Tunceli

Tunceli Doğu Anadolu bölgesinin batısında, Yukarı Fırat bölümünde yer alan il İl toprakları 38° 19’ ve 40° 26’ doğu boylamları ile 39° 36’ ve 38° 46’ kuzey enlemleri arasında kalır Kuzeyden ve batıdan Erzincan, güneyden Elazığ, doğudan Bingöl illeriyle çevrilidir Geçit vermeyen dağlar diyarı olarak tanınır Trafik numarası 62’dir





Tunceli'nin konumu


Tunceli Doğu Anadolu bölgesinin batısında, Yukarı Fırat bölümünde yer alan il İl toprakları 38° 19’ ve 40° 26’ doğu boylamları ile 39° 36’ ve 38° 46’ kuzey enlemleri arasında kalır Kuzeyden ve batıdan Erzincan, güneyden Elazığ, doğudan Bingöl illeriyle çevrilidir Geçit vermeyen dağlar diyarı olarak tanınır Trafik numarası 62’dir İsminin kökeni

30 Mayıs 1926 senesinde Hozat ilçesi merkez olarak “Dersim” vilâyeti kuruldu 1938’de merkez ilçe “Kalan” kasabasına taşınarak sonradan ismi “Tunceli” olarak değiştirildi Bu isim merkez ilçe gibi ilin de ismi olmuştur

Tunceli-Tarihi-Ekonomisi




Tunceki ili toprakları, kuzeydoğuda Karasu Irmağı vadisinden güneyde Keban baraj gölüne kadar uzanır Genellikle kuzeyden güneye doğru gidildikçe alçalan bu topraklar, Doğu Anadolu Bölgesi'nin Yukarı Fırat bölümünde yer alır Osmanlı döneminde yöre halkının büyük bölümü Kürtler ile Ermeniler'den, küçük bir bölümü de Türkmenler'den oluşuyordu Yöre halkı eskiden olduğu gibi Osmanlı döneminde de uzun süre aşiret reislerine bağlı olarak özerk biçimde yaşamını sürdürdü 19 yüzyılda Osmanlı Devleti'nin askere alma ve vergi toplama gibi denetim kurma girişimlerinin yoğunlaşması üzerine yörede birçok kez ayaklanmalar çıktı

TUNCELİ İLİNE İLİŞKİN BİLGİLER YÜZÖLÇÜMÜ: 7774 km2

NÜFUSU (1990): 133143

İL MERKEZİ: Tunceli

İLÇELER VE NÜFUSLARI (1990): Merkez ilçe (37655), Çemişkezek (12559), Hozat (11643), Mazgirt (21041), Nazimiye (7392), Ovacık (15316), Pertek (18833), Pülümür (8704)

BAŞLICA KENTLER VE NÜFUSLARI (1990): Tunceli (24513)

ERZİNCAN BAŞLICA YÜKSELTİLER: Bağırpaşa Dağı (3293 metre), Karasakal Dağı (3123 metre), Koşan Dağı (3078 metre) SICAKLIK: Tunceli kentinde en düşük -30,3°C (2011972), en yüksek 41,3°C (2871978), ortalama 12,6^ YAĞiŞ MİKTARI: Tunceli kentinde yıllık ortalama 1009,2 mm

İL TRAFİK NO: 62




İLGİ ÇEKİCİ YERLER: Munzur Vadisi Milli Parkı; Mazgirt ve Pertek kaleleri; Korluca (eskiden Tilköy) ve Uluka-le'deki kiliseler; Yelmaniye; Elti Hatun, Ulukale ve Sağman camileri, Aşağıcami (Çelebi Ali Camisi) ve Yukarıcami (Baysungur Camisi); Sivdin ve Çemişkezek köprüleri; Hamam-ı Atik (Eskihamam); Uzun Hasan, Ferruh Şad Bey ve Çoban Baba türbeleri; Ulukale Meydan Çeşmesi Bölgesel ve yerel eşitsizlikler nedeniyle Cumhuriyet dönemi başlarında da bazı ayaklanmaların baş gösterdiği yörede yaşayan aşiretlerden bir bölümü Türkiye'nin başka bölgelerine sürgün edildi Bu aşiretlerden bazıları 1947'de izin verilmesinden sonra geri döndüyse de, yörenin ekonomik olanaklarının kısıtlı oluşu, gelişme için gereken yatırımların sağlanamaması ve alman bazı yönetsel önlemler nedeniyle, halk yeni iş olanaklarına kavuşmak umuduyla büyük kentlere göç etmekte ve Avrupa ülkelerine gitmektedir 1975'te 165 bine yaklaşmış olan il nüfusunun 1990'da yapılan son nüfus sayımının geçici sonuçlarına göre 135 binin altına düştüğü bildirilmektedir Tunceli, 1985'te nüfus açısından ülkemizin en küçük iliydi

