Adıge Cumhuriyeti Ekonomi

Ekonomi


Dağlık güney bölümü dışında toprağın tamamına yakını tarıma elverişlidir,AC'nin verimli tarım toprağı ve zengin ormanları (% 40) vardır, sulama yapılır,mısır,buğday,ayçiçeği,şeker pancarı,çay,tütün yetiştirilir,Kuban Irmağı boyunda pazara yönelik sebze,ayrıca gül üretimi önemlidirZengin petrol ve doğal gaz yatakları vardırSanayi Maykop merkezinde yoğunlaşmıştır:tarıma dayalı sanayi,kereste,mobilya,parfümeri,Giaginsk'te bir şeker fabrikası,vbbulunur


Maykop'ta yıllık yağış miktarı 690 mm kadardırYıllık sıcaklık ortalaması Ocak ayı -2 derece,Temmuz ayı +22 derece,Nisan ayı +10 ve +11 derece,Ekim ayı değerleri de +17 ve +25 derece arasıdırMaykop kenti ve çevresi kaplıcalar ve termal tesisler yönünden zengindir,özellikle hasta ve emeklilerin rağbet ettiği bir dinlenme ve tedavi merkezi konumundadır


Maykop'ta MÖ IIIbinyılına ait Veş'ade ya da Maykop (Mıyequape) höyüğünden (tümülüs,kurgan) taş ve altından yapılma,Dünya kültür ve arkeolojisinde yer bulan 4500 yıllık Meot heykel ve eşyaları çıkarılmıştırYine Maykop'ta bulunan Maykop Taşı üzerindeki yazının yorumundan, 3300 yıl önce şimdiki Maykop yerinde bir Meot (Adıge) kenti bulunduğu da anlaşılmaktadır


Yörede kazılmış olan ve halen kazılması beklenen çok sayıda höyük (Adigey'de 10 bin dolayında yığma mezar,kale ve eski yerleşim yeri kalıntısı;eski Çerkesya yerindeki höyük,kale ve yerleşim yeri kalıntısı sayısı ise 50 bin dolayında) ve eski yerleşim yeri (kale) kalıntısı bulunmaktadır


Güney bölgesi (Maykop rayonu),ayrıca atlı gezinti,dağ yürüyüşleri,kampçılık, dağ ve su sporları yapılan bir turizm alanıdırMaykop rayonunda tarih öncesine ait dolmenler,Kamennomostski'de MÖ IIIbinyılına ait Maykop "Meşoko" kültürü kalıntıları,Hamışki

köyü yakınlarında "Yabanöküzü Üretme Parkı", Guzerıpl köyü yakınında da "Kafkas Doğa Koruma Alanı Müzesi" vardırAncak Adıgey topraklarının yüzde 30 kadarını oluşturan ormanlar koruma altında olduğundan turizme yatırım yapılamamakta,orman içlerinden UNESCO desteğiyle yollar geçirilmesi ve bu yollar boyunca turistik tesisler kurulması için,Adigey hükümetince çıkış yolları araştırılmaktadırŞu günlerde RF Doğal Kaynaklar Bakanlığıyla yapılan görüşmeler sonucu,sınırların yeniden belirlenmesine de (daha esnek bir politika benimsenmesine) çalışılmaktadır (bkAdigey'de sınırlar yeniden belirlenecek,26022009,Circassiancanada,haberler bölümü)


Kuzeydeki Krasnogvardeysk'te de MÖ IIIbinyılından kalma Adıge kenti kalıntıları bulunmaktadırAyrıca Arım (Kujorskiy kurgan),Çençavşho

(Haç'emziy kurgan),Çimdej ve Kolyasij (Kabehabl kurganları),vb gibi kazılmış ünlü höyükler de vardır1955'te Adıgeysk

kenti yakınında ve Neçerezıy köyünde "Meot Tabletleri Kitaplığı" bulunmuşturTabletlerin üçte biri "Hitit Hiyeroglifli Meot

tabletleri"nden oluşmaktadır

Güney bölümündeki başlıca dağlar Çuguş ,Fişt ,Oşten ,Pseaşho (3257 m) ve Şepsı doruklarıdır Güneybatıdaki Avtle ve Huko

dağları arasındaki Huko Gölü ve Legonaka yaylaları gezilip görülen yerlerdendirBu çok değerli yer için ayrıca bk"Nefiset Hut,Leğo-Naqe

