Dinler Tarihi: Hurufilik

Hurufilik kimi araştırmacılara göre ayrı bir din kimilerine göre bir mezheptir ya da yalnızca bir tarikattir Ne var ki tüm araştırmacılar Hurufiliğin harflere olan özel ilgisi üzerinde birleşirler Zaten bu akımın çeşitli yapıtlardaki tanımları doğrudan Hurufilik in bu niteliğini vurgulamaktadır Örneğin Orhan Hançerlioğlu nun Felsefe Ansiklopedisi nde Hurufilik harflerden dinsel anlamlar çıkaran İran içrekçiliği (ezoterizmi) olarak tanımlanmaktadır Britannica da yer alan tanım da harf ve rakamların çeşitli yorumlanmaları üzerine kurulu bir inanç dizgesi biçimindedir Zaten huruf sözcüğü harf sözcüğünün çoğuludur Hurufilik harflere olan özel eğilimi dışında ikinci bir özelliği ile de ilgi çekmektedir o da içrekçi yani batıni (ezoterik) oluşudur

Bu durumda Hurufilik olarak bilinen bu inanç akımını iki temel nitelik altında değerlendirmek gerekmektedir: Ezoterizm ve Harfler Harflerden dinsel anlamlar çıkaran her inanç akımı Hurufilik ile ilgili olmadığı gibi ezoterik nitelikli akımların tümü harflerin anlamları ile ilgilenmez Hurufilik bir yandan harfler ve harfler ile bağlantılı olarak rakamlarla ilgilenmekte diğer yandan bunların yardımıyla ve bunlara dayanarak açıklanan savunulan ezoterik inançları işlemektedir

Hurufiliğin Öncülleri

Harfler bizi doğrudan yazıya götürmektedir Harf ve rakamların yorumlanması ve aralarında çeşitli özel ilişkiler kurulması ve böylelikle görünen amaçlarının ötesinde anlamlandırılmaları tüm eski kültürlerde görülen ve neredeyse yazının tarihiyle aynı zamanda başlamış bir uğraştır

Bu çabanın ilk örneği Pythagoras ın öğretiler dizgesinde bulunur Bu dizge varoluş sorunlarının felsefi araştırması amacıyla oluşturulmuş bir inanç akımı çerçevesinde geliştirilmiş ve ünlü Pythagoras kuramı da bu dizgenin bir yan ürünü olarak ortaya çıkmıştır İÖ 500 yıllarında ortaya çıkan Pythagoras dizgesi geliştirdiği müzik kuramı ile birlikte ele alınınca ses dil sayılar ve harfler aracılığıyla evreni açıklamayı amaçlayan bütüncül bir yapıya ulaşabilmiştir Kendisinden önce gelen Mısır İran ve Hint tekniklerini kullandığı sanılan bu dizge daha sonraki harfçilerin sık sık başvuracağı temel yöntemleri geliştirmiştir

Harfçiliğe tarihsel olarak ikinci örneği oluşturan Kabbala Hurufiliğin amacına pek benzer bir amaç taşımakta harf ve sayıların gizemini çözerek Tevrat ı yorumlamayı hedeflemektedir Kabbala nın yorumuna göre Tanrı kendisini belirli sayıda nitelik (Sefirot) biçiminde dışsallaştırarak evreni yaratmıştır Kabbala nın yaratılış ile ilgili bu savında yer alan hemen her unsuru İslam ezoterizminde ve dolayısıyla Hurufilik ve onun etkisi altındaki Bektaşilik te benzer biçimde bulmak olanaklıdır

Harfçilik ve etkilerinin İslam da ne zaman ortaya çıktıkları konusu oldukça tartışmalıdır İslam harfçileri için uygun koşulları Kur an da bazı surelerin başında birbirinden ayrı ve anlamsızmışçasına yer alan ve Huruf-u Mukatta a diye adlandırılan harfler sağlamıştır

Yaşar Nuri Öztürk Tarihi Boyunca Bektaşilik adlı kitabında bu konuda şunları belirtmektedir: Şunu da söyleyelim ki bu harf kümelerine muhtelif ve çoğu kez esrarlı manalar verme işi sahabiler devrinde başlamıştır Hatta Hz Ali nin: Kur an Fatiha dan Fatiha Besmele den Besmele Ba harfinden ibarettir Bense o Ba harfinin altındaki noktayım sözü çok ünlüdür