Doğal Yapı Tunceli ili, Yukarı Fırat bölümünün en engebeli kesimlerinden birinde yer alır Akarsu vadileriyle derin biçimde parçalanmış olan il topraklarının büyük bölümü dağlık alanlardan oluşur Tunceli ilinin kuzey kesimini kabaca batı-doğu doğrultusunda uzanan Doğu Toroslar'a (bak Toroslar) bağlı dağ dizileri engebelendirir Yer yer 3000 metreyi aşan bu dağ dizileri Munzur Dağları ile Karasakal Dağı, Bağırpaşa Dağı ve Koşan Dağı'dır Bağırpaşa Dağı'nın 3293 metreye erişen doruğu, Tunceli ilinin en yüksek noktasıdır

Munzur Dağları ile Bağırpaşa Dağı'nın yüksek kesimlerinde yer alan ve yazın gür çayırlarla kaplanan yaylalar ilin başlıca hayvancılık alanlarıdır Munzur Dağları'nın güneyinde yer alan bir çöküntü alanı olan Ovacık Ovası da ilin başlıca bitkisel üretim alanlarındandır Bir başka «Jöküntü alanı olan Pülümür Ovası da Tunceli ilindeki küçük düzlüklerdendir Bunlardan daha geniş alanlar kaplayan bazı düzlükler Keban baraj gölünün suları altında kalmıştır




Tunceli ilinden kaynaklarıan sular, Fırat Irmağı (bak Firat Irmaği) aracılığıyla Basra Körfezi'ne ulaşır^Kuzey kesimden doğan bazı küçük dereler doğal sınır oluşturan Karasu Irmağı'na katılır Eskiden Murat Irmağı'nın başlıca kollarından olan Peri Suyu ile Munzur Suyu, günümüzde Keban baraj gölünü besleyen birer akarsu durumundadır Tunceli ilinde önemli bir doğal göle rastlanmaz Keban baraj gölünün doğu, kuzey ve kuzeybatı kesimleri il sınırları içindedir Tunceli ilinin özellikle kuzeydoğu kesimi ülkemizin oldukça etkin bir deprem bölgesinde yer alır




1967'deki bir deprem yörede 100'e yakın insanın yaşamını yitirmesine ve birçok yapının yerle bir olmasına yol açmıştı Tunceli ili Doğu Anadolu Bölgesi'nin sert kara ikliminin etkisi altında kalır Kışlar soğuk ve kar yağışlı, yazlar ise sıcak ve kurak geçer Ama güney kesim, kuzey kesime göre daha az soğuk ve daha az yağışlıdır Tunceli' de kışın -29°C'ye düşen soğuklar, yazın da 40°C'yi aşan sıcaklar görülebilir Tunceli ili doğal bitki örtüsü açısından oldukça yoksuldur Ormanlar büyük ölçüde yok edilmiştir Yüksek kesimlerde meşe ve ardıç ormanları vardır

Öteki kesimlerde çalılıklar geniş alanlar kaplar Tarih Yapılan kazı ve araştırmalar Tunceli yöresinde günümüzden 7500 yıl önce bazı halk topluluklarının yaşadığını göstermektedir İÖ 2 binyılda Hurri kökenli İşuvalılar'ın yurdu olan bu topraklar, İÖ 14 yüzyılda Hititler'in eline geçti Hititler döneminde çeşitli topluluklarla kaynaşan yöre halkı, İÖ 9 yüzyılda Asurlular tarafından Muşkiler olarak adlandırılıyordu Daha sonra Urartular, Medler ve Persler tarafından yönetilen yörede yaşayan Akilisenler, İÖ 4 yüzyılda Kapadokyalılar'labirlikte Makedonyalı komutanların baskılarına karşı ayaklandı Kapadokya Krallığı, Sele vkoslar ve II Dikran yönetimlerinden sonra Roma İmparatorluğu'na bağlanan topraklar arasında yer alan yöre, İÖ 1 yüzyılda bir süre Partlar'ın eline geçti Bizans İmparatorluğu döneminde Sasaniler'in saldırısına uğrayan bu topraklar, İS 7 yüzyılda Araplar'ın denetimine girdi




