Ermeni Kadınların Boynunda Cemal Paşa’nın Resmi Vardı

Sefa KAPLAN
Ermeni kadınların boynunda Cemal Paşa’nın resmi vardı
Türk Tarih Kurumu’nun eski Ermeni Masası Başkanı Prof Hikmet Özdemir’in, "Cemal Paşa ve Ermeni Göçmenler, 4 Ordu’nun İnsani Yardımları" isimli kitabı yayımlandı

Kitapta, İttihat ve Terakki’nin üç liderinden biri olan Cemal Paşa’nın, Suriye’ye tehcir edilen Ermeni göçmenlere yaptığı yardımlar, Ermeni çocuklar için kurulan yetimhaneler anlatılıyor Prof Özdemir’in Başbakanlık Osmanlı Arşivleri’nde bulup yayımladığı yeni bir telgraf ise Ermeni okulları açılması bir yana, tehcirden 33 gün sonra Ermenilerin Ermenice haberleşmesinin bile yasaklandığını gösteriyor

İTTİHAT ve Terakki’nin ünlü üçlüsünden Enver ve Talat Paşalar için bir hayli araştırma yapıldı, kitap yazıldı, 1915 Ermeni tehcirindeki rolleri ve insiyatifleri tartışıldı Ne var ki, Bahriye Nazırı (Donanma Bakanı) ve 4 Ordu Komutanı Cemal Paşa’nın, sürgün bölgesi olan Suriye’yi de denetleyen 4 Ordu’nun imkánlarını Ermeniler için nasıl kullandığı çok fazla gelmedi gündeme Cemal Paşa’nın tehcir sırasında takındığı tutumun hem "soykırım," hem de "soykırım olmadı" tezini savunanları rahatsız edecek unsurlar barındırması muhtemelen etkili olmuştur bunda İstanbul’dan gelen emirlere rağmen Suriye’de perişan vaziyetteki Ermeni kadın ve çocuklar için çırpınan Cemal Paşa’nın, daha sonra Ermeni çeteciler tarafından öldürülmesi ise trajedinin bir başka cephesi olsa gerektir Gerçi bu ölümde kuşkulu yanlar da mevcuttur ama Cemal Paşa’nın ölümünün Suriye’de hayatlarını kurtardığı Ermenileri son derece üzdüğü bilinen bir olgudur



İşte, Türk Tarih Kurumu eski Ermeni Masası Başkanı olan ve Ermeni Tehciri ile ilgili pek çok çalışması bulunan Prof Hikmet Özdemir’in yazdığı, "Cemal Paşa ve Ermeni Göçmenler, 4 Ordu’nun İnsani Yardımları" başlıklı kitap, bu boşluğu doldurmaya aday görünüyor Remzi Kitabevi tarafından yayımlanan kitap, Ermeni meselesine bakışımızda kırılmalar yaratacak çarpıcı detaylar da içeriyor Özellikle, İttihat ve Terakki hükümetinin Ermeni politikasını en sert biçimde eleştiren, ünlü Ermeni müzisyen Gomidas Vardabet’i kurtaran Halide Edip’in de Cemal Paşa’nın yanında olması, anlatılanların önemini artırıyor Prof Özdemir, Halide Edip’in tanıklıklarını şöyle anlatıyor:

"1915 Ermeni Krizi nedeniyle bir kısım Ermenilerin yerlerinin değiştirilmesi kararı alınması karşısında İttihat ve Terakki Hükümeti’ni en sert eleştirenlerden Halide Edip Adıvar, Cemal Paşa hakkında görüş ve değerlendirmelerine gerçekten kıymet verilmesi gereken bir tanıktır Cemal Paşa’nın Suriye’deki Ermeni göçmenlerin işlerinde yardımcı olması için davet ettiği Halide Edip Adıvar, Falih Rıfkı Atay’ın sözleriyle; ’Ermeni politikasını tenkit eden birkaç kişinin başında’dır

Hızır gibi yetişti

Halide Edip Adıvar, Cemal Paşa’nın, Ermeni meselesinde Osmanlı devlet adamına yakışır bir tutum aldığını yazmıştır: ’Hattá, Suriye’de Ermeni kıtali çıkarmaya sebep olabilecek bir vaziyet için bir müteşebbisini idam ettirmişti Cemal Paşa’nın en büyük müşkülatı, Türk ordusu da dahil, Arapların, Ermenilerin iaşesi meselesi idi Mamafih ordu büyük bir álicenaplık göstererek, yardım teşkilatlarına kendi erzakından elinden gelen fedakárlığı yapmaktan çekinmemişti ()’

Halide Edip Adıvar’a göre; Cemal Paşa ve İzmir Valisi Rahmi Bey, İttihatçılar arasında Ermeniler tarafından en fazla saygı duyulan şahsiyetlerdir O kadar ki, Cemal Paşa, Suriye’deki Ermenilere karşı planlar içinde olan iki İttihatçı’yı da idam ettirmiştir

