Mustafa’Nın Romanı-Memleket Çocuğu

Linklerimizi üyelerimiz görebilir Uslanmam üyeliği için tıklayın

Türk Yurdu Dergisi, Ocak 2003, Cilt:23, Sayı:185
Cumhuriyetten sonra kültür hayatımızda önemli bir yere sahip olan Halkevleri, bölgelerinin tarihinin yazılması, kültürel varlıklarının derlenmesi alanında önemli görevler yapmışlardır Halkevlerinin 1921932 tarihinde 14 ilde kurulan ilk şubeleri arasında Aydın Halkevi de bulunmaktadır 2021949 tarihine kadar Aydın’da 15 Halkevi ve bunlara bağlı 21 oda açılmıştır Merkez ve diğer şubeler tarafından çok sayıda kitap ve risale neşredilmesine rağmen komşu iller İzmir, Denizli ve Manisa Halkevleri gibi süreli yayın organına sahip olunamamıştır Bu sebeple Aydın’ın Osmanlıların son demlerindeki sosyal ve iktisadî hayatı hakkında makale seviyesinde önemli araştırmaların yayınlanma imkânı olmadığı gibi, o devri alâkadar eden hatıra parçaları da tespit edilememiştir Aydın Halkevinin faaliyetleri bu sebeple benzeri diğer kurumlara göre kısır kalmıştır

Aydın’dan yetişen çok sayıda ilim adamı olmasına rağmen memleketleri ile alâkalı ilmî ve popüler alanda önemli araştırmaları bulunmamaktadır Aydın’ın Cumhuriyet sonrasında yetiştirdiği önemli isimlerden olan ilim adamları Ethem ve Prof Dr Vefik Vassaf (Ankara Tıp Fakültesinde mikrobiyolojiyi kuran) kardeşlerin memleketleri ile alâkalı olarak yazdıklarına rastlamadık İlim adamlığından politikaya girerek milletvekilliği yapan Ethem Vassaf’ın oğlu Gündüz Vassaf’ın annesi hakkında kaleme aldığı Annem Belkıs isimli kitabında Aydın’la alâkalı bilgiler bulunmamaktadır Son dönemlerde belediyeler ve vilâyetler yöreleriyle ilgili önemli eserler neşretmektedirler Bu tür neşriyat faaliyetlerine Anadolu’da yaygınlaşan üniversitelerden de önemli katkılar yapılmaktadır Adnan Menderes Üniversitesi öğretim elemanlarının bu konuda dikkati çekecek çalışmalarını göremedik Aydın’dan yetişen, Ankara Hukuk Fakültesi ve Mülkiye’de hocalık ve idarecilik, dört devre (1927-1943) mebusluk yapan ve değerli hizmetleri bulunan Zeki Mesud Alsan doğduğu şehirde fazla bilinmemektedir Değerli araştırmacı dostumuz Prof Dr Ali Birinci uzun uğraşmalardan sonra hatıralarının ilk cildinin yeniden basımına vesile olmuştur Alsan’ın otobiyografik özelliği olan ve Mustafa’nın Romanı umumî başlığını taşıyan