Lago-Naki Yaylalarının Gerçek Sahibi Kimdir?" (Jineps gazetesi,Ağustos 2007,sayı 21,s10;Özdemir Özbay,"Dünden Bugüne Kuzey Kafkasya",

Ankara,1999,s119-122)



1990'larda tarım ürünleri gelirinin, reel olarak da düşmesi ve devlet sübvansiyonlarının kesilmesi sonucu,sanayide de genel bir durgunluk,bazı fabrikaların kapanması ve yoğun bir işsizlik süreci yaşanmış, 1989-2003 yılları arasında 123900 kişi iş aramak üzere Adigey dışına göç etmiş,155400 kişi de,Maykop kenti ve Tahtamukay rayonu başta olmak üzere Adigey'e yerleştirilmiş,böylece AC'de Rus nüfus çöküşü önleniştir (Ayrıca bkNart dergisi,sayı 36,Ankara,2003,s86)


Kültür

Adıge toplulukları


Adıge topluluklarından kıyıdakiler (Natuhay veya Natuhac,Şapsığ,Hak'uç) ve küçük bir bölümü ya da birkaç köyü eskiden şimdi ölü dillerden sayılan "Vıbıhça"

ya da Rus yazılışıyla Ubıhça konuşan,ama geneli Hak'uç lehçesinde Adıgece konuşan ,bir bölümü de Adigece ile birlikte eskiden Abazaca da konuşmuş olan "Vıbıhlar",yine Abaza ve bir bölümü Adıgece de konuşan,yani çift dilli,dahası bazıları üç dilli (Vıbıh,Adige ve Abaza dilli) olan kıyıdaki Abaza [Ciget] toplulukları,vb) ve içerideki Abadzeh

topluluğu,arkaik (kadim) sayılabilecek bir demokratik yapıya sahiptiler ve bu yönleriyle diğerlerinden farklı bir toplumsal yapıdaydılar,Ama Abaza,Vıbıh ve Abadzehler arasında yaygın bir köle (serf;nÑ?Ñ?n1Ñ?) kullanımı ve esir ticareti de vardıDoğudaki daha az nüfuslu topluluklar ise yarı feodal ilişkiler içindeydiler (Bjeduğ,Hatukuay,K'emguy,Besleney,Mahoş,Yegeruka y, Mamhığ,Kuban Kabartayları, doğudaki yüksek vadilerde barınan Abaza/Abazin toplulukları,vb),bu sonuncular arasında köle (serf) sayısı çoktu,ama esir ticareti çok sınırlıydı;çünkü,bu sonuncu yörelerde köle dayanışması ve direnci daha güçlüydüİlk örnekte yönetim yöresel ve Khase

denilen halk meclislerinin,ikinci örnekteyse,"pşı" (bey,Rusça:kinyaz) adı verilen köy derebeylerinin ve feodal (soylu) sınıfının elindeydiDerebeylerinin kendi köyleri,geniş arazileri,büyük hayvan sürüleri ve köleleri vardı,ayrıca köle olmayan köylülerine de (feqotlv) hükmediyor,angarya yüklüyor ve onlardan vergi alıyorlardı ("Jineps" gazetesi,Eylül 2006 eki)Demokratik topluluklarda ise vergi ve angarya yoktu,gönüllü katkı ve dayanışma vardı