İslam da Kutsal Metinlere harf düzeyinde yorum getirme çabasının ilk örneği X yüzyılda Hallac-ı Mansur da görülür Mansur Kur ana sözcük anlamlarına bakarak "Yorum" getiren (Te vil) Karmatiler in bir propogandacısıydı (Karmatilik IX yüzyılda dinsellikle bağdaştırılmış sosyo-ekonomik temelli ezoterik bir akımdır) Mansur divanında ve Kitab al-Tavasin adlı eserinde harfler ve sayıların gizli anlamlarına değinen ilk İslam harfçisidir Evreni ve Tanrı yı insanda görmenin bir sonucu olarak ilk kez Enel-Hakk diyen Mansur olmuş ve bu sözü nedeniyle 922 yılında idam edilmiştir

İslam da harfçiliğin ikinci önemli örneğini Endülüslü düşünür Muhyiddin-i Arabi (1165-1240) oluşturur Endülüslü Yahudi düşünürlerin ve Kabbalacıların etkisinde kalarak El-Fütuhat El Mekkiye adlı yapıtında harfçiliğin bir çok örneğini sergilemiştir

Fazlullah Esterabadi

Geliştirilmiş harfçi teknikleri kullanan Hurufiliği bir inanç sistemi olarak kuran kişi Şihabuddin Fazlullah Esterabadi dir 1340 Yılında doğan Fazlullah genç yaşta teoloji ile ilgilenmeye başlamış on sekiz yaşındayken tasavvufa yönelerek hacca gitmiştir Dönüşünde Harezm e gelmiş ve bir süre burada kaldıktan sonra Tebriz e geçmiştir Burada etrafına topladığı kişilerle yaptığı dini sohbetler sayesinde büyük saygınlık kazanmıştır 1386 Yılından başlayarak Isfahan da kendi sistemini yaymaya başlamış daha sonra uzun bir süre için bir mağarada inzivaya çekilmiştir Bu dönemde kendisinin Mehdi olduğunu ileri sürmüştür Çevresinde yedi kişilik bir çekirdek kadro oluşturmuş bu yedi kişinin çabaları sonucunda yeni inanç hızla yayılmaya başlamıştır Kısa sürede çeşitli toplumsal kesimlerden kişiler yeni akımın çevresinde toplanmaya başlamıştır

Fazlullah ın kendi sistemini yaymaya çalıştığı ortam bu tür akımlar için pek elverişlidir Bu yöre Mazdeizm ve Karmatilik gibi bir çok ezoterik akıma kaynaklık etmiştir

Fazlullah hakkında bilgi içeren her kaynak onun Tanrılığını ilan ettiğini söylemektedir Ancak bunu nasıl gerçekleştirdiğini belirtmemektedirler Bu ilan sadece Enel-Hakk biçiminde yapılmış olabilir Aynı yörelerde Hallac-ı Mansur un oldukça tanındığı dikkate alınırsa en güçlü olasılık bu ilanın Enel-Hakk formülüne dayanmasıdır

Fazlullah yarısı farsça ve yarısı da Esterabad lehçesi ile yazılmış olan Cavidan-ı Kabir adlı bir eser ile adının İskendername olması olası bulunan farsça bir manzume kaleme almıştır Ayrıca Arşname ve Muhabbetname adlı kitapları da vardır

Yeni sistemin yaygınlaşması egemen çevrelerde rahatsızlıklar yaratır Timur un oğullarından Miranşah ın buyruğu ile Fazlullah tutuklanır ve hapsedilir 1394 Yılında Alıncak kalesinde öldürülür; cesedi ayaklarına bağlanan bir iple çekilerek ibret olsun diye dolaştırılır Fazlullah ın çevresindekiler kovuşturmalara uğrar