hatıralarının ilki, Memleket Çocuğu, ikincisi Hürriyet Pervanesi, üçüncüsü Kavak Yeli isimlerinde ise de son kitaba henüz ulaşılamamıştır Hatıraların basılan iki kitabından biri Aydın Halk Kütüphanesinde bulunmaktadır Alsan’ın memleketindeki umumî kütüphanede bile bulunmayan hatıralarının varlığından uzun yıllar pek az kişinin bilgisi olmuştur Aydın’ın kültürel birikimi ile ilgili olarak fazla emek mahsulü olmayan iddialı kitaplar neşreden bir kamu görevlisinin çalışmasında da Alsan’ın ismine ve kitaplarının künyesine rastlanmamaktadır Birinci’nin, Alsan’ın hayatı ve eserleri hakkında Memleket Çocuğu’nun yeni baskısının başına konulmak üzere hazırladığı araştırma önce Türk Yurdu’nda neşredilmiştir Aynı tarihlerde, Aydın’da bir müddet edebiyat öğretmenliği yapan başka bir akademisyenin Alsan ve eseri hakkındaki makalesi çıkmıştır Makalede, Alsan’ın memuriyeti hakkında verilen bilgiler tashihe muhtaçtır Alsan’ın memuriyet hayatı içindeki önemli hizmetlerinden biri de Mülkiye Mektebi Müdürlüğüdür Ankara’da Atsız ile Sabahattin Ali arasındaki davanın 3 Mayıs 1944 tarihinde yapılacak ikinci celsesi münasebetiyle adliyenin etrafını dolduran binlerce yüksek tahsil öğrencisi marşlar ve sloganlarla o zamana kadar benzerine rastlanmayan bir hâdise meydana getirdiler Çekilen fotoğraflardan tespit edilerek gözaltına alınan arkadaşlarını serbest bıraktırmak için Genel Kurmay Başkanı ile Ankara valisini ziyaret eden Mülkiye öğrencileri Ali Çankaya, Osman Gümrükçüoğlu ve Ziya Çoker disiplin kuruluna verildiler Alsan kendisine yapılan bütün baskılara rağmen öğrencileri cezalandırmaya yanaşmadı 19 Mayıs Gençlik ve Spor Bayramı münasebetiyle spor kıyafetleri içinde stadyuma giden öğrencilerini makam aracı olarak kullanılan faytonu ile takip etmekte olan Alsan gazetelerde görevinden istifa ettiği haberinin çıktığını öğrenir Aslında görevinden istifa etmemiş, okulun bağlı bulunduğu Millî Eğitim Bakanlığı işi oldu bittiye getirmişti Yerine getirilen Burhan Köni talimata uyarak üç öğrenciyi bir ve iki yıl süre ile okuldan uzaklaştırmıştır Bu öğrencilerden Çankaya vefat etmiş, Gümrükçüoğlu bir makalesinde hâdiseleri anlatmıştır Birinci’nin yazısından öğrendiğimize göre hatıralarını kaleme alan Çoker neşretme imkânı bulabilirse tafsilâtlı bilgi sahibi olabileceğiz