Adıge folkloru ve Nart Destanı


Adıgeler arasında kökü çok eskilere,Milat öncesine dayanan destan ve söylenceler vardı, kuşaktan kuşağa aktarılarak günümüze getirilen ve önemli bir bölümü kaydedilen bu söylentiler içinde Nartlar destanı en geniş yeri tutmaktadır (Son düzenlemesi 8 cilt)Destanın ana kişileri bilge kadın Setenay-guaşe ile onun taş içinden doğan oğlu Savsırıko ya da Sosrıko'durKıvılcımlar saçan ateşten bir oğlan biçiminde doğan,Ateş Tanrısı da olan Demirci Tlepş (Ğ?Ñ?эnÑ?Ñ?) tarafından dizlerinden maşa ile tutulup suya daldırılan ve adı Tlepş tarafından konan Setenay-guaşe oğlu Savsırıko'nun,maşayla tutulduğu için suya değmeyen ve bu nedenle yumuşak kalan dizleri dışındaki çelikleşmiş vücuduna ***** işlemiyordu;ama yine de,gerektikçe hileye başvuran,doğaüstü yeteneklerini kullanan ve insanlara ateşi getiren bir kahramandırSavsırıko'nun atı Thojıy de ,Kerç Boğazında,bir adada yaşayan ve bir tekne

içinde uçan bir "neğuç'ıtse"nin bir kısrağının, deniz dibinde yaşayan bir aygır ile çiftleşmesi sonucu deniz dibinde doğmuştur,normal bir yarış atından yedi misli daha hızlıdır,önsezili ve akıllıdır,sahibi ile konuşur ve onu korur,tek zayıf yanı taşlık alanda hızını yitirmesidirSavsırıko ve atı,bu sırları,zayıf noktaları keşfedildikten sonra alt edilebilmiştirSavsırıko'nun kuzeni (teyze oğlu) Nart Peterez,Tanrılara kafa tutabilen,sırrı öğrenilemediği sürece kendisine ***** işleyememiş olan,hiçbir şeyden korkmayan ve Nart Khasesi (Meclis) Başkanı "Nesren-Jak'e"yi,Tanrılık iddiasındaki Pak'o tarafından zincirlendiği Oşhamafe (Elbruz) tepesinden kurtarıp özgürlüğüne kavuşturan ve ateşi Nart topluluğuna yeniden getirmiş bir yiğit,diğer kuzeni Şebatınıko ise "Yeme içme,düğün-dernek ve kız peşinde dolanıp durmayan" salt bir kahramanlık örneğidirGeceleri ellerinden ışık saçılan Nart gelini Adıyıf da,karanlıkta Nartların yolunu aydınlatmaktadır,vb

Destan bunun gibi çok sayıda kadın erkek kahramanın yaşamını konu edinmektedir


Bazı parçaları besteli şarkılar biçiminde söylenen Nart destanı dışında, "Aydemirkan" (Andemirkan) destanı ve "Hatkhı oğlu Koç'as" ,vb şarkı ve anlatılar da ünlüdür


Adıgelerin "Geguak'o-Vısak'o kuph'er" (Halk Şarkıları ve Dansları Toplulukları) adı verilen gezici ve profesyonel sanatçı toplulukları vardı

("Kafkasya KülDer",sayı 39-42,s138,Ankara,1973) Bunlar "şık'epşıne","epepşıne" (saz),"kamil" ve "bjamıy" (kaval ve flüt) vb gibi halk

enstrümanlarını kullanırlardıBu çalgıcılar ve ozanlar, en önde,marşlar çalarak ve şarkılar söyleyerek savaşlara katılır,savaşçıları

yüreklendirir,savaşta gördükleri her şeyi şarkılarında dile getirirlerdiBu şarkıcı gruplarının kalıntıları, Türkiye'de 1950'li yıllara

değin varlıklarını sürdürmüşlerdir ("Geguak'o-Vısak'o Toplulukları ve Bir Şarkı Şöleni",Circassiancanada,internet;ayrıca bkJineps gazetesi,

Ekim 2007,sayı 23,s15 )


Modern edebiyat


Günümüz Adıge edebiyatı,K'emguy lehçesi esas alınarak yazılmakta ve geliştirilmektedirTsığo Tevçoj (1855-1940),Tembot K'eraş (1902-88),İbrahim

Tsey (1890-1936),müteveffa Hazret Aşın,Dilbilimci ve Nartolog Asker Hadeğatl (d1922),şair ve roman yazarı İshak Meşbaş (d1931) ve bilge kişi