Hurufi önderlerinden Ahmed Lur un 1427 de Şahruh a karşı bir suikast eylemine girişmesinden sonra müritlerden bir çoğu yakalanıp öldürülmüş hatta cesetleri bile yakılmıştır 1467 de ise Karakoyunlu hükümdarı Cihanşah a karşı bizzat Fazlullah ın kızının önderliğinde bir ayaklanma hareketi şiddetle bastıtılmış ve isyanın önderi beş yüz kadar taraftarı ile yakalanıp idam edilmiştir Bu olaylar üzerine Hurufiliğe bağlı kişiler bir çok ayrı yöne dağılarak görüş ve inançlarını beraberlerinde götürmüşlerdir

Anadolu da ve Rumeli de Hurufilik

Hurufiler in büyük çoğunluğunun Anadolu ya sığındıkları biliniyor Özellikle Sivas Eskişehir ve Batı Anadolu nun bazı kent ve kasabaları kısa zamanda kimliklerini çok iyi gizleyen Hurufi propagandacılarla dolmuştur Hurufiler buradan Rumeli ne geçerek Arnavutluk ta Filibe ve Varna gibi Balkan önemli kentlerinde eylemlerini sürdürdüler Bazı tasavvuf cemaatlerine sızarak kendilerini gizlemeyi ve inançlarını yaymayı başardılar

Abdülbaki Gölpınarlı Hurufilik Metinleri Katalogu ve Fadl Allah Hurufi adlı yapıtlarında Hurufiliğin Anadolu da Mir Şerif ve özellikle büyük Azeri ozanı İmadeddin Nesimi tarafından yayıldığını belirtiyor Gölpınarlı Mir Şerif´in Anadolu´ya Fazlullah ın eserleri başta olmak üzere bir çok Hurufi kitapları getirdiğini Fazlullah ın önde gelen halifelerinden Nesimi nin geniş boyutlu bir propaganda yürüttüğünü hatta bir ara Ankara ya kadar gelerek Hacı Bayram-ı Veli ile görüştüğünü söylüyor Anadolu da pek çok yer dolaşan ve uzun süre kalan Nesimi nin bir çok kişiyi Hurufiliğe kazandırdığı kesindir Bu kişilerin sonradan sistemli ve etkin bir propaganda yürüttükleri Fatih Sultan Mehmet döneminde Osmanlı sarayına kadar girmiş olmalarından anlaşılabilir

Taşköprülüzade nin Şakayık-ı Numaniye adlı eserine bakılacak olursa Fazlullah ın halifelerinden biri Edirne deyken genç Fatih i etkileyecek kadar başarılı olmuş hatta bazı müritleri ile saraya yerleşmiştir Durumdan oldukça rahatsız olan Veziriazam Mahmud Paşa ile müftü Molla Fahreddin-i Acemi Hurufiler in Hulûl inancına (Tasavufta Hulûl Tanrı nın yarattıklarında meydana çıktığına inanmak demektir) sahip oldukları konusunda genç Padişahı uyarabilmişlerdir Fatih in huzurunda yapılan bir tartışma sonunda Hurufiler in gerçekten Hulûl inancına sahip oldukları kanıtlanmış ve bunun üzerine Sultanın buyruğu ile Hurufiler tutuklanmış ve idam edilmişlerdir Edirne deki Yeni Cami de Fahreddin halkı Hurufiliğe karşı uyarmış uygulamalarını ve inançlarını anlatmıştır

Bu olayla birlikte Osmanlı topraklarında Hurufiler in yüzyıllar boyunca sürecek kovuşturma ve cezalandırılmaları başlamış oldu XVI yüzyıla ait belgeler özellikle Balkanlar daki çeşitli kentlerde sık sık Hurufi kovuşturmalarının yapıldığını pek çok Hurufinin yakalanarak idam edildiklerini cesetlerinin yakıldığını ortaya koymaktadır Bu kayıtlarda belirtilen kişilerin doğrudan Hurufi olmasalar da Hurufilik ten etkilenen çeşitli inanç akımlarına bağlı kişiler oldukları kesindir

