Dinler Tarihi: Bogomiller

10 Yüz yıldan başlayarak Bizans ´ta bulunan din adamları Bulgaristan ´da " Bogomiller " adı verilen yeni bir dinsel akımın gelişmekte olduğunu fark ettiler Akımın kurucusu Bogomil (Tanrı ´nın sevdiği) adında bir köy papazıydı Yaklaşık 930 yıllarında papaz Bogomil yoksulluk alçakgönüllülük dua ve tövbe ile geçen bir yaşamı vaaz etmeye koyulmuştu

10 Yüz yıl ortalarında Bulgar Çariçesi Maria-Irena ´nin amcası İstanbul Patriği Theophilaktes damadı Bulgar Çarı Petro ´dan iki endişe dolu mektup alır Bu mektuplarda Çar Bulgaristan ´da ortaya çıkmış yeni bir dinsel ama Kilise karşıtı akımı anlatmakta ve bu akımla Nasıl bas edilmesi gerektiğini sormaktadır Konuya eğilen Patrik bu akımın Paflikyanlar ´ın yeniden canlanması olduğuna karar verir 954 Tarihli yanıtında bu akımı iyi bildiğini ve bu kişilerin Kilise öğretisine geri çağrılmaları gerektiğini yazar Ancak Patrik ´in yanıtı bu akımı alışılagelmiş bir sapkınlık olarak açıklamasına karşın bunun Bulgaristan ´da yeni ortaya çıkısına şaşırdığını ve bundan pek etkilendiğini açıkça sergilemektedir

Bogomilizm ´den ikinci kez söz eden kişi bir Ortodoks Bulgar papazı olan Kozmas ´tır: " Çar Petro ´nun zamanında Bulgaristan ´da Bogomil adlı bir papaz yasıyordu O Bulgaristan ´a sapkınlığı eken ilk kişiydi " Kozmas bu satırları içeren ve 977 yılında kaleme aldığı risalesinde Bogomilizm ´in yeşermesine olanak sağlayan Ortodoks Kilisesinin tembellik ve savurganlığına çatmaktadır

Bogomil ´e göre dünya kötüydü çünkü İsa ´nın kardeşi ve Tanrı ´nın diğer oğlu olan " Satanael " (Şeytan) tarafından yaratılmıştı; Şeytan Eski Ahitteki kıyıcı Tanrı " Yehova "dan başkası değildi Büyük olasılıkla Bogomil 6 ile 10 yüzyıllar arasında Anadolu ´da yaygın olan Paflikyanlar ´in ve Messalianlar ´in düalist inançlarından etkilenmişti Bogomil akiminin inanışlarına göre Ortodoks kilisesinin törenleri kutsal eşyalar ve ikonalar Aslında Şeytan tarafından yaratıldıkları için anlamsız ve yararsızdılar; Haçtan da nefret etmek gerekliydi zira İsa Haçın üzerinde işkence çekmiş ve öldürülmüştü; Geçerli olan tek dua gece ve gündüz dörder kez yinelenmesi gereken " Bizim Babamız " duasıydı

Bogomiller ´in kozmolojik ilkeleri arasında Baba ile iki oğlu önde geliyordu Baba süper kozmik yörelerde İsa göklerde Satanael adlı büyük oğul dünyada egemendiler Satanael adı " Tanrı ´ya karşı gelen " anlamına geliyordu Çoğu Düalist topluluklar her iki oğlu da küçüğünü sevgiden büyüğünü ise korkudan yüceltiyorlardı

Paflikyanlar ´in Şeytanı Tanrı ´nın büyük oğlu olarak gördüklerine dair bir kanıt yoktur Bu nedenle söz konusu öğretinin kökeni doğrudan Bogomiller´e dayandırılır Doğal olarak Bogomiller hiç kuskusuz Şeytanin kötülük ortakları olarak toprak ağalarını ve soyluları görüyorlar; yeryüzünün tüm mallarını ve zenginliklerini reddediyorlardı " Eğer iyi bir Tanrı varsa kötülükler nereden geliyor " İste Bogomiller´in yanıt bulmaya çabaladıkları soru buydu