Yine Halide Edip Adıvar’ın anlatımına göre; Cemal Paşa, Ermeni kadınları ve çocukları için büyük bir insani yardım projesi başlatmıştır Ermeni kadınları; Paşa’nın kendilerine Hızır gibi yetiştiğini söylemiş ve boyunlarında onun resimlerini taşımışlardır"

İsimler neden değiştirildi

Prof Özdemir’in belirttiğine göre, insani yardım gönüllüsü olarak bölgede bulunan Halide Edip, Cemal Paşa’nın, Ermeni yetimlerinin barınmalarını sağlamak amacıyla onları Müslüman yetimhanelerine yerleştirdiğini, bunu engelleyen mevzuatı aşmak için de bu çocuklara Türk ve Müslüman isimleri verdiğini söyleyecektir Yıllar sonra, "Yetimhane üzerinde merhum Cemal Paşa ile aramızda çetin münakaşalar oldu" diyecek olan Halide Edip, buna itiraz edecek ve arkasından da şunları söyleyecektir:

"Ben, Ermeni çocuklarının Türk veya Müslüman ismi taşımalarına itiraz ettim Bunun sebebini Cemal Paşa şu suretle izah etti: Şam’da Ermeniler tarafından idare edilen yerde Cemal Paşa idaresinin yardım ettiği bir takım yetimhaneler vardı Bunlar yalnız Ermeni çocuklarını alırlardı Hiçbirinde yeniden çocuk alacak yer kalmadığı gibi, yeni bir yetimhane açmak için de maddi imkán kalmamıştı Ayin Tura sadece Müslüman çocukları için olup, orada henüz yer vardı Ermeni yetimhanesinin alamadığı kimsesiz, avare Ermeni çocuklarını Ayin Tura’ya alırken onlara Türk veya Müslüman ismi vermek zaruri idi Esasen din dersi de verilmiyordu Yani Ermeni çocuklarını zorla Müslüman yapmak gibi bir gaye yoktu "

İşin arka planında ise İstanbul hükümetinin 27 Mayıs 1915’teki Tehcir Kararnamesi’nden sadece 33 gün sonra Ermenilerin tehcir edildiği Suriye, Halep ve Musul valilikleri ile Urfa ve Zor mutasarrıflıklarına gönderdiğini bir telgraf yatmaktadır Prof Özdemir’in Başbakanlık Arşivi’nde bulduğu ve bildiğimiz kadarıyla ilk kez yayımlanan bu telgraf, son derece önemli ayrıntılara sahiptir Çünkü, 1 Temmuz 1915 tarihli bir şifre ile gönderilen bu telgraf ile Ermeniler hakkında daha önce uyulması emredilen kararlara yeni maddeler eklenmiştir

Halide Edip’in gözlemi

"Ayin Tura sadece Müslüman çocukları için olup, orada henüz yer vardı Ermeni yetimhanesinin alamadığı kimsesiz, avare Ermeni çocuklarını Ayin Tura’ya alırken onlara Türk veya Müslüman ismi vermek zaruri idi Esasen din dersi de verilmiyordu Yani Ermeni çocuklarını zorla Müslüman yapmak gibi bir gaye yoktu"

Bir Osmanlı Paşası’nın ihtişam ve sefaleti

6 Mayıs 1872’de Midilli’de doğan Cemal Paşa, 1893’te Harbiye’den mezun oldu 1898’de Selanik’te görev yaparken İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne katıldı ve Cemiyet’in askeri kanadını örgütledi

Rumeli Demiryolları Müfettişi’yken de İttihat ve Terakki’nin Rumeli’de teşkilátlanmasını sağladı

1907’de atandığı 3 Ordu’da Binbaşı Fethi (Okyar) ve Kolağası Mustafa Kemal ile birlikte çalıştı

Babıali Baskını (23 Ocak 1913) olarak bilinen hükümet darbesinin ardından iktidarı İttihatçılar ele geçirince, İstanbul Muhafızlığı’na getirildi Fransız yanlısıydı ama Birinci Dünya Savaşı öncesinde Fransız desteğini kazanamadı Bunun üzerine, Alman yanlısı Enver ve Talat Paşalarla birlikte, 2 Ağustos 1914’te yapılan Osmanlı-Alman İttifakını destekledi I Dünya Savaşı’nda Bahriye Nazırlığı’nı üstlendi 1908-1918 döneminde Enver ve Talat Paşa ile birlikte İttihat ve Terakki’nin en önemli üç paşasından biri olarak ünlendi