Bu akımlar arasında başta Kalenderiler gelmektedir Şiddetli ceza ve baskılara karşın çeşitli tasavvuf çevrelerine bağlı olup Hurufilik propagandasını yapan pek çok kişinin bulunduğu özellikle XVI yüzyılda Balkanlar da tanınmış olan Otman Baba Rafii ve Usuli gibi ozanların varlığı dikkati çekiyor Bu kişileri daha sonra yaşamış olan Hayreti Muhiti Yemini Muhyiddin Abdal ve Arşigibi önde gelen Kalenderi ve Bektaşi ozanları izlemiştir

İshak Efendi Kaşif el-Esrar adlı kitabında Fazlullah ın halifelerinden Ali el-Ala nın propaganda yapmak üzere Anadolu da etkinlik gösterdiğini XV yüzyılın başlarında Bektaşi tekkelerine girdiğini ve Hacı Bektaş ın fikirleriymiş gibi Fazlullah ın düşüncelerini yaydığını belirtir Bu sav Bektaşi fikirlerinde Hurufiliğin etkisinin bulunduğu göz önüne alınırsa doğru kabul edilebilir Şiddetli kovuşturma ve baskı altındaki Hurufiler Bektaşiler in arasında karışarak varlıklarını korumayı başarmışlardır

Gölpınarlı ya göre farklı namazları ve Fazlullah ın öldürüldüğü Alıncak Kalesinde yapılan hac törenleri ile sıradışı uygulamaları olan Hurufilik bir süre sonra bağımsızlığını yitirmiş sonradan özellikle Alevi-Bektaşiler e ve kısmen de diğer tarikatlere inançlarını aktararak tarihe karışmıştır

Hurufi İnançları

Hurufiliğe göre varlığın özü sesten oluşur Evren sesin ortaya çıkması ile var olmuştur Özü oluşturan ses canlılarda eyleme dönük (bilfiil) cansızlarda gizilgüç (bilkuvve) olarak vardır Ses canlılarda istem ve istekle ortaya çıkar

Tanrı gizli bir hazinedir (Kenz-i Mahfi) Tanrı nın ilk belirişi Söz (Kelam) ile olmuştur Söz ilk nedendir ve Tanrı nın soyut bir İç Konuşması (Kelam-ı Nefsi) niteliğindedir Kesin bir gerçek olarak görülen bu soyut söz bazı öğelere ayrışır ve bu öğeler biçiminde dışsal bir nitelik kazanır Aslında sözün ayrıştığı bu öğeler Arap alfabesinin yani Kur an ın 28 ve Fars alfabesinin 32 harfidir Söz bu dış öğeleri edinince soyut durumunu yitirerek Söylenmiş Söz (Kelam-ı Melfuz) biçimine dönüşür Söylenmiş sözün birleşik görüntülerinden duygu ve bilinç evreni meydana gelir Hurufiler evrenin sonsuzluğuna ve sürekli döngüsel devinimine bu devinimden doğal olayların oluştuğuna inanırlar

Tanrı kendisini insanın yüzünde söz biçiminde görünür kılmıştır Sözün öğelerinin sayısal bir değeri vardır İnsan yüzündeki burun elif burnun iki yanı lam gözler de he harflerini verir Böylece insanın yüzünde simetrik yazılmış iki Allah sözcüğü ortaya çıkar İnsan yüzünde ayrıca çeşitli hatlar vardır: iki kaş dört kirpik ve saçtan oluşan yedi çizgiye Ana Hatlar (Hutut-ı Ümmiye) denir ve her insan yüzünde bu çizgilerle doğar

Bu yedi çizginin dört öğe (ateş su hava ve toprak) ile çarpımı Arap alfabesinin 28 harfini verir Ayrıca erkeklerde ergenlikte ortaya çıkan yedi çizgi daha vardır Bunlar sağ ve sol yanlar ayrı ayrı sayılmak üzere iki sakal iki bıyık iki burun kılı ve bir çene altı kılı olarak toplam yediye ulaşır ve Baba Hatlar (Hutut-ı Ebiye) adını alır Böylece yetişkin bir erkeğin yüzündeki çizgilerin sayısı on dörde ulaşır Bu çizgilerin kendileri ve bulundukları yerler (Hal ve Mahal) olarak hesaplanması yine 28 harfi verir Fazlullah bu sayıyı 32 ye çıkartmış ve Fars alfabesindeki harf sayısına ulaştırmıştır