9 ve 10 yüz yıllarda Trakya ´daki koşullar feodalitenin gelişmesine elverişliydi Küçük toprak sahibi köylülerin aleyhine güçlü bir feodalitenin boy vermesi köylü sınıfının sefaletine neden olmaktaydı Bölgenin sahne olduğu sürekli savaş durumu halkın omuzlarına her gün artan vergiler yüklemekte yoksulluğa düsen köylüler bir koruyucu (prostasia) aramak zorunda kalmaktaydılar Aşırı ölçüde sert geçen 927-928 yılı kişini izleyen korkunç bir kıtlık ve veba ile birkaç yıl yinelenen kötü hasat feodal sınıfa halka ait toprakları olabildiğince düşük fiyatlarla ya da birkaç besin maddesi karşılığında satın alma olanağını vermişti Bu ekonomik koşullar hiç kuskusuz Bogomil propagandasının yayılmasına yardımcı olmaktaydı yaygın sefalet bir yandan Bogomiller ´in çağrısına uygun zemin hazırlarken diğer yandan gelişen bir feodalitenin oluşmasını hızlandırıyordu Tüm kudret ve zenginlikler bir azınlığın elinde toplanıyordu Bu sosyal dengesizlik Bogomiller ´in sert karşı çıkışlarına yol açmaktaydı

Bogomil inancının sosyo-politik temeli Bulgar köylüsünün toprak ağalarına karsı gelişen tepkisi olmuştur Bu tepki yadsıyıcı olumsuz bozguncu bir tepkiydi ve hiç kuskusuz Çar Petro ve oğullarının dönemlerinde Bulgaristan ´ın gerilemesine yol açmıştı Kozmas ´ın risalesini yazdığı dönemde Bogomilizm yeni gelişen bir akımdı ve kısa süre önce Bizans İmparatoru Yohan Tzimises Philippopolis (Filibe) civarındaki yörelere Paflikyanlar ´ı göçe zorlamıştı Bu bağlamda hoşnutsuzluk yaratan ekonomik durumun ve yörede aniden ortaya çıkan düalist Paflikyan inançlarının Bogomilizm ´in temelini oluşturduğu düşünülebilir Genel kural olarak Bogomil öğretisi Gnostik akımlardan aktarılmış düalizm ile olabildiğince tam uygulanması istenen Hıristiyan öğretisinin arasındaki gizli ya da açık karsılaştırmalarda belirginleşiyor Bir akımın ilerleyip gelişmesi yalnızca diş etkiler ve üyelerinin ateşli çabalarıyla açıklanamaz Ortam elverişli insanlar etkilenmeye hazır olmalıdır Bu koşullar o dönemde Bulgaristan ve Bosna ´da yeterince bulunuyordu

Bogomiller ne et yiyorlar ne de şarap içiyorlardı; evliliğe de karsıydılar Topluluklarında hiyerarşik bir düzen yoktu Birbirlerine günah çıkartıyorlar birbirlerini affediyorlardı Zenginleri eleştiriyorlar soyluları aşağılıyorlar ve sıradan insanları edilgin bir direniş göstererek efendilerine bas kaldırmaya davet ediyorlardı Bogomil akiminin basarisi Kilisenin zenginlik ve ihtişamı ile papazların değersizliklerinin yarattığı düş kırıklığından kaynaklanan toplu bir adanmışlıkla açıklanabilir Ancak asil etken giderek yoksullaşan ve toprak köleliğine bile razı olan Bulgar köylülerinin toprak sahiplerine ve Bizans işbirlikçilerine duydukları nefretti

Ortodoks inançlarına bu denli karsı çıkan bir öğretinin ister istemez bölgenin sosyal yaşamının tüm öğeleri üzerinde önemli yankıları olmuştu Özellikle Kilise ile Devlet çıkarlarının böylesine iç içe olduğu bir dönemde Ortodoks inancının reddi kaçınılmaz olarak yasalara bir başkaldırı ve toplumsal düzenin tümüne yöneltilmiş bir meydan okumaydı Bogomiller halkı sivil itaatsizliğe çağırıyorlardı: efendilerine itaat etmemeyi zenginleri hor görmeyi Çardan nefret etmeyi Çar ´a hizmet edenleri alçak olarak değerlendirmeyi soyluları gülünç duruma düşürmeyi her ırgata ağası için çalışmayı reddetmeyi öğütlüyorlardı Bu sosyal anarşizme karsı Kilise siyasi yetkenin kutsallığını ileri sürerek karsı çıkmaya çabalıyor Çar ve soyluların Tanrı tarafından görevlendirildiklerini ileri sürüyordu

Ancak bu toplumsal anarşizmin rolü abartılarak Bogomiller Ortaçağın komünistleri gibi değerlendirilmemelidir Bogomilizm ´in eşitlik ilkesi yoksulluk ve ahlaki saflık arayışlarından türemiştir Feodaliteye karsı savaşımları adeta Yılık ve Kötülük arasındaki kozmik savasın toplumsal düzeye oturtulması gibidir yalnızca bu anlamıyla bile Bogomilizm feodalitenin gelişimine karsı koymuştur ama esas olarak hiçbir zaman bir politik akım biçimine dönüşmemiştir Bogomiller her şeyin üstünde dinsel vaizler olarak kalmışlar sivil işlevlere ilgi duymamışlardır

