Eşeyli Ve Eşeysiz Üreme

ÜREME = ÇOĞALMA
şeyli ve Eşeysiz Üreme[/url]
Canlılar hem nesillerini devam ettirme hem de özelliklerini devam ettirmek için çoğalırlar Yeryüzünde iki temel üreme şekli vardır:


EŞEYSİZ ÜREME

1 Tek bir ata vardır
2 Bölünme sonucu oluşan tüm hücreler birbirinin aynıdırAna bireyin özellikleri yavruya aktarılır
3 Oluşan canlılar ortam şartlarına uymada dayanaksızdır
4 Mitoz bölünmeyle gerçekleşir Döllenme olmaz
5- Çeşitlilik sağlamaz Ancak mutasyonla olur
6- Kısa sürede çok sayıda canlı oluşur
7- Evrim hızı düşüktür
8- Tek hücrelilerde ve ilkel canlılarda görülür

ÇEŞİTLERİ:

a) Bölünme: Tek hücreli canlılarda görülür Mitoz bölünmeyle sağlanırEn basit üreme şeklidir Bakteriler ve protistalarda görülür Bölünme değişik hücrelerde farklı yönlerde olabilir Enine, boyuna yada her yöne


b)Tomurcuklanma ile çoğalma: Ana hücrenin bir yerinde hücre bölünmesiyle çıkıntı oluşur Bu kısmın gelişmesiyle yeni bir fert meydana gelirOluşan bu canlı anadan ayrılabildiği gibi ona bağlıda yaşayabilir (koloni) Bira mayası, hidra,sünger, deniz anası, medüz,mercan, ciğer otları gibi bazı ilkel bitkilerde


c) Sporla çoğalma: Sıcak, soğuk ve kuraklık gibi zor şartlara dayanıklı bir örtüyle korunan hücrelerdir Uygun koşullarda gelişerek mitoz ile yeni bir canlıyı oluştururSporlar n (haploid) kromozomludurAncak 2n kromozomlu bir canlının sporları mayoz ile oluşurken n kromozomlu canlının sporları mitoz ile oluşur Bir hücrelilerde, sporlularda, mantarlarda, basit yapılı bitkilerde


d) Vejetatif üreme: Yüksek yapılı tohumlu bitkilerde görülür Bu tür üreme çoğunlukla tohumla çoğalma özelliklerini kaybetmiş bitkilerde görülür Çelikle üreme, yumru gövde ve soğanla üreme, sürünücü gövde ile üreme gibi Bu çoğalmaya çelikle çoğalma da denir Çabuk olan üreme çeşitidir Beğenilen özelliklerin devamı bu üreme ile sağlanır


e) Rejenerasyon: İlkel yapılı hayvanlarda çoğalmayı sağlarCanlıdan kopan parçanın mitoz ile farklılaşarak yeni bir birey meydana getirmesidir Deniz yıldızında, toprak solucanında, planarya da vücut düzeyinde, yengeç, semender, kertenkelede organ düzeyinde, kuş ve memelilerde doku düzeyinde yenilenme vardır Yani kompleks canlılarda azalır

EŞEYLİ ÜREME


1 Eşeyli üreme ile oluşan ferdin iki atası vardırDişi ve erkek ata
2 Aynı türden iki canlının üreme hücrelerinin birleşmesi ile oluşan zigottan yeni birey meydana gelir
3 Temeli mayoz ve döllenmeye dayanır
4 Yüksek yapılı bitkilerde, hayvanlarda, bazen de eşeysiz üreyen canlılarda görülür
5 Eşeysiz üremeye göre üstünlüğü, iki ataya ait özelliklerden sayısız gen birleşimlerine sahip olan yeni fertlerin dünyaya gelmesidir
6 Genetik çeşitlilik olduğundan evrimi hızlandırır
7- Türlere ait kalıtsal özellikler korunur
8 Tür içinde yeni gen kombinasyonlarına neden olduğu için daha dayanıklı bireyler oluşturur
9- Oluşan canlı sayısı azdır ancak çevre koşullarına iyi uyum sağlarlar



Eşeyli üreme gametlerin büyüklüklerindeki farklılık nedeni ile çeşitlenmiştir:

a) İzogami: Erkek ve dişi gamet görünüş ve büyüklük bakımından birbirinin aynıdır İkisi de kamçılı ve hareketlidir İzogamet denir Aynı yada farklı bireylerden oluşabilir Chlamydomonas Ulotrix ve Spyrongia

b) Heterogami=Anizogami: Erkek gamet küçük, dişi gamet büyüktür İkisi de kamçılı ve hareketlidir Bazı alg ve mantarlar