Abu Şhalaho (d1929) tanınmış Adıge yazarlarındandırTsTevçoj'un "Pşı-verk zav" (Derebeyi Savaşı) adlı şiirsel destanı;konusunu Adıge

folklorundan alan İTsey'in 4 perdelik dramı "Koç'as" TK'eraş'ın "Nasıpım yığogu" adlı ve Adıgelerin,özellikle Lenin ve Stalin dönemlerindeki

yenileşme ve kolhozlaşma sürecinde ortaya koydukları direnişleri ve bu direnişlerin bastırılmasını anlatan romanı ünlüdür,romanda başarılı

Çerkes karakterleri sergilenmektedirTembot K'eraş'ın bazı yapıtları Türkçeye çevrilmiştir


Sınıfsal farklılıklar


Demokratik Adıge toplulukları arasında tek evlilik,kadına saygı,erkek ve kızların görüşebilmeleri,birlikte şarkı ve dans icra etmeleri, kadınların da tarla çalışmalarına katılabilmeleri,geçerli kurallardandıBu kuralların dışına çıkmaya Khabze (Yasa ve Gelenek) izin vermezdiYarı feodal topluluklarda ise,köleler (pşıtl-nÑ?Ñ?n1) dışında,kadınlar ve soylu erkekler tarla işlerinde çalışmazdı ve çalışmaları aşağılanma olarak algılanırdı, derebeylerinin (nÑ?Ñ?-OÑ?кÑ?) ve zengin köylülerin birden çok eşi ve odalıkları (çeşditl;жэÑ?Ğ´NnÑ?) olabilirdi,soylu atlara soylu olanlar binebilirdi,köleler ise binek atı edinemezlerdi;ayrıca,derebeyi toplulukları ile Abadzeh ve Vıbıhların Osmanlılarla sürdürdükleri insan (esir ve köle) ticareti de önemliydi


Adıge müziği


Adıge müziği çok sesli olup,toplantılarda korolar eşliğinde söylenirdiOzanlara "vısak'o", şarkıcılara "veredao" ,oyuncu ya da dansçılara

"geguak'o",her türlü danslı eğlentiye "gegu" ,oyunları yöneten kişilere "hatiyak'o" ya da geguak'o,şarkılara vokal eşlik etmeye de "jıv"

denirdi,"Çerkes Müziğinin Dünü Bugünü",Kafkasya Yazıları,İstanbul,1998,sayı 3,ayrıca internet)Adige dilinde müzik eğitimi,cumhuriyetler ve

Krasnodar Kray eğitim müfredatından kaldırılmıştır,ancak 2007-2008 eğitim-öğretim yılında Kabartay-Balkarya Cumhuriyeti'nde 20 kadar okulun

ilk sınıflarında Adigece (Kabartay-Çerkesçe) bir müzik eğitimine yeniden izin verildiği yazılmışsa da sonu gelmemiştir

Erkek çocuklar,eğitilmek üzere başka ailelere verilebilirdi,bu da "p'ur" ,yani "atalık" geleneğini oluştururduEğlence (gegu) ve savaş sporları

gündelik yaşamın bir parçası konumundaydı


Dil

Kuzeybatı Kafkas ya da Abhaz-Adıge dillerinden biri olan Adıgece,doğu (dağ) ve batı (ova) biçiminde iki kola ayrılmaktadır:


Doğu kolu "Kabartay"("Qeberdeyıbze" ya da "Adıgebze") adını taşır ve dört lehçeye ayrılır:1Asıl Kabartay (Baksan),2Mozdok Kabartay (Kuzey Osetya'da ve Stavropol Krayda yaşayan Ortodoks Hıristiyan Kabartaylar tarafından konuşulur),3Besleney (Karaçay-Çerkesya ve Krasnodar krayında toplam 4 köyde konuşulur) ve 4Kuban Kabartay (Adıgey'de 4 köyde konuşulur);edebiyat dili olanı asıl Kabartay lehçesinden (Baksan ağzı) geliştirilmiş olup Kabardey-Balkarya ve Karaçay-Çerkesya'daki resmi dillerdendirAsıl Kabartay lehçesinin,Baksan ağzı (Baksan Irmağı boyunda konuşulur) dışında üç ağzı daha bulunur:1Terek ağzı (Terek Irmağı boyunda konuşulur),2Malka ağzı (Malka Irmağı boyunda konuşulur) ve 3Kuban-Zelençuk ağzı (Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti'nde konuşulur)2002'de RF'deki toplam Kabartay sayısı,519958'i "asıl Kabartay" ve 60517'si de Kabartayca konuşan "Çerkes" olmak üzere 580475 idi