11 yüzyılda Bizans'a bağlı Mesopota-mia Theması'nın sınırları içinde kalan yörenin adı eski kaynaklarda Hozan olarak geçer Bu yüzyılın sonlannda Türkmenler'in denetim kurmaya başladığı yöre, Dersim adıyla anılıyordu 12 yüzyılda yöreyi ele geçirerek yağmalayan Danişmendliler, Dersimli 10 bin köylüyü Sivas'a sürgün etti Anadolu Selçukluları döneminde çeşitli karışıklıklar içinde yaşayan Dersim, 13 yüzyılda Moğollar'a bağlandı Bir süre Eretna Beyliği tarafından denetim altına alman Dersim'in kuzey kesimi, daha sonra Anadolu'nun içlerine doğru ilerleyen Timur'un ordusu tarafından yağmalandı Çaldıran Savaşı'ndan (1514) sonra Osmanlı Devleti'nin denetimine giren Dersim, özellikle 19 yüzyılın ikinci yarısı ile 20 yüzyılın ilk yarısında birçok ayaklanmaya sahne oldu

Yöreyi etkileyen başlıca başkaldın olaylan Dersim (1916), Koçgiri (1921), Şeyh Said (1925) ayaklanmaları ile 1937'de Seyyit Rıza önderliğinde çıkan ve 1938'de bastınlan Dersim Ayaklânması'dır Dersim Osmanlı dönemi sonu ile cumhuriyetin ilk yıllannda, konumu sık sık değişen farklı biçimlerde yönetildi Uzun bir süre Dersim'in merkezi Hozat'tı ve Pülümür yöresi de Erzincan'a bağlıydı Birçok değişiklikten sonra son kez 1936'da gene il yapılan Dersim'in adı aynı tarihte Tunceli olarak değiştirildi Pülümür ise 1938'de Tunceli'ye bağlandı Ekonomi Büyük bölümü kırsal kesimde yaşayan il halkı geçimini daha çok hayvancılıktan sağlar




Tunceli'de yaylacılık yöntemiyle yaygın olarak kıl keçisi ve koyun yetiştirilir Yarı göçebe aşiretler tarafından kışın kuytu kesimlerdeki kom ve köylerde barındınlan sürüler, yazın sulak çayırlarla kaplanan yüksek yaylalara çıkanla-rak otlatılır Kışın hayvanların beslenmesi için kuru ot ve samanın güçlükle bulunabildiği yörede çok az miktarda hayvansal ürün elde edilir Bunun nedeni hayvancılığın canlı hayvan ticaretine yönelik olmasıdır Sağılan sütlerden elde edilen tereyağı ve peynirler yerel olarak tüketilir Ekime elverişli alanları oldukça sınırlı olan Tunceli ilinde bitkisel üretim miktarı azdır Yetiştirilen başlıca bitkisel ürünler çeşitli tahıl türleri, şekerpancan, fasulye, patates ve soğanın yanı sıra birkaç meyve türüyle sınırlıdır

Tunceli, sanayisi en geri olan illerimizden-dir İldeki sanayi kuruluşlan genellikle tanma dayalı olarak üretimde bulunur Bunlar un, yem ve yün ipliği fabrikalandır Dokumacılık yapılan tezgâhların yaygın olduğu yörede küçük sanayi de geri düzeydedir Tunceli ili yeraltı kaynakları açısından da yoksuldur Kayatuzu yataklan bulunan ildeki bazı tuzlalarda özellikle yazın bir miktar tuz üretilir Elazığ'ı Pülümür üzerinden Erzincan'a ve Erzurum'a bağlayan önemli karayolu il topraklarından geçer İlin öteki merkezleriyle bu karayolu arasındaki bağlantıyı sağlayan düşük nitelikli yollar kışın yoğun kar yağışı nedeniyle zaman zaman ulaşıma kapanır