Oogami: Erkek gamet küçük, kamçılı ve hareketlidir Dişi büyük ve hareketsiz, bol sitoplazmalıdırİnsanda,diğer gelişmiş hayvan ve bitkilerde görülür


EŞEYLİ ÜREMEDEKİ ÖZELLEŞMİŞ DURUMLAR:

1) Konjugasyon: Hücreler arasında geçici sitoplazmik köprü kurulur Köprü aracılığıyla gen alış verişi sağlanır Daha sonra hücreler ayrılır Böylece kalıtsal çeşitlilik sağlanır ve dayanıklılık artarGerçek anlamda gamet ve döllenme olmaz Bakteri ve paramesyumda,bazı alglerde görülür

2) Partenogenez:Özel bir üreme şeklidir Döllenmemiş yumurtadan yeni bir birey oluşumudur Arılarda,çekirgede supirelerinde, bazı kelebeklerde, yaprak bitlerinde ve karıncalarda görülürDişiler 2n, erkekler n kromozomludur

Dişi mayoz ile erkek mitoz ile gamet oluşturur

3) Hermafroditlik (erselik): Bazı basit yapılı canlılarda erkek ve dişi gamet aynı bireyde gelişir Buna hermafroditlik denir Hermafroditlerin bazıları (tenyalar, midye,kancalı kurt gibi) kendilerini dölleyebilirken, bazıları ise dölleyemez (Toprak solucanı ve istiridye) Bunlarda erkek ve dişi gametler farklı zamanlarda olgunlaşır Çiçekli bitkilerin çoğu hermafrodittir Omurgalılarda hermafroditlik gözlenmez

4) Metagenez(döl almaşı): Eşeyli ve eşeysiz üremenin birbirini takip etmesine metagenez denir Çiçeksiz bitkilerde , bazı su yosunlarında ve sıtma parazitinde,deniz anasında vb görülür Kalıtsal çeşitlilik sağlar


Plazmodyumda metagenez :

Sivrisinek ısırmasıyla plazmodyum (sıtma) sporozoitleri (n), kemik iliği, kas ve dalak gibi yapıların hücrelerinde mitoz ile çoğalır Buradan tekrar kana geçip alyuvara girerBüyüyerek amip şeklini alır ve şizont (n) diye adlandırılır Şizont çok sayıda mitoz bölünmelerle çok sayıda çekirdek oluşturur Bunların etrafında bir miktar sitoplazma birikerek merozoite (n) dönüşür Alyuvarın patlamasıyla merozoitler yayılır, bu sırada kişide ateş ve titreme görülür Kimi yeni alyuvarlara girerken bir kısmı da erkek ve dişi gamet olarak (mitoz ile) gelişir Bu gametler(n) sivrisineğin ısırmasıyla onun vücuduna geçer ve burada döllenerek bağırsak epiteline yapışır Mayoz bölünme geçiren zigot(2n),burada yeni sporları (n) oluştururOluşan sporlar sivrisineğin(anofel) tükrük bezine yerleşir ve bulaştırmaya devam ederYani İnsan vücudunda eşeysiz, sivrisinek vücudunda eşeyli çoğalma görülür



ÇİÇEKSİZ BİTKİLERDE ÜREME

-Çiçeksiz bitkiler su yosunları, kara yosunları, eğrelti otları, at kuyrukları ve ciğer otlarıdır
-Bu bitkilerde gerçek kök, gövde ve yaprak yoktur Meyve, tohum,çiçek oluşumu yoktur
-Tamamı Metagenezle ürerler

Bu bitkilerde önce diploit ( sporofit= spor oluşturan bitki) bireyden mayozla haploit sporlar (n) oluşurBu evreye monoploit evre denir Sporların gelişmesi ile de n kromozomlu gametofitler ( gamet oluşturan ana bitki) oluşurGametofitler mitoz bölünmelerle gametleri oluştururGametlerin döllenmesi ile zigot oluşur, bu evre diploit evredirZigot gerçek yeni canlıyı oluşturur

Yani spor oluşumu mayoz bölünme ile, gamet oluşumu ise Mitoz bölünmeyle sağlanır


Su yosunları(Ulotrix)’te üreme: n kromozomlu(monoploid) bir canlı olan su yosunları spor oluşturup eşeysiz üreyebileceği gibi, farklı Ulotrix’lerin oluşturduğu gametlerde eşeyli olarak ta çoğalabilir


Kara yosunlarında metagenez:

Sporofit 2n kromozomlu gerçek karayosunudur Sporofitler spor keseleri (sporongium) içinde mayoz bölünme ile sporları ( n) oluştururToprağa düşen sporlar filizlenerek bazısı dişi bitkiciği ( argekonyum) bazısı da erkek bitkiciği ( anteridyum) oluştururBu yapılarda ayrı ayrı olarak erkek ve dişi üreme hücreleri mitoz ile oluşturulurGametler birbirini dölleyerek 2n kromozomlu zigotu oluşturur Zigot mitoz bölünmelerle gelişerek gerçek karayosununu (sporofit) oluşturur Böylece hayatı boyunca bir eşeysiz bir eşeyli üreme birbirini takip ederek yaşamını devam ettirir Bunlarda mayoz ile oluşan sporlar haploit evreyi oluşturur ve bu evre uzun sürer( ilkel bitkilerde), zigotla başlayan evre diploit evre olup kısa sürer

Not: erkek ve dişi üreme hücrelerinin ayrı ayrı bitkiciklerde oluştuğuna dikkat ediniz…



Eğrelti otunda metagenez:

Sporofit 2n kromozomlu gerçek eğrelti otudur Sporofitler spor keseleri içinde mayoz ile n kromozomlu sporları oluşturur ( haploit evre kısadır) Toprağa düşen sporlar filizlenerek üzerinde erkek ve dişi üreme hücresini oluşturacak olan protal denilen bitkiciği oluşturur Protal üzerinde mitoz ile erkek ve dişi üreme hücreleri oluşur Bu hücreler birbirini dölleyerek 2n kromozomlu zigotu oluşturur ( diploit evre, uzun) Zigot mitoz bölünmeler geçirerek gerçek eğrelti otunu oluştururOlaylar aynı şekilde devam eder

Not: erkek ve dişi üreme hücrelerinin tek bitkicik ( protal ) üzerinde oluşup döllendiğine dikkat ediniz…

ÇİÇEKLİ ( tohumlu) BİTKİLERDE ÜREME

-Çiçekli bitkilerde üreme organı çiçektir
-Gamet çiçekte bulunan erkek ve dişi organ üzerinde üretilir
-Çiçekli bitkilerde mayoz sonucu oluşan n kromozomlu hücreler gerçek gamet değildir Gerçek gametler bu n kromozomlu hücrelerin geçirdiği mitozla oluşur
- Embriyoları besleyen tohumları vardır
- Meyve oluştururlar
- Gerçek kök, gövde, yaprak ve çiçekleri vardır
- Hem eşeyli hem de eşeysiz ( vejetatif) üretilir


Erkek ve dişi organı üzerinde bulunduran çiçeklere tam çiçek denir Domates,kiraz,elma gibi

Tam bir çiçekte dıştan içe doğru;

1 Çanak yaprak(sepal), çiçeğin iç kısmındaki yapıları dış etkilere karşı korur Genelde yeşil renktedir
2 Taç yaprak (tepal), böcekleri çiçeğe çeken değişik renklerdeki kısımdır
3 Erkek organ(stamen), poleni oluşturan kısımdır Başçık( anter) kısmında 4 polen kesesi vardırBaşçığı tutan kısım ise sapçık ( flament) tir
4 Dişi organ(pistil), yumurtayı oluşturan kısımdırGenellikle tektir Dişicik tepesi(stigma), dişicik borusu(situlus), yumurtalık(ovaryum) dan meydana gelirYumurtalıkta bir veya daha fazla tohum taslağı bulunur

Tepecik kısmında salgı yapan tüyler bulunurSalgı çiçek tozlarının yapışmasını sağlar



Erkek ve dişi organlardan yalnız birini bulunduran çiçeklere de eksik çiçek (ayrı eşeyli) denir Çam,mısır,fındık,ceviz,incir gibi

Sadece erkek organı bulunduran çiçeklere erkek çiçek, dişi organ bulunduran çiçeğe ise dişi çiçek denir

Erkek ve dişi organlardan yalnız birini taşıyan çiçekler aynı bitki üzerinde bulunuyorsa bu bitkilere bir evcikli (monoik) bitki, aynı türün farklı bireyleri üzerinde bulunuyorsa iki evcikli (dioik) bitki denir



ÜREME HÜCRELERİNİN OLUŞTURULMASI



Eşey ana hücresinin mayoz bölünme geçirmesi ile oluşan yeni gametler hemen döllenme yeteneğinde değildirAncak bir süre mitoz geçirdikten sonra olgunluğa erişirYani monoploid evre hayvanlara göre daha uzundur


POLEN ( ERKEK GAMET) OLUŞUMU:

Polen oluşumu erkek organ (stamen) başçığında (teka) bulunan polen keselerinde gerçekleşir Polen keselerinde bulunan polen ana hücreleri (mikrospor ana hücresi 2n) mayoz bölünmeyle n kromozomlu 4 adet mikrospor oluşturur Bu mikrosporlar geçirdikleri endomitozla iki çekirdekli bir hal alır Bu çekirdeklerden büyük olanı tozlaşma sonrasında polen tüpünü oluşturan tüp çekirdeği( vejetatif çekirdek), diğer küçük olanı ise yumurtayı dölleyen dölleyici (generatif ) çekirdektir Bu iki çekirdekli yapı türün özelliğine göre bir örtü ile örtülür ve polen veya çiçek tozu adını alırPolenler türe özgü düz, çevrili, renkli, yapışkan gibi özellikler taşır


YUMURTA OLUŞUMU:

Tohum taslağı içinde bulunan yumurta ana hücresi(makro spor ana hücresi 2n) mayoz bölünme geçirerek 4 adet n kromozomlu makro sporu oluşturur ( henüz döllenme yeteneğinde değildirler) Bu makro sporlardan 3 tanesi eriyerek kaybolur Kalan 1 tanesi gelişir ve mega spor olarak adlandırılır Mega spor ardı ardına 3 mitoz (endomitoz) geçirir ve 8 çekirdek oluşturur 8 çekirdekli bu yapıya embriyo kesesi adı verilir Bu çekirdeklerde 3’ü antipot çekirdek olarak adlandırılır ve yumurtanın karşı kutbunda yer alır İkisi ortaya gelir ve kutup(polar = ikincil) çekirdek adını alırAntipot çekirdekler embriyo kesesinin beslenmesinden sorumludur Diğer üçü ise alt kısımda yer alır Bunlardan biri biraz daha fazla büyük olur ve yumurtayı oluşturur İkisi de sinerjit (arkadaş) çekirdek adını alır Antipot ve sinerjit çekirdekler döllenmeden sonra kaybolur Geriye yumurta ve kutup hücreleri ( 3 adet) kalır



TOZLAŞMA (POLİNASYON):

Polenin değişik etkenlerle dişi organ tepeciğine gelmesine polinasyon yada tozlaşma denir

Tozlaşma şekilleri:

Rüzgarla:Polenler sayıca artmış olup hafiftirlerBu tür tozlaşan bitkilerin taç yaprakları ya körelmiş ya da küçülmüştür ?

Böceklerle: Bu tür tozlaşan bitkilerin çiçekleri büyük,renkli,güzel kokuludur Polenler ise sayısı az ama ağırdırlarPolenlerin böceğe tutunacak uzantıları vardırBu polenler uzun süre yaşarlar

Su ile : Nadir görülen durumdur
Yapay (insan yardımı ile): İnsanların polenleri bir bitkiden diğerine taşıması olayıdır


DÖLLENME:

Polen, tepeciğe geldiğinde vejetatif çekirdek çimlenerek dişicik borusundan yumurtalığa doğru polen tüpünü oluşturur Bu sırada generatif çekirdek polen tüpüne düşer ve burada mitoz geçirerek iki tane sperm çekirdeğini (n) oluşturur Polen tüpünün uç kısmı tohum taslağının mikropil kısmına geldiğinde patlar ve sperm çekirdekleri embriyo kesesine geçer Embriyo kesesine giden çekirdeklerden biri yumurta hücresini döller ve 2n’li zigotu oluşturur Diğeri ise kutup çekirdekleriyle birleşerek triploid (3n) olan endosperm çekirdeğini oluştururDiğer çekirdekler kaybolur veya besin kaynağı olur

Yumurta(n) + sperm(n)----> zigot----> embriyo----> birey
Polar çekirdekler(n+n) + sperm(n) ---->triploid çekirdek(3n)----> endosperm( besi doku)
Embriyo + Endosperm --à Tohum

* Endosperm embriyoyu besleyen besin dokusudur Nişasta, yağ, protein vb depolar Tohumun çimlenmesi sırasında embriyoyu besler
* Tohum taslağının sayısı kadar tohum oluşur
* Embriyo tohumdaki bitki taslağıdırMeristem dokudan oluşur
Embriyo kesesinde döllenmeden sonra oluşan yapılar şunlardır:
* Zigottan------------------------àEmbriyo
* Triploit hücreden -----------à Endosperm
* Tohum taslağından -----------à Tohum
* Yumurtalık zarından ---------à Meyve
* Tohum taslağının dış dokuları tohum kabuğunu oluşturur