Adıge dili ve Adıgece'nin öğretilmesi durumu


Batı kolu "Adıgece" (Adıgabze) ya da eski deyimiyle "K'yah" dili adını taşır,kendi içinde kıyı ve bozkır lehçeleri biçiminde iki ayrı öbeğe ayrılırKıyı öbeğini (Ğ¥Ñ?1yÑ?Ñ?O1yCÑ?эÑ?-Deniz kıyısında oturanlar) oluşturan Şapsığ ve kısmen Hak'uç (

lehçeleri ile,daha doğuda iç bölgelerde konuşulan bozkır lehçelerinden Bjeduğ,K'emguy ve Abadzeh Hakurınehable köyü ile 1998'de Kosova'dan dönen Adıgelerce Maykop'un 4 km doğusunda kurulan Mafehable köyünde konuşulur) lehçeleri halen konuşulmakta olup,resmi Adıge (edebiyat) dili K'emguy (Rusça:Temirgoy) lehçesinden geliştirilmiştir (Adıge dili için bkKafkasya Üzerine Beş Konferans,"Adıge Dili ve Edebiyatı" bölümü,İstanbul,1977;Kafkasya KülDer,Sayı 39-42,"Adığe (Çerkes) Edebiyatı" bölümü,Ankara,1973;Adige Dili ve Edebiyatı,Circassiancanada,internet)Kafkasya'da artık konuşulmayan birçok Adıge lehçesi ise (Natuhay,Hatukuay,Mahoş,Vıbıh Adıgecesi,Barakay,vb) halen Diaspora'da konuşulmaktadır

Adıgece,bir eğitim dili olduğu Adıgey dışında, Krasnodar krayındaki ve İsrail'deki Adıgelerin devam ettiği devlet okullarında da seçmeli bir ders olarak devletçe okutulmakta;ayrıca Ürdün'de de bir özel okulda (Emir Hamza Okulu) seçimlik bir ders durumundadır2002'de RF'de,Adıge sayısı 128,528 idi;buna rağmen,Adıge dili,Maykop ve Soçi/Lazarevsk'teki ilgili fakülte ve kurumlarda akademik ya da Adıgece dersi öğretmenlerini yetiştirme amaçlı olarak işlenmektedirAdıgece,Kafkasya dışında Türkiye,Irak, Suriye,Ürdün,İsrail, Lübnan,Mısır, Libya,AB ülkeleri (Almanya, Fransa, Hollanda, Belçika, Avusturya,Bulgaristan,vb),İsviçre,ABD (New Jersey,NewYork,California),Kanada,Avustralya'da ve toplam 40 kadar ülkeye dağılmış topluluklar arasında da konuşulmaktadır


Adıge aleyhtarı çalışmalar ve tepkiler


2004-2006 yıllarında bazı Rus milliyetçiler ve bunları desteklediği söylenen bazı üst düzey bürokratlar,Adıgey Cumhuriyeti'nin (AC) Krasnodar krayı ile birleştirilmesi,yani lağvedilmesi doğrultusunda bir kampanya başlatmışlardıAncak AC Devlet Başkanı Hazret Sovmen'in kınama anlamında istifaya kalkışması (Nisan 2006) ve RF Devlet Başkanı Vladimir Putin'in bu istifayı kabul etmemesi,Adıgelerin sert tepkileri,girişimin diğer halklar arasında da kaygılara yol açması, ardından Krasnodar krayı Valisi ATkaçev ile Kuban Kazakları Atamanı VGromov'un ve RF'deki demokratik kitle örgütlerinin de olumlu destekleri sonucu birleştirme olayı yatışmıştı (Ayrıca bkJineps,2006 ek 1,s21;Ekim 2006,Oleg Tsvetkov)