Alsan’ın hatıralarının Mustafa’nın Romanı genel başlığını taşıması okuyucu ve araştırmacıları şaşırtmıştır Birinci’nin belirttiği gibi Mustafa Zeki Mesud’un ilk ismidir Kitap aslında başlığındaki gibi roman değil dönemi ile alâkalı zengin malzemeye sahip bir hatırattır Kitapta yazarın yetiştiği aile çevresi ve ilk tahsilini ihtiva eden 1897-1905 yılları hakkında önemli bilgiler verilmektedir Aydın’ın XIX asrın sonlarında, sosyal yapısının teşekkülünde, hemen bütün Ege bölgesi şehirlerinde olduğu gibi Türklerle birlikte azınlıkların nüfuslarının küçümsenmeyecek rakamlara ulaştığı görülür Rum, Musevî ve Ermeni vatandaşların iktisadî vaziyetleri fevkalâde iyi durumdadır Şehrin iktisadî hayatına yön veren azınlık mensuplarının portreleri kalın çerçeveler ile çizilmiştir Şehrin eski yerleşim durumuna göre azınlıkların oturduğu mahalleler belirtilmiştir

Hatıratta asıl adı Emine olan Gevrek Hoca lâkaplı dul, şöhretli bir hocadan ilk dinî derslerini almak üzere gidişinin tasviri gayet canlıdır Hocanın şehrin sosyal hayatında önemli bir rolü bulunduğu anlaşılmaktadır Hafızlık kazanması için Kozdibi mahallesi camisinin imamı Eğri Boyun Hoca tercih edilmiştir Nazilli’nin ikinci kabristanlığı Eğriboyun’un bu hoca ile bir ilişkisi var mıdır? Bugün de bir semtin adı olan Kozdibi o vakitlerde de meşhur çınarlarının altında kahvehaneleri olan bir yerdir Gerçi bugün o çınarlardan eser kalmamış, söz konusu tarihî cami de geçirdiği onarımlardan sonra aslından çok farklı bir hâle gelmiştir Mustafa’nın gönderildiği Zeyniye Mektebi bugün mevcut bulunmamakla birlikte yerini tam olarak kestirmek de mümkün olmadı Kitapta, Ramazanpaşa Camiinin karşısında, çarşıya yakın bir yerde açıldığı, bulunduğu yerin daha ziyade Yahudi mahallesi ve Alyans İsrailit Mektebinin yakınında olduğu belirtiliyor Alyans İsrailit Mektebinin bugünkü Cumhuriyet İlköğretim Okulunun bulunduğu arsa üzerindeki eski binada açıldığı bilindiğine göre Zeyniye Mektebi, Hasan Efendi mahallesinde Eskiyeni Camiinin güney taraflarında olmalıdır Okuluna giderken takip ettiği yolun iki tarafında kabristan bulunduğunu kaydediyor Mezar yolunun tam ortasında Sümbüllü Dedenin kabri bulunmaktadır Tarihî Bey Camiinin alt tarafı mezarlık olduğuna, şehrin genişlemesi esnasında kaldırıldığına göre Sümbüllü Dedenin kabri acaba nereye nakledilmiştir?

Babasının dostları olarak andığı Saatçı Ahmet Efendi, Nalıncı Tahir Usta, Sümbüllü Dedenin kabrinin bakımını üstlenen Kağıdcı Tevfik Efendi, Mısırcı Veli Molla, Kozdibi mahallesinin muhterem siması, derviş meşrep Hacı Eyüp, altın babası Sabuncu Levi, konak, çiftlik, han, hamam, at, araba sahibi ve Aydın’ın en zengin ve en itibarlı adamı olarak belirttiği Sadık Bey acaba kimdir? İsimlerini andığımız bu Türk ailelerinin ahvadı bugün var mıdır? Bugün hangi soyadları taşıyorlar? Bu hatırattan çok önce haberdar olamadığımıza hayıflanıyoruz Kültürlü ve geçmişi iyi bilenlerden bu kişiler hakkında daha geniş malûmat alma imkânı olurdu Belki bizim bilemediğimiz yaşayan aksakallardan bilgi alma imkânı olur Bunların mahallî araştırmacılar tarafından yapılması gerekmektedir

Aydın’da Rum mahallesi olarak nitelendirilen, Rum, Ermeni, Katolik, ecnebi, Hristiyanların oturdukları semt bugünkü Zafer mahallesinin bulunduğu mahaldir Bu mahallede Mustafa’nın mektepte birlikte okuduğu çok sayıda arkadaşı oturmaktadır Mustafa onlardan hayata bakışının şekillenmesi ve dünya hâdiselerini yorumlama bakımından çok şeyler öğrenir Azınlık gençlerinin uzaktan dünya hâdiselerini takip ederek kendilerini geleceğe hazırlamalarına karşın Eğri Boyun Hoca, Mustafa’yı Maarif Mektebine yazdırdığı için babasını oğlunu gâvur yapmakla itham etmektedir Kitapta, Türkler ile gayri Müslimler arasındaki anlayış farkını ortaya koyan buna benzer çok tespit bulunmaktadır