Bu konuda Hurufiler şöyle bir açıklama da yapmaktadırlar: Tanrı nın kendisini peygamberler aracılığı ile açıklaması aşamalar biçiminde olmuştur Evrenin temel öğeleri olan harflerin her peygambere giderek artan sayıda bildirilmesi doğaldır Nitekim Adem e 9 İbrahim e 14 Musa ya 22 İsa ya 24 Muhammed e 28 ve son peygamber olan Fazlullah a 32 harf malum olmuştur Bu peygamberlerden son dördüne bildirilen öğelerin sayısı her birine indirilen kitapların yazılmış oldukları dilin alfabesindeki harf sayısı kadardır Bunlar İbranice de 22 Yunanca da 24 Arapça da 28 ve Farsça da 32 dir Bu aşamalar nedeniyle son peygamber Fazlullah ın kendisinden önceki peygamberlerin bildikleri herşeyin anlamını çözecek anahtara sahip bulunduğu aşikardır

Kur an ın gizi 29 surenin başlarında bulunan Huruf-u Mukatta a da gizlidir Bu harfler yinelenmelerin sayılmaması durumunda 14 tanedir (elif lam re kaf hı ye ayın sad te sin he mim kef nun) ve bunlar anlamı açık ve kesin (Muhkemat) olarak kabul edilirler Arap alfabesinin kalan 11 harfi ise anlamı belirsiz ve yorumlamaya açık (Müteşabih) biçimde değerlendirilirler Asıl Tanrı sözü Muhkemat tan oluşan 14 harftir ve bunlar kendilerini insanın yüzünde gösterirler

Hurufiler e göre evrenin üç temel dönemi vardır: peygamberlik (Nübüvvet) imamlık (İmamet) ve tanrılık (Uluhiyet) Peygamberlik dönemi Adem ile başlamış ve Muhammed de sonra ermiştir İmamlık dönemi Ali ile başlamış ve on birinci imam Hasan Askeri ile bitmiştir Fazlullah ile tanrılık dönemi başlamıştır Tüm peygamberler Mehdi olan Fazlullah ın habercisi ve müjdecisidirler Fazlullah tan sonra gelecek olan Yetkin İnsan (İnsan-ı Kamil) Fazlullah a uymak zorundadır

Fazlullah Musevilerin beklediği Mesih Hıristiyanlar ve Müslümanların gökten inaceğine inandıkları İsa dır Fazlullah gökten inmiş ve kıyamet kopmuştur dünya ahiret bir olmuştur Bu nedenle ahiret yoktur Gerçek ortaya çıkmış ve tüm dinsel yükümlülükler kalkmıştır Böylece Hurufiler tüm ibadetleri harfler ile yorumlayarak iptal ederler ya da değişik biçimde uygularlar Örneğin hac Fazlullah ın öldürüldüğü yeri ziyaret etmektir Şeytan taşlama ise Fazlullah ı öldüren ve Maran Şah (Yılanlar Şahı) dedikleri Timur un oğlu Miranşah ın yaptırdığı Senceriye Kalesi ni taşlamaktır

Hurufilik ve Bektaşilik

Bektaşi düşüncesine hızla etki eden Hurufilik nedeniyle bazı araştırmacılar XV yüzyıldan başlayarak Bektaşilik in bozulduğunu ileri sürmüşlerdir Onlara göre Hurufilik hileli yöntemlerle örneğin Hurufilik görüşlerini Hacı Bektaş ın görüşleriymiş gibi savunarak Bektaşi tarikatında etkin olmuştur

Oysa Çamuroğlu´na göre Bektaşilik Anadolu ya Hacı Bektaş ile birlikte adım attığında Aleviler zaten çoktan bu topraklardadırlar Aleviler bir heterodoks derviş olan Hacı Bektaş ı çeşitliliği barındırma potansiyeline sahip olan bünyeleri sayesinde özümsemişler ve onu bir önder olarak tanımışlardır Bu bakımdan Anadolu da heterodoksi denilince akla hemen Alevi-Bektaşi geleneği gelmektedir Bu gelenek çeşitliliği özümsemesi ve hoşgörülü yapısı nedeniyle bir çok farklı heterodoks zümreyi de içinde barındırmış ve tüm ezoterik düşüncelerin Anadolu daki sığınağı olmuştur