21 Mayıs 2006'da toplanan Adıgey'in temel ulusal örgütlenmesi olan "Adıge Halk Kongresi" de,"Adıge dil ve kültürünün,Adıge varlığı ile AC'nin koruma altına alınmasını,AC'nin geleceğini belirleyici nitelikte bir refandum düzenleme ve böylesine bir referanduma katılma hak ve yetkisinin sadece etnik Adıge halkına ait olduğunu,başka türlü bir referanduma gidilmesi durumunda,etnik Adıgelerin böylesine bir referanduma katılmayacağını,Adigey Cumhuriyeti Devlet Parlamentosu-Khase tarafından bu esasları güvence altına alacak Anayasal değişikliklerin yapılmasını;Maykop kent yönetimi ile kent meclisinin de Maykop'un meydan ve caddelerine Adigey Cumhuriyeti'ne uygun adlar vermesini" talep etmiştir


Şimdiki durum


Kongre kararından sonra,AC Devlet Parlamentosu-Khase,2006-2007 eğitim-öğretim yılından geçerli olmak üzere,ilk ve orta dereceli okullarda,Rusça ile birlikte,Adıgecenin de Adıge dili ve edebiyatı dersi ile sınırlı olarak zorunlu bir ders dili olarak yaygınlaştırılmasını sağlayan yeni bir "Eğitim yasasını" kabul etmiştir (29082006 tarihli "Adıge maq" gazetesi olayı ve sonrasını bildirmektedir)Ancak,2007 yılı başlarında,Adıgeceyi zorunlu bir ders dili haline getirme amaçlı bu yeni yasa,AC Anayasa Mahkemesi (Eski adı "Adalet Divanı") tarafından iptal edilmiştir (Daha geniş bilgi için "Eğitim" bölümüne bakınız)


Eğitim


Adıge yazısı,1927'den önce Arap, 1927 - 1937 arası Latin harflerini kullanmış,1937'den bu yana da Kiril (Rus) alfabesini kullanmaktadır (AnaBritannica,Çerkesler)

Maykop'ta iki büyük müze,4 tiyatro,Adıge şarkı ve dans toplulukları,Adıge dilinde bir edebiyat dergisi (Zeqoşnığ,üç ayda bir) ve bir resmi gazete (Adıge maq,haftada 5 gün),RF merkezine bağlı Rusça ve çok az süreli olarak bir Adıgece radyo ve tv yayını vardır

Başkent Maykop'taki çeşitli kültürel kurum ve kuruluşlar arasında Adıgey Devlet Üniversitesi, Maykop Devlet Teknoloji Üniversitesi ve AC Tembot K'eraş Sosyal Bilimler Araştırma Enstitüsü balıca üst eğitim kurumlarıdırAdıgey Devlet Üniversitesi'nin Adıgey'in dışında,Şapsığ nüfusun (tahminen 12 bin) yoğun olduğu Soçi'nin Lazarevsk beldesinde 6 fakültesi, Novorossiysk'de üç, Azak Denizi kıyısındaki Yeysk kentinde de 1 fakültesi açılmış bulunmaktadır AC Tembot K'eraş Sosyal Bilimler Arştırma Enstitüsü de Adıge dili,edebiyatı,tarihi,folkloru,etnografyası,ekon om isi ve arkeolojisi gibi konularında çalışmalarda bulunmaktadırCumhuriyette 8 devlet ve 23 de yerel müze bulunmaktadırMaykop'taki Adıge Ulusal Müzesi'nde önemli bir bölümü Milat öncesine ait 70 bin değişik arkeolojik yapıt (örnek) sergilenmektedirAyrıca Moskova'daki Doğu Halkları Müzesi'nin Maykop'taki şubesi olan Kuzey Kafkasya Müzesi de önemlidir (Adıge Ulusal Müzesi için bkNuriyet Mamırıko,"Ulusal Tarih Koruma Altında",internet)