TOHUM


Döllenmeden sonra tohum taslağının gelişmesiyle oluşan yapıya tohum denir Yumurtalıktaki tohum taslağı sayısı kadar tohum oluşur

Tohum yapısında şu kısımlar bulunur:

-Kabuk, tohum taslağının dış çeperinin kalınlaşmasıyla oluşur Embriyoyu dış etkilere karşı korurKabuk gaz alış verişini engelleyecek özelliktedir Kabuk sayesinde embriyo çimlenme yeteneğini kaybetmeden uzun zaman canlı kalırBu süre kabuğun kalınlığına ve besin deposuna bağlı olarak değişebilirKabuk etli veya sert (lignin, süberin )olabilir

-Endosperm, triploid (3n) çekirdekten oluşurEmbriyoyu çevreler Nişasta, yağ, protein gibi besinleri depolar Besin depo eder Embriyoyu tohum çimlenip ilk yapraklarını verip fotosentez yapmasına kadar besler

-Embriyo, Zigotun gelişmesiyle oluşurGörevi tohumun çimlenmesi ile yeni bitkiyi oluşturmaktırHücreleri 2n kromozomludur Genetik bilgileri ana bitkiden farklıdır

Embriyo 3 kısımdan oluşur:

1-çenekler,
2-embriyonik gövde(gövdecik)
3-embriyonik kök(kökçük)’tür

Çenek ( kotiledon): Embriyoya bağlı besin deposudur Hücreleri 2n kromozomludur Çenekler endospermden aldıkları besin ile embriyoyu besler Bitkiler tohumdaki çenek sayısına göre; tekçenekliler ( monokotiledon), çiftçenekliler ( dikotiledon), çokçenekliler ( polikotiledon)

Çenekler bitkinin ilk gerçek yaprakları çıktığında dökülür

2- Embriyonik gövde ( plumula): Sürgünleri ve yaprakları oluşturur
3- Embriyonik kök ( radikula): kök ile ilgili kısımları oluşturur



MEYVE OLUŞUMU

Meyve, gelişimini tamamlamış yumurtalıktan oluşur Tohumun dağılmasını sağlar Her bitkide yumurtalıktaki tohum taslağı kadar tohum vardır
Yalnız yumurtalığın gelişmesinden meydana gelen meyveye gerçek meyve denirÖr: biber, salatalık, kayısı, üzüm, domates, kiraz, şeftali, erik gibi

Yumurtalığın yanında taç ve çanak yapraklar ile çiçek tablasının da yapıya katıldığı meyvelere yalancı meyve denir

Ör: elma, ayva, armut gibi

Yalnız bir yumurtalıktan meydana gelen meyveye basit meyve ( kiraz, elma,armut, şeftali, erik gibi), birden fazla yumurtalıktan oluşmuş meyveye de bileşik meyve ( böğürtlen, çilek, ahududu, dut gibi) denir

Not: Meyvenin etli olması, tohumun çengelli olması, tohum kabuğunun sindiriminin zor olması, meyvelerin turgor basıncı ile patlaması gibi durumlar tohumların yayılmasını kolaylaştıran adaptasyonlardandır

Meyvelerin yapıları, renkleri, taşıdıkları maddeler ne olursa olsun meyveler tohumları çevresel etkilere karşı korur ve dağılmasını sağlar



ÇİMLENME

Tohumun oluşmasından çimlenmesine kadar geçen zamana uyku hali denir(dormansi) Uyku halindeki bir tohumun metabolizma hızı minimumdurTohumu uyku halinde tutan hormon ise Absisik asit (ABA) tir

Çimlenme için şu koşullar gereklidir:

- nem
- oksijen
- uygun sıcaklık


Çimlenme evreleri:

1- Tohum osmozla su alarak şişer ve kabuğunu patlatır
2- Su artışı ile Giberellin hormonu sentezlenir
3- Giberellin absisik asitin etkisini ortadan kaldırır
4- Amilaz enzimi aktif hale geçerek nişastayı glikozlara parçalar
5- Glikozlardan enerji elde edilir( bu sırada tohumun kuru ağırlığı azalır)
6- Enerji ile embriyo hızlı mitoz bölünmeler geçirerek hücre sayısını artırırYeni bitkiyi oluşturur

Tek çenekli bitkilerde embriyonik kök direk yer çekimine doğru gelişirken çenekler toprak içinde kalır ( hipogenik çimlenme), çift çeneklilerde ise embriyonik kök yer çekimi aksine gelişirken çenekleri de toprağın üstüne çıkarır (epigenik çimlenme) daha sonra tekrar kök aşağı doğru gelişir