Doğal değerler açısından zengin olan Munzur Suyu vadisi korumaya alınmış ve burada bir ulusal park kurulmuştur 1971'de 42 bin hektarlık bir alanda kurulmuş olan Munzur Vadisi Milli Parkı ülkemizdeki en büyük ulusal parktır Ulusal park alanı kuzeyde Mercan Dağıları'nın Erzincan il sınırları içinde kalan güney yamaçlarından, Munzur Suyu vadisi boyunca güneyde Tunceli kentine kadar uzanır Bu alan içinde kurulmuş olan bir orman içi dinlenme yeri, bir alabalık üretme istasyonu ile çeşitli av hayvanları için oluşturulmuş bir koruma ve üretme alanı vardır İlin batı kesimindeki Yılan Dağı'nda da yaban keçileri ve ur keklikler için kurulmuş olan bir koruma ve üretme alanı yer alır

Toplum ve Kültür Tarihi, mücadeleler ve acılarla dolu olan yörede eskiden toplumsal ilişkilere egemen olan aşiret ilişkilerinin izlerine günümüzde de rastlanır Eskiden geçerli olan ürünün yedide birinin ve evliliklerde verilen başlık parasınırı bir bölümünün ağaya ya da aşiret reisine ayrılması gibi âdetler ortadan kalkmışsa da, güçlü aşiret ilişkilerinden gelen bazı gelenekler varlığını sürdürmektedir Bu geleneklerden biri de "kirvelik"tir Sünnet olacak erkek çocuğun bazı giderlerini üstlenen, sünnet sırasında çocuğu kucağına alarak el ve ayaklarını, kımıldamayacak biçimde sıkıca tutan kişiye "kirve" denir

Tunceli yöresinin hemen hemen tümü Alevi (bak ALEVİLİK) olan halkı için kirvelik önemli bir toplumsal bağ oluşturur Kirvelik, kan bağı olmayan aileler arasında akrabalık, hatta akrabalıktan daha yakın bağlar kurulmasına yol açar Sünnet olan çocuk ile kirvenin kızı kardeş sayılır ve birbiriyle evlenemezler Doğu Anadolu ve İç Anadolu bölgelerinin birçok yöresinde olduğu gibi Tunceli yöresinde de, çocuğun meslek edinmesi ve evlenmesinde baba kadar kirvenin de sözü geçer Tunceli yöresine özgü başlıca geleneksel el sanatları çömlekçilik, dericilik ve dokumacılıktır Çömlekçilik ve dericilik daha çok kırsal kesimde, dokumacılık ise kent ve kasabalarda yaygın olan uğraşlardır Metal ve plastik gereçlerin yaygınlaşmasından sonra çömlekçilik eski Önemini yitirmiş durumdadır

Dericilik de eskisi kadar gözde olmayan uğraşlardandır Bazı aşiretler "barason" adıyla anılan yünlü kumaşları dokur Tunceli yöresine özgü öteki dokumacılık ürünleri halı, kilim, çul, harar, pala ve heybedir Günümüzde de bu dokumacılık ürünlerinin yapımında doğal boyalar kullanılır Geometrik desenlerin yanı sıra stilize hayvan ve bitki motiflerine yaygın olarak rastlanır Halı ve kilimlerde kullanılan motiflerden bazıları koç boynuzu, zülüflü yanış, gözlü saç bağı, akrep ayağı, sıçan dişi ve benekli muska adlarıyla anılır Halılarda daha çok lacivert, kırmızı, yeşil, pembe, san ve turuncu renkler kullanılır İl Merkezi: Tunceli Tunceli kenti, yeni bir yerleşme yeridir

Eskiden Mameki adıyla anılan ve 1936'da yeniden kurulan Tunceli ilinin merkezi olarak seçilen bu köyün nüfusu, 1945'te 1000'den azdı Sonradan Kalan adı verilen bu yerleşme yeri 1947'de il merkezi yapıldı Adı daha sonra Tunceli olarak değiştirilen kentin nüfusu 1975'te 10 bini, 1990'da 20 bini aştı Kentleşmeye elverişli olmayan engebeli bir alanda kurulmasından sonra yönetsel merkez olması nedeniyle belli bir gelişme gösteren Tunceli, 1985'te nüfus açısından ülkemizdeki en küçük il merkeziydi Kentteki büyük yapıların önemli bir bölümü devlete ait binalardan oluşur Elazığ'dan gelerek kentten geçen ve kuzeyde E-23 Karayolu'na bağlanan yol, Tunceli'yle öteki merkezler arasındaki ulaşımı sağlar Kentteki başlıca eğitim kurumu, Fırat Üniversitesi'ne bağlı Tunceli Meslek Yüksekokulu'dur Kentin nüfusu 24584'tür (1990 geçici sonuç)