Osmanlı Barışı (Pax Ottomana)

Demirperde’nin yıkıldığı ve buna bağlı olarak Asya ve Balkanlarda asayişin bozulduğu 1990’lı yıllardı Bu dönemde asayişi bozulmuş ülkelerden biri olan Arnavutluk, bir taraftan yeni yönetim şeklini arıyor, diğer taraftan da eski rejimin kalıntılarından kurtulmaya çalışıyordu İnsanlar sokaklara dökülmüş, yürüyüş yapıyorlardı Bu hâdiseleri haber olarak veren televizyon kanalının kamerası bir gencin taşıdığı ‘PAX OTTOMANA’ yazılı pankarta odaklanmıştı Bu sırada spikerin de tercümesini verdiği pankarttaki “OSMANLI ADALETİ İSTİYORUZ” yazısı, doğrusu, insanlığa çok şey anlatıyordu

Dünya tarihine bakıldığında görülen bir gerçek vardır: Hemen her çağ ve dönemde askerî, ekonomik, siyasî ve idarî açıdan zamanın en güçlü devletleri, daha zayıf olan diğer ülkeleri -günümüzde örneklerini kolayca görebileceğimiz gibi- ya doğrudan kendi idareleri altına almışlar veya tesirleri altına alarak üzerlerinde dolaylı bir hâkimiyet kurmuşlardır “Süper güçler”, hâkimiyetleri altındaki ülkelerin idarî, siyasî, malî, askerî her türlü işine karışarak, genelde son sözü söyleyen taraf olmuşlardır Hâkim güçler, tesir sahalarındaki devletlere ya zor kullanmak suretiyle zulüm, baskı ve sömürü politikaları uygulamışlar veya adaletli davranarak hakemlik yapmışlardır

Geçmişte süper güç olarak tarif edilen Osmanlı, bu ikinci gruba girmektedir Osmanlı’nın hükümferma olduğu döneme Batılılarca “Pax Ottomana” denmiştir Kısaca “Osmanlı Barışı” mânâsına gelen bu tâbir, Osmanlı’nın, süper güç olduğu 15 ve 18 yüzyıllar arasında hâkim olduğu geniş coğrafyada tesis ettiği dünya barışını ifade etmek için kullanılmaktadır

Fatih’in İstanbul’u fethiyle büyümeye başlayan devlet, çok kısa sürede Balkanlara, Ortadoğuya, Kuzey Afrikaya, Kafkasyaya ve Avrupa’nın bir kısmına sahip olmuş ayrıca buralara komşu ülke ve coğrafyalarda da hâkim unsur hâline gelmiştir Osmanlı bu hâkimiyet öncesi siyasî dengelerin bozuk olduğu ve milletler arası barışın olmadığı bu mekânlarda uyguladığı hakkaniyetli ve adaletli politikalarıyla “barışı tesis eden otorite” olmuştur

Osmanlı, Balkan Yarımadası’na 15 yüzyılın ikinci yarısı ile 16 yüzyılın başlarında hâkim oldu Hemen hemen tamamı Hıristiyan olan Sırplar, Bulgarlar, Hırvatlar, Boşnaklar, Karadağlılar, Macarlar, Ulahlar’dan oluşan bölge halkı, aralarındaki anlaşmazlıklardan dolayı çatışma ve kaos içindeydi Hattâ “Balkan” kelimesi pek çok milletin dilinde; bölünmüşlüğü, parçalanmışlığı ve kargaşayı ifade eden bir tâbir olarak kullanılır olmuştu Bölgeye büyük bir askerî güç ve siyasî akıl ile giren Osmanlı, burada istikrarı kurdu ve yüzyıllarca buraları müsamahaya dayanan bir siyasetle âdil bir şekilde yönetti Osmanlı, daha önce zaptettikleri topraklardaki Müslümanları kılıçtan geçiren bu insanlara, aynı şekilde davranmayıp aksine din, dil ve kültür hürriyeti verdiği gibi, herhangi bir etnik temizliğe veya zorla din değiştirme gibi bir yola da başvurmadı Ayrıca Osmanlı, onların kendi kimliklerini korumalarına özen gösterdi asla, asimilasyon politikası uygulamadı