AC'de,birkaç evlik olan çiftliklerde (khutor;mezra) okul yoktur,bazı küçük köylerde de 1-4 sınıflardan oluşan ilkokullar vardırBu nedenle taşımalı eğitim sistemi de uygulanmaktadır

Resmi dil olmasına karşın Adıgece,Adıgeler arasında gündelik bir konuşma dili,kısmi bir eğitim ve yayın dilidirResmi yazışmalar Rusça ile sınırlıdır


Eski eğitim uygulaması


Adige Cumhuriyeti'nde zorunlu eğitim dili,RF düzeyinde olduğu gibi,RF'nin bir parçası olan Adıgey'de de geçerli olmak üzere RusçadırAdıgece,AC'de Rusça ile birlikte resmi dildirAdıgece,AC'de okullarda,ilk iki sınıfta,tek Rusça dersi dışında bütün derslerde okutulan,3sınıftan itibaren ve tek dersle sınırlı olarak okutulan bir ders dilidir RF eğitim sistemi,Rusça eğitimi bütün RF okullarında zorunlu tutarken,yerel birimler (region) düzeyinde,Rusça dışındaki dillerde öğretime,isteğe bağlı olması koşuluyla,yerel birimlerde (cumhuriyet,kray,oblast ve özerk okruglar) olanak tanımaktadırAC'de seçmeli ya da isteğe bağlı olarak ilk (1-4sınıflar) ve ortaöğretimde (5-10sınıflar) okutulabilen dersler ise,Adıgece

,Adıge edebiyatı (Adıgece;5-10sınıflar),Adıgey tarihi (Rusça) ve Etnografya (Rusça) dersleridir (bkAslan Thak'uşın:"Adıgey'deki Bütün Halk Toplulukları Benim için Birdir",Jineps gazetesi,Temmuz 2007,sayı 20,s7)AC'de Adıgece de okumak isteyen bir öğrenci,bölgeye özgü ve üçü Rusça olan bu dört seçmeli dersi okuyabilirBu da,yumuşatılmış bir Ruslaştırma programının yürürlükte olduğu kaygılarına yol açıyor (bkProfDrHangerıy Bak'uv,"Kuzey Kafkasya'da anadillerinin geleceği kaygılara neden oluyor",internet)Adigece dersinde değişik adlar altında kitaplar okutulabilir


Dil öğretimindeki Ruslaştırma,Adige müziğinin 2sınıf sonrasında devre dışı bırakılmasıyla da güçlendiriliyorduBu da müzik alanında kitlelerden ve özellikle de Diaspora'dan kopmaya,yozlaşma ve Ruslaşma biçiminde bir asimilasyonun yoğunlaşmasına yol açmaktadır (Ayrıca bkKuzey Kafkasya KD,sayı 87-88,s4)

Buna karşın başka bir uygulama örneği olarak, Karaçaylar yeni şarkı ve müziklerini özgün biçimini bozmadan ve yozlaştırmadan,özel ve geleneksel anlamda geliştirmeyi ve kitlelere ulaştırmayı ve Karaçay Diasporası ile yakınlaşmayı başarmışlardır

Türkiye'de,1970 yılında,özellikle Düzce'de Türkçe türkülerin Adıgeceye çevrilmesi ve Türkçe makama uygun okunmaları biçiminde,kitleleri saran bir Adıge (Şapsığca) müzik akımı başlamıştıAma bu demokratik ve kültürel oluşum 12 Mart 1971 askeri müdahalesi sonucu bastırıldıKitleleri sarmaya başlamış olan o dönemden günümüze,özellikle müzik plakları (kayıtları) kalmıştır (Daha geniş bilgi için bkCircassiancanada,"Yazarlar" bölümü,internet)