Gönüllü yoksullukla birlikte çalışmanın Bogomiller tarafından hor görülmesi gezgin keşiş tipini ortaya çıkarmıştır Bu nitelik Paflikyanlar ´dan çok Messalianlar ´a özgüdür Bogomiller ´in edilgin tutumları onları Paflikyanlar ´dan ayıran en önemli özellikleridir Bogomiller ´e verilen diğer bir ad olan ve Türkçe " torba " sözcüğünden türemiş olan " Torbeshi " gezgin Bogomil keşişlerinin omuzlarına astıkları ve içine aldıkları sadakaları koydukları torbadan kaynaklanmaktadır

Günümüzde Torbeshi adı Makedonya ´nın Müslüman Bulgarları olan Pomak ´lara verilen bir addır Bizans İmparatoru II Basil ´in 1018 yılında Bulgaristan ´ı fethinden sonra birçok Bulgar soylusu zorla İstanbul ´a yerleştirilmişti Bu soylular ve hatta Bazı Bizanslı papazlar tarafından kabul edilen Bogomilizm kendi teolojisini geliştirme çabasını sürdürdü Ne var ki bu teolojik çabalar sonunda Bogomil akımı ikiye bölündü Şeytanin yetkesini kabul ederek onu ezeli ve mutlak bir Tanrı olarak görenler " Dragovitsa Kilisesi " adıyla örgütlendiler (Dragovitsa Trakya ile Makedonya sınırı üzerinde bulunan bir köyün adıydı) Şeytani İsa ´nın kötü kardeşi olarak gören eski Bogomiller ise " Bulgarlar " adını aldılar Dragovitsa kolunun mutlak bir düalizmi Bulgarların ise ilimli bir düalizmi savunmalarına karşın iki grup birbirine hoşgörü ile bakmaktaydı Bu dönemde Bogomilizm hızlı bir atılım gösterdi ; üyelerinin sayısı artarken Anadolu ve Balkanlar ´da yeni topluluklar oluştu

10 Yüz yıl sonlarına doğru Bogomil toplulukları içinde hiyerarşik bir yapı gelişmeye başladı: rahipler ve inananlar birbirinden ayrıldı Dua ve oruç kesinlikle uyulması zorunlu uygulamalar haline geldiler; giderek törenlerin sayısı ve ayrıntısı arttı Bir köylü hareketi olarak başlayan akım 12 yüz yıl sonlarında ayrıntılı törenleri ve Hıristiyanlıktan giderek uzaklaşan düalist eğilimleri olan bir manastır tarikatı biçimine dönüştü

12 Yüz yılın başlarında Bogomiller ´i baskı altına almak amacıyla Kilise örgütlenmeye koyuldu Bunun üzerine Bogomiller Balkanların kuzeyine çekildiler Buradan yola çıkan Bogomil misyonerleri Dalmaçya İtalya ve Fransa ´ya kadar yayıldılar Bazı dönemlerde Bogomilizm devlet düzeyinde de başarılar kazandı Örneğin; 13 Yüz yılın ilk yarısında Ban Kulin (1180-1214) yönetimi sırasında Bulgaristan ve Bosna ´da resmi din olarak kabul gördü

Bogomilizm ´in tüm tarihi boyunca sürdürdüğü bir başka belirgin özelliği ise değişkenlik ve koşullara uyum sağlama yeteneğidir Bu bağdaştırmacı nitelik onlara çağrı etkinliklerini sürdürebilme ya da baskıları atlatabilme fırsatını tanımaktaydı Bogomiller diğer dinlerle ya da din dışı akımlarla bağdaşmaktan çekinmezlerdi Bu eğilim zamanla daha belirgin biçime dönüştü ve 13 Yüz yıldan başlayarak Bogomilizm daha sik olarak Paganizm büyü ve batıl inançlar ile iç içe geçti Bu durum herhangi bir sapkınlığı Bogomilizm olarak damgalayan Ortodoks eğilimini haklı duruma getirdi

14 Yüz yılda Bogomilizm giderek etkisini yitirdi ve Osmanlıların Bulgaristan ´ı (1393) ve Bosna ´yı fethetmelerinden sonra (1463) Bogomiller ´in büyük çoğunluğu İslam dinine geçti

