Müslüman Türk Devletlerinde Divan

Müslüman Türk Devletlerinde Dîvân
Büyük Selçuklu Devletinde merkezde veya hükümdârların bulundukları yerlerde umûmî devlet işlerini yürüten ve Dîvân-ı Sultân adı verilen büyük bir dîvân vardı Bundan başka, merkezde devletin mâlî, askerî, adlî, muharrerât gibi işlerini yürüten ikinci derecede dîvânlar vardı Eyâletlerde de dîvânlar kurulmuştu Vezir büyük dîvânın reisi ve mesul âmiriydi Buna Sâhib-i Dîvân-ı devlet denilirdi İlk zamanlarda bu dîvâna hükümdâr başkanlık etmişse de, genelde idâreyi vezîr yürütürdü Büyük Selçuklu Devletinde hükümdârın resen, yâni başlı başına verdiği emirler de, dîvânda görüşülüp, istişâre ve müzâkere edildikten sonra karara bağlanırdı Kesin olarak bilinmemekle berâber, kaynaklardan anlaşıldığına göre; vezir, mâliye vekîli olan sâhib-i zimam vel-istifâ veya müstevfî, sâhib-i tuğra veya tuğrâî denilen nişancı veya münşî ve devletin umûmî müfettişi müşrif ve millî müdâfaa vekîli olan emîr-i ârız-ül-ceyş, dîvânın belli başlı üyeleriydiler


Selçuklularda ilk dîvân, 1036 senesinde Tuğrul Beyin başkanlığında toplanmaya başladı Dîvân haftada iki defâ toplanırdı Kutalmışoğlu Süleymân Şâh, Anadoluya gönderildiği zaman, Büyük Selçuklu dîvânından onun maiyetine vezir ve devlet ricâli verilmişti


Selçuklu Devletinde büyük dîvândan başka şu dîvânlar vardı:


1 Müstevfî Dîvânı: Bu dîvân, devletin mâlî işlerine bakardı Bütün mâlî işlerden mesuldü Vilâyetlerdeki Amîd denilen haraç ve tahsil memurları bu dîvâna bağlıydı Her vilâyetin varidâtını ve masraflarını tâyin, bu dîvâna âitti


2 Tuğra ve İnşâ Dîvânı: Sultânın vilâyetlerle ve eyâletlerle haberleşmesini sağlar, berat, nişan veya menşur denilen hükümdâr tuğrasını taşıyan, arâzi ve tâyinlere âit vesikaları verirdi Dîvânın reisine, Tuğra, İnşâ veya Tuğrâî adı verilirdi Bu dîvân, Tuğra ve Dîvân-ür-Resâil vel-İnşâ olarak ikiye ayrılır ve ikincisinin reisine Münşî denilirdi Tuğrâînin bir vazîfesi de; sultan ava çıktığı zaman, maiyetinde bulunup vezire vekâlet etmekti


3 Müşrif Dîvânı (Dîvân-ül-İşrâf): Bu dîvânın vazîfesi, devletin mâlî ve askerî işlerinin yolunda gidip gitmediğini teftiş etmekti Dîvân reislerine İşrâf-ı Memâlik, Sâhib ü Dîvân-ı İşrâf-ı Memâlik veya İşrâf-ül-Memleke denirdi Bu reisler, son derece îtimâda şâyân, dîvân ve devlet işlerinde tam bir vukûf sâhibi olan kimselerden seçilirdi Onlar da îcâb ettikçe, şehirlere ve nâhiyelere vekil göndererek işleri inceletirlerdi Bu vekillerde de îtimâd ve liyâkat aranırdı


4 Dîvân-ı Ârız: Dîvân-ı Arz da denilen bu dîvânın vazîfesi; askerin maaş ve levâzımâtını temin etmekti Bugünkü tâbirle Millî Savunma Bakanlığının vazîfesini üstlenmişti Ordunun levâzımâtına ve ihtiyâçlarına bakan, maaşlarını veren, defterleri tutup yoklamalarını yapan dîvândı Reisine Emîr-i Ârız denirdi


