değiştirmeden kopya ediyorlardı
Daha geç dönemdeki Korint vazo ressamları ise Asurlaşmış Geç Hitit aslanlarının naturalist kulağını, gözaltı palmetlerini, dışarıya sarkan fakat alt çeneye yapışmayan dilini, lale biçimli omuz stilizasyonunu, W ya da N biçimli kalça stilizasyonunu da hiç değiştirmeden kopya ediyorlardı

Grifon tasvirleri: Helenler, Hititler'in Sakçagözü kuş adamının bütün ikonografik ayrıntıları, yani ağzın kartaldan alınma üst gagasını, ağzın aslandan alınma alt çenesini, dışarıya çıkmış dilini, alt dudağını, at yelesini, kuş tüyünü, kuş tüyünün tomurcuk biçimindeki üst ucunu aynen aldılar

Tarîhleme: Geleneksel Geç Hitit stilindeki insan, aslan ve mitolojik figürlerin Helenler'e MÖ 725-700 tarihlerinde geçmiş olması, bu sanat akımının Yakın Doğu'da MÖ 8 yüzyılın ikinci yarısında hala süregeldiğini açıklamaktadır

Eski Dünya'daki diğer açık hava heykel atölyeleri

Mısırda:

Yesemek ile karşıklaştırabileceğimiz ve ancak uzak anlamı "açık hava heykel hazırlama halli" diyebileceğimiz bir yeri güney Mısır'da Assuan'da görmekteyiz Ancak Assuan taşocaklarında işçilikleri tamamlanmamış veya kısmen tamamlanmış birkaç heykel mevcutsa da, bugünkü bilgimize göre Mısır'da, Yesemek niteliğine sahip bir açık hava atölyesi yoktur Ayrıca Amarna (Mısır) kazıları sırasında bina içinde kapalı bir heykel atölyesinin bulunduğu biliniyor Ne var ki, bu da açık havada ve bir taşocağının içinde olmadığı için Yesemek ile karşılaştıralamaz

Anadolu'da:

Yesemek'le karşılaştırılabilecek bir açık hava heykel atölyesi Anadolu'da Domuztepe taşocağında bulunuyor Ancak Domuztepe'nin sonraki çağlarda yerleşmeye sahne olması ve sonraki yerleşmelere ait bu yapıların inşaatlarında taslakların çeşitli amaçlar için tekrar kullanılmaları, tahrip olmalarına neden olmuş


Mezopotamya'da:

Heykel malzemesi için özellikle çeşitli sert taşlan ithal etmiş olan Mezopotamya'da Yesemek çapında bir açık hava heykel atölyesi yok Fakat Mezopotamya plastik sanatında, en erken çağlardan en geç çağlara kadar sert olmayan taşlardan yapılmış heykellerin ve kabartmaların varlığını düşünürsek, bu tip malzemenin tedarik edildiği taşocaklarının varlığını kabul edebiliriz Nitekim, böyle bir taşocağı Ninova'nın kuş ucumu 50 km doğusunda Gomel Boğazı'nda bulunuyor Buradaki taşocağının Asur taş plastik eserlerine de malzeme temin etmiş olması muhtemel Ancak, burası teknik bakımdan şimdiye kadar araştırılmadığı için daha ayrıntılı bir açıklamada bulunmak mümkün değil

Suriye'de:

Suriye'nin konuyla olan ilgisi uzak olmasına rağmen iki yerden sözetmek gerekiyor: İlki, Minet elBedia Körfezi'nin batısındaki Ras Shamra taşocağı İkincisi de Trablusşam'ın kuzeyindeki Tabbat al-Hammam kireç taşı taşocağıdır Ancak bunlardan hiçbiri Yesemek ile karşılaştırılacak durumda ve önemde değil

Ege Dünyası'nda:

Gerek Yunanistan'da ve gerekse Ege Denizi'ndeki adalarda bazalt taşocağı veya içinde bazalt işlenen bir açık hava heykel atölyesi yok Ancak, Naxos'daki heykel atölyesini ve

Panteli Dağı'ndaki taşocakları Yesemek ile karşılaştırılabilir

Yesemek niteliğinde bir açık hava heykel atölyesi, bugünkü bilgilerimize göre, Eski Dünya'da henüz bulunamamıştır