Anadolu Selçuklu Devletinde Düşünce Dil ve Edebiyat

DÜŞÜNCE DİL VE EDEBİYAT

a Düşünce Yaşamı

Anadolu Selçuklu Devleti’nde düşünce yaşamı Konya gibi büyük kentlerde ve özellikle saray çevresinde ürünlerini veriyordu Çünkü, o dönemde bilim adamları, sanatçı, şair ve yazarlar, sultan ya da bey gibi insanlar tarafından korunurlardı

O dönemde düşünce, bilim ve eğitim faaliyetlerinin gerçekleştirildiği yerler medreselerdi Anadolu’da ilk medreseler Türklerin gelişinden yaklaşık yüz yıl sonra kurulmaya başladı 13 yüzyılın ilk yarısında, yani I İzzeddin ve I Alaeddin dönemlerinde bir çok yeni medrese açıldı Bu medreselerden bir çok bilim ve düşünce adamı yetişti

Moğol istilası sanılanın aksine Anadolu’daki bilim ve düşünce yaşamını olumlu etkilemiştir Nasıl olur diyeceksiniz Haklısınız, her gittikleri yerde taş üstünde taş, omuz üstünde baş koymayan barbar Moğollar, nasıl olur da Anadolu’daki kültür yaşamını olumlu etkilerler? Olur mu öyle şey! Olur Şöyle ki, 13 yüzyılın ikinci yarısında Moğol istilasından kaçan bir çok Türkistanlı, Horasanlı ve İranlı düşünce ve bilim adamı Anadolu’ya geldi Anadolu Selçuklu Devleti sultanları gelen bu insanları saygıyla kabul ettiler Onlar da Anadolu’nun düşünce ve kültür yaşamına büyük katkıda bulundular Bu insanlardan biri Horasan’dan Anadolu’ya göç eden ünlü İslam alimi Mevlana Celaleddin Rumi’dir (Ayrıntılı bilgi için aşağıdaki bölüme bakınız)
b Dil ve Edebiyat

Anadolu Selçuklu Devleti’nde, tıpkı Büyük Selçuklu Devleti’nde olduğu gibi, resmi dil Farsça, bilim dili Arapça, halkın dili ise Türkçe ve diğer yerel dillerdi Karamanoğulları’ndan sonra bir çok beylik Türkçeyi resmi dil olarak benimsedi Hem bilim-edebiyat dili hem de resmi dil olan Türkçe o tarihten itibaren gelişme olanağı buldu Bu dönemde eserleri çoğu Türkçe yazıldı Anadolu Türkçesi’nin ilk eserlerini Ahmed Fakih, Sultan Veled, Şeyyad Hamza ve Yunus Emre vermiştir

Türkçe’yi resmi dil olarak ilk kullananlar Karamanoğulları’dır Karamanoğlu Mehmed Bey 15 Mayıs 1277’de yayınladığı bir fermanla Bugünden sonra, divanda, dergahta, bargahta, mecliste, meydanda Türkçe’den başka bir dil kullanılmayacaktır” diyerek Karamanoğlu Devleti’nin resmi dilini Türkçe yaptı 15 Mayıs tarihi bugün dil bayramı olarak kutlanmaktır

O dönemde Anadolu’da tasavvuf edebiyatının apayrı bir yeri vardı Arkadaşlar tasavvuf”, İslam dininde Tanrı ile evreni bir bütün olarak gören bir inanç ve düşünce akımıdır Anadolu tasavvuf edebiyatının en ünlü ismi yukarıda sözünü ettiğimiz Mevlana’dır Diğer ünlü isimler ise Yunus Emre ve Hacı Bektaş Veli’dir