Yeni eğitim uygulaması ve tepkiler


2006 yılı başlarında AC Devlet Parlamentosu-Khase tarafından çıkarılan yeni "AC Eğitim yasası" ile,Adıgece,Adıge kökenli öğrenciler için zorunlu bir ders dili statüsüne çıkartıldıBöylece AC'de Adıge kökenli toplam 14441 öğrenciden 21'i dışında, kalanı Adıgece anadilini öğrenme olanağına kavuşturuldu

Böylece,bir kazanım olarak,bazı çevrelerce desteklenen Rus asimilasyonu uygulamalarını kesintiye uğratıcı önemli bir karşı adım atılmış olduAma,bazı Rus çevreler, Adıgecenin Rusça gibi zorunlu bir "eğitim dili yapılamayacağını" söyleyerek tepki göstermişlerdi


Yeni Eğitim yasasına yargısal müdahale


2006-2007 eğitim ve öğretim yılında uygulama olanağı bulan sözkonusu "Eğitim yasası", AC Anayasa Mahkemesi tarafından iptal edilmiştirİptal kararı,"Adıgecenin RF'de zorunlu bir eğitim dili olmadığı,sadece yerel idari birimler (region ya da komponent) düzeyinde ve isteğe bağlı olarak okutulmak üzere eğitim programına alınmış olan seçmeli ders dillerinden biri olduğu,bu dilin,istemeyenler için zorunlu bir eğitim dili haline getirildiği,bunun RF hukuk sistemine (mevzuatına) ve insan haklarına aykırı düştüğü" gerekçesine dayandırılmıştırAncak,AC Bilim ve Eğitim Bakanı Ramazan Bedaneko

Adıgece'in öğretilmesinin RF ve AC anayasalarına aykırı olmadığını belirterek,durumun AC Bakanlar Kurulu'nda görüşüleceğini ve Adıgecenin okutulmasına devam edileceğini açıklamışsa da,ancak olumlu bir sonuç alınamamıştırAdıgece,2006 yılı öncesinde olduğu gibi,halen seçmeli bir ders dili olarak okullarda okutulmaktadır Resmi verilere göre,2008-2009 ders yılında Adıgece ders alan öğrenci sayısı,14 bini Adıge kökenli olmak üzere,30 binin üzerine çıkmıştır (bkAdıge maq,14032009,Türkçesi için bkÇ'are Fatim,Dil,Ulusun Temelidir,14032009,CircassianCanada,Yeni Dökümanlar Bölümü)

Bu arada,Diaspora'da,Adigey'in ortadan kaldırılıp topraklarının Krasnodar Kray'a katılması konusunun gündeme getirileceği biçiminde yoğun kuşku ve kaygılar da vardıAncak Adigey,kendisini toparlamayı başarmış ve güçlenmiş görünmektedirAncak,Adigey'e ait geniş bir turistik yöre ve kalıcı karlarla beslenen,ortalama 2000 metre yüksekliğinde ve çok sayıda ırmağın kaynağını oluşturan büyük bir su deposu olan,bol oksijeni (%38) ile çok sayıda turist ve hastayı çeken,bir eşinin sadece İsviçre'de bulunduğu söylenen,ekonomik değeri yüksek ve dünyaca tanınan Aziş-Tav gibi yeraltı mağaraları kompleksi yanında,başka turistik tesisleri de barındıran 16500 hektar (165 kmkare) genişliğindeki doğa harikası Leğo-Naqe Yaylalarının (Lago-Naki), Krasnodar krayı tarafından ele geçirilmeye çalışıldığı,Adıgelerin bu yerlerden oldu bittilerle uzaklaştırılmakta oldukları söylenmektedirÖzellikle 2014 Kış Olimpiyatları'nın Adıgey'in bitişiğindeki tarihi Adıge toprağı Soçi'de

yapılacak olması,ancak Soçi tanıtımlarında Grek ve Osmanlı adları kullanılırken,toprağın yerlisi ve asıl sahibi olan Adıgelerin adına sansür uygulanmakta olması eleştirilere yol açmakta,RF üst düzey yetkililerinin gizli desteğiyle tarihsel ve kültürel bir soykırım politikası uygulandığı öne sürülmektedir


Kaynak : Wikipedia