Oysa Bogomilizm ´in dinsel etkileri uzun süre devam etti Güneydoğu Avrupa ´da Bazı Bogomil inanç ve kavramları " Apokrifalar " (gizli ya da aslı olmayan İnciller) aracılığı ile yayılmayı sürdürdü Ortaçağ süresince bu bölgede bir kaç Apokrifa Jeremias adında bir Bogomil papazının adı ile bağlantılı biçimde elden ele dolaşmaktaydı Ne var ki bu kitapların hiçbiri Aslında Jeremias ´a ait değildi Örneğin; tüm Ortaçağ Avrupa ´sında iyi tanınan " The Wood of the Cross " (Haçın Tahtası) adlı Apokrifa Gnostik kökenli " Nicodemus İncili "nden alınmaydı " İsa Nasıl Rahip Oldu " adındaki bir diğer Apokrifa Bizanslılarca uzun zamandan beri biliniyordu Bogomiller bu eski metinlere düalist unsurlar eklemişlerdi " Haçın Tahtası " adlı Apokrifanin Slovence çevirisi " Tanrı dünyayı yarattığı zaman yalnızca kendisi ve Satanael vardı " diye başlamaktaydı Bu kozmogonik motifin çok yaygın olduğu bilinmektedir ancak Güneydoğu Avrupa ´daki Slavca uyarlamalarda Şeytanın rolü alabildiğine abartılmıştı Kimi Gnostik tarikatların modelini izleyen Bogomiller Şeytana verdikleri önemi abartarak düalist yaklaşımlarını güçlendirme yolunu seçmişlerdi

Benzer biçimde " Adem ve Havva " adındaki Apokrifaya da Bogomiller Adem ve Şeytan arasında gerçekleştirilen bir anlaşma hakkında bir bölüm eklemişlerdi Bu anlaşma uyarınca dünyayı yaratan Şeytan olduğu için Adem ve soyundan gelenler İsa ´nın gelişine kadar Şeytana ait olacaklardır Bu temaya bugün bile Balkan folklorunda rastlanmaktadır

Bu Apokrifaları yorumlama yöntemi " Interrogatio Iohannis " adlı tek otantik Bogomil metninde açıklanmaktadır İsa ile İncilci Yahya arasında geçen bir konuşmayı içeren söz konusu metin engizisyon görevlileri tarafından Güney Fransa ´da Latince ´ye çevrilmiştir Konuşmanın konusu dünyanın yaratılısı Şeytanin düşüşü Enoch ´un göğe yükselişi çevresinde geçer Aslında metinde yer alan bir çok bölüm diğer Apokrifalardan ve " İncilci Yahya ´nın Soruları " adında 12 yüz yıla ait Slavca bir yapıttan alınmıştır Halbuki anlatının özündeki teoloji tümüyle Bogomil inançlarını yansıtmaktadır Yine de bu metnin özgün bir Bogomil yapıtı mi yoksa Yunanca ´dan bir çeviri mi olduğu hakkında kesin bir yargıya varılamaz Öğreti açısından bu yapıtın büyük olasılıkla eski Apokrifalardan yola çıkılarak Bogomiller tarafından derlendiği söylenebilir

Önemli olan Bogomil Apokrifalarının birkaç yüz yıl boyunca halkın dinsel inançları üzerinde oynadığı roldür Bogomilizm ´le Şeytana verilen önem Tanri ´nin edilgenligi ve anlaşılmaz aldırışsızlığı tüm bu unsurlar ilkel dinlerde de sıkça görülen " Deus Otiosus " motifinin ifadesi olarak düşünülmelidir Bu inanışlara göre dünyayı ve insani yaratan Tanrı Yaratılısın sonuçları ile ilgilenmez cennete çekilir ve yapıtının tamamlanmasını bir doğaüstü varlığa yani " Demiurgos "a bırakır

11 Yüz yılın başlarından itibaren İtalya Fransa ve Güney Almanya ´da Bogomil misyonerlerinin etkinlik gösterdikleri biliniyor Örneğin bu misyonerlerin Orleans ´ta birçok soyluyu ve hatta rahipleri bile kendi inançlarına çekmeyi başardıkları tarih belgelerinde yer alıyor Ne var ki Fransa kralı Robert bunları ortaya çıkarmakta ve yargılamakta gecikmedi Batının ilk düalistleri (sapkınlıkla suçlananlar) 28 Aralık 1022 tarihinde ateşte can verdiler Yine de akım yayılmasını sürdürdü Bu kez İtalya ´da yerleşmiş olan Bogomil temelli Katlar (Yunanca Katharos saf temiz- anlamına gelen bu isim 1163 yılından itibaren kullanılmaya başlandı) inancı Provence ve Languedoc yörelerine hatta Pireneler ´e kadar misyonerler göndermeye başladı Provence bölgesindeki topluluklar dört piskoposluk altında örgütlendiler ve 1167 yılında Toulouse ´da bir konsül toplandı Bu konsüle İstanbul Bogomil piskoposunun katıldığı ve bu fırsattan yararlanarak Güney Fransa ´da birçok kişiyi kendi kökten düalizmine yönelttiği biliniyor İşte böylelikle Bogomil öğretisi zaman içinde benzer düalist öğeleri içeren Katlar öğretisine dönüştü



Alıntı