Birinci Dünya Savaşı yenilgisinden sonra 1-2 Kasım 1918’de İttihat ve Terakki’nin lider kadrosuyla birlikte ülke dışına kaçtı Önce Berlin, daha sonra da Münih ve İsviçre’ye gitti ve burada da İttihat ve Terakki için çalıştı Osmanlı’da yaşayan Arapların isyanına sebep olduğu gerekçesiyle Divan-ı Harb-i Örfi (Sıkıyönetim Mahkemesi) tarafından gıyabında idama mahkum edildi İsviçre’den Rusya’ya geçti, Afgan ordusunu modernleştirmek için Afganistan’a gitti Bolşeviklerin siyasi görüşlerinde meydana gelen farklılaşmalar Cemal Paşa’yı da güç durumda bıraktı ve o da Tiflis’e yerleşti Burada yaverleriyle birlikte 21 Temmuz 1922’de Karakin Lalayan ve Sergo Vartanyan adlı iki Ermeni komitacı tarafından öldürüldü Ancak, bu suikastın, Stalin’in emriyle, o sırada Gürcistan Çeka’sının başında olan Lavrenti Beria tarafından düzenlendiğine dair önemli iddialar da mevcut Cenazesi Doğu Cephesi Komutanı Kazım Karabekir tarafından Erzurum’a getirilerek Karskapı Şehitliği’ne defnedildi

Başkomutanlığın şifreli telgrafı

1 Rusya sınırına yakın Doğu Anadolu ile Zeytun, Suriye, Adana bölgesinden oralara dağınık bir şekilde çekilen ve çekilecek olan Ermenilerin gerek ülke içi ve gerekse dışı haberleşmesi ancak Türkçe olacaktır

2Yeni kurulacak Ermeni bölgesinde Ermeni okulu açılmasına kesinlikle izin verilmeyecek ve bütün Ermeni gençleri ve çocuklar hükümet okullarında eğitim göreceklerdir

3Şimdilik yalnızca İstanbul’da Ermenice gazetelerin yayımlanmasına izin verilerek diğer vilayetlerdeki Ermeni gazeteleri kapatılacaktır

Cemal Paşa harpten sonra Afganistan'a giderek orada Kral Emanullah Han'ın modernizasyon projesinin sorumluluğunu almıştı (aynı dönemde Enver Paşa'nın da Batı Türkistan'da olduğunu hatırlayalım) Afganistan ise 1919 yılında İngiltere'den bağımsızlığını kazanmıştı ve Sovyet Rusya'nın ilgi odağındaydı Cemal Paşa'nın Afganistan faaliyetlerinden rahatsız olan Rus hükümeti Ermenileri kullanarak hem kendi adını ortaya çıkarmadı, hem de Cemal Paşa'dan kurtuldu Böylece Afganistan'ın kendi ellerine düşeceğini umuyorlardı


Cemal Paşa boğazda botla seyahat ederken


Cemal Paşa'nın Ermeni tehcirinde takındığı tutuma gelince; bu, diğer arkadaşlarından çok daha farklıydı Suriye'de devlet otoritesini yeniden tesis etmeye çalışan Paşa, hükümet otoritesini yüzyıllardır zayıflatan konar göçer ve cahil bedevilere karşı meslek sahibi olan ve yerleşik modern kültüre yatkın Ermenileri kendi mıntıkasında iskân ettirmek suretiyle Suriye'de Osmanlı hakimiyetini idame ettirmek, hatta sağlamlaştırmak fikrindeydi Yaptığı çalışmalar hep bu yönde olmuştur
Paşa yetim Ermeni çocuklarına savaş koşulları içinde mümkün olan en iyi muameleyi göstermiş, onların eğitim ve iaşelerine özellikle ihtimam göstermiştir Üstelik bütün bunlar yapılırken devlet birkaç yüz kilometre güneydeki cephe hattında düşmanla ölüm kalım mücadelesi yapmaktadır



IDünya Savaşı yıllarında Halep’teki Ermeni okulunda eğitilen çocuklar



Cemal Paşa; Halide Edip Hanım ve Ali Münif Bey'le birlikte Ayn Tura girişinde, 1916




Cemal Paşa Şam'daki Ermeni yetimhanesini ziyaretinde, 1917



Halide Edip Adıvar (siyahlı) Ayn Tura Yetimhanesi'ndeki çocuklarla, Beyrut 1917



Halide Edip Hanım Ermeni kızlarıyla



Ayn Tura'daki Ermeni çocuklar beden eğitimi dersinde, 1917



Ayn Tura'daki sınıflardan birinde Ermeni çocuklar



Ayn Tura'daki çocuklar bir merasim esnasında


Cemal Paşa kesinlikle Ermeni katili değildir, eline Ermeni kanı değmemiştir Halide Edip Hanım'ı Beyrut'taki Ayn Tura yetimhanesine çağıran da bizzat kendisidir

Emeğine sağlık arkadaşım