Tümü farklı düşünce ve uygulamalara sahip olan Kalenderi Haydari Hurufi Torlak gibi akımlara bağlı olanlar bu geniş yelpazeye katılmış kendi bağımsız varlıklarını feda ederek Alevi-Bektaşi toplumsal olgusuna kendilerine özgü renkler katmışlardır Alevi-Bektaşiler bu durumda bir bozulma görmezler zira inançları değişime açıktır Tam tersine bu durum onlar için bir zenginleşme yoludur

Hurufiliğin Etkileri ve Sonuç

1376 Yılından başlayarak Isfahan da başlayan Hurufiliğin her türlü baskıya karşın inanılmaz bir hızla Osmanlı topraklarına yayılmasının ve etkili olmasının nedenleri çok yönlüdür Şiddetli baskı ve zulme karşın hızla gelişen ve yayılan bu inanç sisteminin gelişim nedenleri hem içinde büyüdüğü toplumsal yapının özelliklerine hem de kendi içerik ve dinamiğine bağlı olmalıdır

Hurufilik öncelikle ezoterik bir inanç sistemidir Dinlerin İçrek (Batın) anlamlarıyla anlaşılması gerektiğini ve bunun da ancak özgür Yorumlama (Te vil) ile gerçekleşebileceğini ileri sürmektedir Hurufilik ezoterik yaklaşımlar arasında kentli nüfusa en fazla hitap edenlerden biridir O döneme kadar kentlerde pek görülmeyen ezoterik yaklaşımın Hurufilik le birlikte hızla kentleri de etkisi altına aldığı görülür

Ortodoks İslam ın simgesel evreni ve kültürü o güne dek düşünce üretimine kentlerdeki medreseler ve yazılı belgeler yoluyla egemen olmuştur Hurufilik yorumlama yoluyla yüzyıllardır sarsılmaz olduğu sanılan yazı ve kutsal metinlerin egemenliğini yıkmaya koyulur Harfleri konuşturur İnsanı kağıda yazılmış olanın üzerine çıkartır Belge ve kayıtlara güvenen ortodoks sistemin kutsal metinleri harflere getirilen keyfi yorumlarla kuru yapraklar gibi savrulmaya başlar Osmanlıların ele geçirdiği kentlere doğru akan heterodoks dervişler yıllar öncesinden kentlerde yer bulmuş bir Hıristiyan heteroks geleneği ile karşılaşır Bu geleneğin en etkin temsilcisi Bogomiller dir

Biri yazılı İncil in diğeri yazılı Kur an ın kalıplarına karşı mücadele eden iki farklı dinin heterodoks akımları doğal olarak yakın ilişkiler kurarlar İslam heterodoksisi Hurufilik olmasaydı bu ilişkiyi kurmakta pek zorlanacaktı Öncelikle Fazlullah ın kendisini Mesih ilan etmesi bu ilişkinin kurulmasında etkin olmuştur

Fazlullah ın yazdığı Cavidan adlı yapıtın Firişteoğlu tarafından Aşıkname adıyla yapılan çevirisinde sık sık Yuhanna İncil inden alıntılar yer alamaktadır On iki imamla on iki havari arasında paralellik kurulmakta İsrail in on iki kabilesine göndermeler yapılmaktadır Anadolu heteroksisi Rumeli ne geçerken de Hurufilik ten fazlasıyla yararlanır Sonradan Bektaşilik incelenirken Hurufi etkilerinin en yoğun olarak Rumeli ve Arnavutluk Bektaşiler inde görülmesi Hurufiliğin oynadığı rolün ne denli önemli olduğunu gösterir

Anadolu nun heterodoks İslam ı ya da tüm Osmanlı topraklarında İslam ın egemen olduğu simgesel evren içinde yaşayan heterodoksi Hurufilik sayesinde aynı topraklarda yaşayan diğer kültürlerden halkları uzlaştırıcı çatısı altında toplama yeteneğini geliştirerek daha olgun bir biçim kazanmıştır


Alıntı