Anadolu Selçuklu Devletinin mühim dâirelerinden biri de Dîvân-ı Tuğra idi Bütün menşûr, berât ve nâmeler, bu dîvânda yazılır ve hükümdâr alâmet ve tuğrası burada çekilirdi Bu dâirenin reisine Tuğrâî denirdi Bunlar Arapça ve Farsçayı iyi bilen âlim ve ediplerden tâyin edilirdi Bir diğer dîvân da Dîvân-ı İşrâf olup, devletin mâlî ve idârî işlerini kontrol eder ve îcâb eden yerlere nâib, yâni dîvân nâmına vekil memur gönderirdi Bir de adliye işlerine bakan Emîr Dâd Dîvânı vardı Tevkif işlerine bakardı Îcâb edince vezîri ve diğer dîvân âzâlarını da tevkif edebilirdi İlhanlılarda, Akkoyunlularda ve Memlûklerde de dîvânlar vardı Bu dîvânların teşkilâtları, birbirine çok benzemekteydi


Selçuklularda, bu dîvânların dışında, büyük dîvâna dâhil olmayan dîvânlar da vardı Şerî işlerin dışında kalan dâvâlara bakan Dîvân-ı Mezâlim, posta işlerini gören Dîvân-ı Berîd bunlardandı Dîvân-ı Berîdin reisi, Sâhib-i Berîd olarak anılırdı Bunu hükümdâr kendisi tâyin ederdi Bu dîvân vâsıtasıyla hükümdâr, memleketin her tarafından haber alırdı Memleketin dört bir ucundan haber getirmek üzere Peykler, yâni piyâdeler (sâîler) vazîfelendirilirdi


Anadolu Selçuklularında ise devletin bütün işlerini yürüten büyük dîvândan başka çeşitli dîvânlar vardı Büyük dîvâna, Dîvân-ı Saltanat veya Dîvân-ı Âlî denirdi Bu dîvâna vezîr, îcâb edince de hükümdâr başkanlık ederdi Büyük dîvândan başka, büyük dîvân tarafından kendilerine havâle edilen işleri gören ikinci derecede dîvânlar vardı Bu dîvânlar Niyâbet-i Saltanat veya Niyâbet-i Hazret, Müstevfî, Pervâne, Tuğrâ veya İnşâ, Ârız, İşrâf-ı Memâlik dîvânlarıydı Bu dîvânların reisleri, büyük dîvânın âzâlarından idiler İkinci derecedeki dîvânlardan Niyâbet-i Saltanat makâmındaki kimse, vezirden sonra gelirdi ve hükümdâr merkezde bulunmadığı zaman, ona âit devlet işlerine bakardı Niyâbet-i Hazret; Anadolu Selçukluları, Moğolların nüfûzu altına düştükten sonra, Moğollar adına Selçuklu idâresinde söz sâhibi olan nâibe verilen addı Devletin bütün mâlî işlerine Dîvân-ı İstifâ bakardı Yalnız arâzi ve iktâ defterleri ve onların muâmeleleri, büyük dîvâna ve bu dîvâna bağlı Pervâne denilen dîvâna bırakılırdı Pervâne, büyük dîvânda bulunan arâzi defterlerinde, has ve iktâ yâni dirlik olan timara âit tevcihâtı yapan ve buna dâir menşûr ve beratları hazırlayan mühim bir dâireydi Bu dâirenin reisine Pervâneci ve bu berât ve menşûrlara da Pervâne denilmiştir


Osmanlı Devletinde ise devlet işlerini yürüten, gerekli kararları alan devlet yetkililerinin toplandığı yüksek kurul anlamına gelen dîvân vardı Bu durum, devletin daha kuruluş yıllarında ortaya çıkmıştı Kısa zamanda vazîfesi ve vazîfesinin sınırları üzerinde duracağı kânunları tesbit edilmiş bir hâle gelen dîvân, bütün devlet kuruluşlarının üstünde husûsî bir ad ile anılmaya başlandı En büyük dîvân, Dîvân-ı Hümâyûndu Selçuklular, Türk-İslam devletlerinin en büyüklerindendir Oğuzların Üçoklar kolunun, Kınık boyuna mensupturlar 10 yüzyılın sonu ile 11 yüzyılın başlarında İslamı kabul ettiler Selçuklular; Çin'den, Batı Anadolu dahil bütün Ortadoğu ülkeleri, Akdeniz sahilleri, Kuzeybatı Afrika, Hicaz ve Yemen'den Rusya içlerine kadar yayılan hakimiyetin, muazzam bir kültür ve medeniyetin temsilcisidir