Anadolu Selçukluları ve Beylikler döneminde halk edebiyatında büyük bir canlılık görüyoruz Halk edebiyatının popüler eserleri destanlar ve türkülerdir Bu destanların en ünlüleri Bizans-Arap savaşlarını konu alan Battal Gazi Destanı ve Bizans-Türkmen savaşlarını konu alan Danişment Gazi Destanıdır Bu destanları, türküleri ve şiirleri ozanlar yöreden yöreye taşırlardı Ozanlar bu eserleri kopuz adı verilen bir çalgı eşliğinde söylerlerdi Kopuz” bugünkü bağlamanın atasıdır
Hacı Bektaş Veli

1210-1271 yılları arasında yaşadığı sanılan bir göçebe Türkmen dervişidir Yaşamına ilişkin bilgiler çok sınırlıdır 13 Yüzyılın ilk yarısında, Moğol istilasında kaçarak Anadolu’ya geldi ve Sivas yöresine yerleşti 1239 yılındaki Baba İshak ayaklanmasına katıldığı sanılmaktadır Ayaklanmadan sonra, bugün Hacı Bektaş olarak bilinen Sulucakarahöyük’e yerleşti Bir grup Türkmenle birlikte düşüncelerini yaydı ve burada öldü Mezarı hala buradadır Osmanlı Devleti ve Türkiye tarihinde önemli bir yere sahip olan Bektaşi tarikatı üyeleri Hacı Bektaş Veli’yi kendi kurucuları sayarlar Her yıl, onun adına Nevşehir’in Hacıbektaş ilçesinde devletin en üst düzey yöneticilerinin katıldığı şenlikler düzenlenmektedir
Yunus Emre

Yunus Emre Türk tasavvuf edebiyatının en büyük şairlerinden biridir Eserlerini anlaşılır bir Türkçe ile yazmıştır 1238-1320 yılları arasında yaşamıştır Yaşamına ilişkin bilgi çok azdır Moğol baskısının etkisiyle Anadolu Selçuklu Devleti’nin dağılıp parçalandığı bir kargaşa döneminde yaşamıştır Hocası Taptuk Emre’nin tekkesinde hizmet etmiş, onun düşüncelerini yaymak için Anadolu’yu dolaşmış, daha sonra kendisi de şeyh olmuştur Nerede öldüğü kesin olarak bilinmemekle beraber gerçek mezarının Eskişehir Sarıköy’de olduğu sanılmaktadır Yunus Emre’nin şiirlerinde olağanüstü bir gözlem gücü, hoşgörü ve insan sevgisi vardır Onun düşüncelerinde Tanrı ve evrenin bir olduğu vurgulanır İşte size Yunus Emre şiirlerinden bir örnek

Keramet baştadır, tacda değildir, Hararet nardadır, sacda değildir

Her ne ararsan kendinde ara, Mekke’de, Kudüs’te hacda değildir
Mevlana Celaleddin Rumi

1207-1273 yılları arasında yaşamıştır Anadolu Selçuklu döneminin en büyük tasavvuf şairi ve düşünürüdür Mesnevi adlı eserinde topladığı şiirleri ile tasavvuf düşüncesini ve edebiyatını büyük ölçüde etkilemiştir Horasan’da doğmuştur Babası ünlü bir medrese hocası ve tasavvufçu idi 1218 yılında, yaklaşan Moğol tehlikesi yüzünden ailesi ile birlikte Horasan’dan göçüp Anadolu’ya geldi ve Konya'ya yerleşti


Mevlana Konya’da en güzel şiirlerini ve eserlerini yazdı Yaşamının sonlarına doğru Farsça olarak yazdığı Mesnevi’de yoğun bir şekilde Tanrı ve doğa sevgisini dile getirir Mevlana Konya’da çok sevilen bir kişiydi Cenazesinde Konyalı Yahudiler ve Hıristiyanlar da dahil olmak üzere çok büyük bir kalabalığın olduğu söylenir Ölümünden sonra oğulları ve öğrencileri Mevlevi tarikatını kurdular Size Mesnevi’den Türkçeye çevrilmiş güzel bir dize sunuyorum

Şu akıp giden kum seline bak, ne durması var ne dinlenmesi

Bak birden bire nasıl bozuluyor dünya, nasıl atıyor bir başka dünyanın temelini