Osmanlı’nın hâkim olduğu diğer bir coğrafya ise, halkının büyük çoğunluğu Müslüman olan Ortadoğu idi Bu tarihten önce Moğol zulmü ve Fâtımî baskısı altında uzun yıllar geçiren Arap dünyası, Osmanlı bayrağı altında geçirdiği bu huzurlu asırlarını daha sonra hiçbir zaman yaşayamamıştır Bugün önemli problemlerin yaşandığı Filistin, İsrail ve Lübnan, Osmanlı döneminde barış hâlinde yaşanan bölgeler idi Bu yerler, sadece bölge insanlarının değil, dünyanın her tarafından gelen tüccarların rahatça ticaret yapabildiği, zengin bir ticaret merkezi vazifesini yüzyıllarca sürdürdü Ortadoğu, tarihin hiçbir döneminde Osmanlı’nın hâkim olduğu dönem kadar, bir barış ve huzur dönemi yaşamadı Osmanlı buralarda sadece âsâyiş ve huzuru temin etmekle kalmamış, dine ve Hz Peygamber’e (sas) olan hürmetinden dolayı her yıl gönderdiği Sürre Alaylarıyla buralara büyük maddî yardımlar yapmış, kurduğu vakıflarla da bu hayırları devamlı kılmıştır

Osmanlı’nın hâkim olduğu Kafkaslar ve Kuzey Afrika’da da âsâyiş bundan farklı değildi Rus ilerleyişinin kesafet kazandığı 18 yüzyıldan sonra Kafkasya, barış dolu günlerini bir daha göremedi Halbuki Osmanlı’nın hükmettiği diğer bölgelere benzer şekilde çok kavimli ve çok dinli olan Kafkasya, tarih boyunca bünyesindeki unsurları bütünlüğe dönüştüremeyen bir bölge olarak karşımıza çıkmaktadır Zıt unsurları bir pota içerisinde değerlendirerek renkliliği koruyan ama bu renkliliği çatışmaya götürmeyen bir politikanın varlığı ile bu milletler, o dönemi barış içinde geçirdiler ve günümüze kadar varlıklarını korudular Osmanlı hâkimiyetinde yaşayan milletlerdeki bu barış havası, diğer bölgelerde de oldukça tesirliydi Meselâ; binlerce kilometre uzaklıktaki Açe’de yaşayan Müslümanlar, kendilerini tehdit eden Portekizlilere karşı Osmanlı’dan yardım istemiş, Osmanlı’nın bir donanma göndermesi ile Portekizliler geri adım atmıştı Diğer devletler, Osmanlı’nın hâkimiyeti ve koruması altında olan devletlere zarar vermeye cesaret edemedikleri gibi, özellikle Avrupa’da devletler arası münasebetlerde Osmanlı asla göz ardı edilmezdi Diğer Avrupa ülkelerinin ilk dikkate aldıkları ve kendi aralarındaki münasebetlerde bile ne söyleyeceğine baktıkları Osmanlı, buralarda da devamlı denge unsuru olmuştur

Etnik yapıları ve dinî inançları birbirinden oldukça farklı toplulukların farklı beklentilerini, ortak bir noktada buluşturan Osmanlı, kilise, cami ve havranın yan yana durduğu bir üst kültür tesis edebilmişti Osmanlı’nın kurmaya uğraştığı “Nizâm-ı Âlem” mefkûresinin özünde “İlâhî Mesuliyet” şuuru bulunmaktadır Osmanlı’nın yaptığı fetihler de, bu mesuliyet duygusuna dayanır Yeni devletler fethetmek, geniş topraklar elde etmek, güçlü devlet kurmak, halk kitlelerini yönetmek gibi pek çoklarınca büyük görünen hedefler, Osmanlı için birer vasıta olmaktan ileri gitmiyordu Çünkü İslâm dininin bu konudaki emri “dünyalık elde etmek” değil; “İ’lây-ı Kelimetullah” yani Allah’ın adının ve dininin her yere duyurulması, yüceltilmesi ve İslâm nimetinden bütün insanlığın istifade etmesinin sağlanmasıydı