Kitap, sosyoloji bakımından da önemli malzemeleri ihtiva etmektedir Yazar Aydın’ın Müslüman ahalisinin kendi içinde ayrıldığı sosyal tabakaların tasnifini ve geniş bir analizini yapmıştır Mustafa çocuk yaşında Müslüman olmalarına rağmen Türk olmayan tebaanın düşünce ve isteklerinin farklılığına şahit olmuştur Bunların, aynı dinî inanca sahip olmalarına rağmen toplum içinde kendi aralarında yaşadıklarına, Türkler ile karışmadıklarına işaret etmektedir Sınıf arkadaşları arasında bulunan Platon adlı Rum ile Mikail isimli Ermeni’nin “Padişahım çok yaşa” duasına iştirak ettiklerini görmüş ise de özel görüşmelerinde onların “bizim padişahımız” dediklerini hiçbir zaman işitmemiştir

Mustafa, Aydın İdadisindeki (Topyatağı’nda bugün Merkez Endüstri Meslek Lisesi olarak kullanılan tarihî bina) beş yıllık öğrenimini tamamladıktan sonra bir sonbahar günü tahsiline devam için İngiliz demiryolu kumpanyasının üçüncü mevki ve kapısı kilitli vagonunda İzmir’e doğru yola çıkar İngilizler para kazanmak için geldikleri bu yabancı topraklarda kendi âdetlerini zorla uygulamaktadırlar Üçüncü mevki yolcularının kapısı kilitlenmekte, istasyonlarda inip, binmek ancak Rum veya Ermeni biletçilerin insafına kalmaktadır İncir bahçelerinin o zamanki Balatcık, şimdiki Reşadiye istasyonundan sonra seyreldiği belirtilmektedir Balatcık şimdi de aynı adı taşımaktadır Reşadiye istasyonu tren yolundan içeride kalan Balatcık’ın istasyonu olarak tesis edilmiş, önceleri meskûn olmayan istasyon mahalli giderek nüfusun artması sonucu bugünkü Ortaklar kasabasına dönüşmüştür

Mustafa’nın tahsiline devam ettiği İzmir İdadisinde kendisi gibi dışarıdan gelen çok sayıda Ege çocuğu bulunmaktaydı Zaman geçtikçe Mustafa’nın İzmir ile olan teması artmıştı, o zaman tatil günü olan her cuma şehrin farklı semtini dolaşıyordu Aydın’dan daha büyük ve karışık bir şehir olan İzmir’de konuşulan dillerin sayısı çoktu İzmir’deki yabancı ve azınlıkların çokluğu onları ürkütmüştü Kalabalığı gören okul arkadaşı Ödemişli Rüştü (Şükrü Saraçoğlu) boşuna “gâvur İzmir” dememişler diyerek duyduğu acıyı ifade etmişti İmtihanların sonunda mektebinin birincisi olarak diploma alıp İstanbul’da bulunan Mekteb-i Mülkiye-i Şahane’ye girmeye karar vermişti

Hatıraların ikinci kitabı Hürriyet Pervanesi’nde Mülkiye tahsili için gittiği İstanbul’daki hayatı anlatılacaktır Memleket Çocuğu kitabının ilk basımındaki diline dokunulmamıştır Mevcutları bulunmayan bazı kitaplar ile elyazması bazı hatıratların yeni basımlarında dilleri, anlaşılır hâle getirmek iddiasıyla sadeleştirilerek üslûp özelliği kaybettirilmektedir Hüsrev Gerede’nin yeni basılan hatıralarının başına da böyle bir taş düşmüştür Alsan’ın kitaplarını böyle bir tehlike beklemediği için seviniyoruz Bu kitaptan başta Aydınlılar olmak üzere alâkadar fikir erbabı çok şeyler öğrenecektir Serinin ikinci kitabının kısa zamanda basımının yapılmasını temenni etmekteyiz Aydın’ın mülkî ve mahallî idarecilerinin yapmaları gereken hizmeti üstlenen Vadi Yayınları ile yıllardır eserin yeni basımı için gayret göstermekte olan Ali Birinci’yi gönülden tebrik ediyoruz
*Zeki Mesud ALSAN, MUSTAFA’NIN ROMANI-MEMLEKET ÇOCUĞU, Vadi Yayınları Ankara, 2002,