Mensubu bulunduğu İslâmiyet’in çizdiği bu sınırlar içerisinde, idaresi zulme değil adalete dayanan Osmanlı, insan hak ve hürriyetlerini, çağı itibariyle en geniş mânâda uygulamaktaydı Osmanlı’da sadece farklı dinlerden olanlara haklarının verilmesi yanında, aynı dinin farklı mezheplerine mensup olanların da haklarına riayet ediliyordu Meselâ 16 yüzyılda Katolik Habsburgların baskısı altında olan Protestanların, Osmanlı için söylediği, “Türklerin eline düşmek, Frenklerin eline düşmekten daha iyidir” sözü, tarih kitaplarına kadar girmiştir Endülüs’ün son şehri Gırnata’nın, İspanya’nın eline geçmesinden sonra dünyada eşine zor rastlanılır dinî baskıya mâruz kalan İspanya Müslümanları ve Yahudileri, çareyi bir başka Avrupa devletine sığınmakta değil, Osmanlı Devleti’ne sığınmakta buldular İspanya’daki binlerce Müslüman’ın yardımına giden Osmanlı donanması, Yahudileri de Katolik İspanya’nın elinden kurtardı Hattâ kendi ülkelerinde yerleşmelerine, ticaret yapmalarına, varlıklarını sürdürürken kimliklerini korumalarına yardımcı oldu Ardından Almanya Yahudilerini saymak lâzım Osmanlı tarihi uzmanı Robert Mantra ’ya göre Osmanlı’nın barış ve adaleti, onlar açısından nihai mutluluk değildi Ama tarihin hiçbir döneminde bir daha göremeyecekleri bir mutluluk ve barıştı

Osmanlı’nın yükseliş döneminde (15 yüzyıl) kurmuş olduğu bu dünya barışı nizamı, 17 yüzyılda başlayan duraklama döneminde de tesirini devam ettirdi Ancak 18 yüzyılda artık eski gücü kalmayan ve bir çöküş sürecine giren Osmanlı’nın dünyada da tesiri bu sürece paralel azaldı Dünya sahnesine yeni güçlerin çıkmasıyla Osmanlı idaresi altındaki milletler birer birer ayrılmaya başladılar ve artık dünyada, “Osmanlı Nizâm-ı Âlemi” yerine bu güçlerin istek ve menfaatleri doğrultusunda farklı bir düzen şekillenmeye başladı Bütün bu gelişmelerin neticesinde bir güç hâline gelen Rusya, Kafkasları hâkimiyeti altına aldı 1900’lü yılların başlarında ise, Balkanlar, Osmanlı hâkimiyetinden ayrılarak -hâlen de devam eden- bir kargaşaya düştü Bir müddet sonra da tesirleri ve zararları itibariyle herkese dokunan Birinci Dünya Savaşı patladı İkinci Dünya Savaşı felâketi ise, bundan sadece çeyrek asır sonra oldu

Osmanlı Barışı’nın yerine getirilen hiçbir formül, bu tarihten sonra da çözüm olmadı ve Balkanlardaki kargaşa artarak devam etti Son olarak Yugoslavya’da Sırplar, Boşnaklara karşı bir soykırıma girişti Dünya devletleri, uzun müddet buna seyirci kaldı Çok geç de olsa bu soykırıma müdahale edilebildi Bu sırada bölgeye vazifeli olarak giden ve çaresizlik içerisinde kalan Amerikalı generalin o zamanki Dışişleri Bakanımız Sayın Hikmet Çetin Bey ’e söylediği şu sözler, Osmanlı Barışı’nın büyüklüğünü bu defa askerî bir yetkilinin ağzından bir defa daha duymamızı sağlamıştır: “Sayın Bakanım, Siz Osmanlı döneminde bu lânet olası yeri, bu kadar uzun yıllar hiç kavga-dövüş olmadan sulh içerisinde nasıl idare ettiniz Allah aşkına!”

Aynı dönemlerde Ortadoğu’da da durum bundan farklı değildi Güç odakları, coğrafyanın parçalanmasına ve hiç bitmeyecekmiş gibi görünen kavgaların başlamasına sebep oldu Kısacası Osmanlı’nın bu topraklarda tesis ettiği barışın ne mânâya geldiği, bu bölgelerin bugünkü durumuna bakarak da anlaşılmaktadır Buralarda hâlen devam eden kargaşanın en önemli sebebi, Osmanlı Barışı’nın sona erdirilmesidir

Bugün biz Osmanlı Devleti’nin kurduğu ve Batılıların da takdir ettiği “Osmanlı Barışı” hakkında sadece güzel şeyler söyleyebiliyoruz Fakat bugün dünyaya jandarmalık yapan süper güçler hakkında, gelecek nesiller ve tarih kitapları acaba neler söyleyecek?

B Mümtaz AYDIN