Panteizm

Panteizm ya da Tümtanrıcılık (Doğatanrıcılık, Kamutanrıcılık) Evrenin bütününü Tanrı olarak kabul eden felsefi görüştür Panteizm'de, pan-enteizm'den (kamusaltanrıcılık) farklı olarak her şey Tanrı'nın bir parçası olarak kabul edilir, Tanrı her şeydir ve her şey Tanrı'dır Tanrı'nın evrenden ayrı ve bağımsız bir varlığı yoktur Tanrı doğada, nesnelerde, insan dünyasında vardır
Pandeizm: Panteizmin deistik formudur
Spinoza ağırlıklı Panteizm algılayışına göre, Tanrı her şeydir ve her şey Tanrı'dır Tanrı-evren-insan ayırımı yoktur, böyle bir ayrım aklın yanılsamasıdır Tanrıbilimsel olarak; Tanrı, evren ve insan; birdir, aynıdır Aşkın bir Tanrı var olmadığı gibi, herhangi bir yaratmadan da söz edilemez Spinoza'nın bu görüşü, ailesinin göç ederek ayrıldığı Endülüs İspanya'sındaki ünlü mutasavvıf Muhiddin-i Arabî'nin etkisiyle oluşmuştur Bilindiği gibi, Arabî'nin görüşü "Vahdet-i Vücut" olarak ileri sürülmüştü Ancak birçoklarının sandığının aksine, Spinoza'nın Panteizmi ile Arabî'nin Vahdet-i Vücut anlayışı birbirinin aynı değildir Spinoza'da, Tanrı evrendedir ve evren kadardır Arabî'de ise Evren, Tanrı'dadır ve bu durum Tanrı 'yı sınırlamamaktadır
İngiliz düşünürü White Head'e göre, Tanrı'nın her türlü değişmenin ötesinde değişmez bir niteliği ve bunun yanında bir de değişen ve oluşan bir niteliği vardır Tanrı değişmeyen yanıyla devinimi başlatmıştır ve evrenin bilincindedir Ancak Tanrı bu konumda kalmış olsaydı; ilk devindirici, özgür, öncesiz ve yetkin olarak kalacak ama varoluşa katılmamış olacaktı Diğer niteliği ile ise Tanrı, değişme ve oluşma sürecinin içinde ve bilincindedir Bu nedenle Tanrı'nın evrende içkin (evrenin maddesine karışmış, evrenin içinde bulunan) olduğunu söylemek de doğrudur Evrenin Tanrı'da içkin olduğunu söylemek, Tanrı-evren ilişkisinin karşılıklı olduğunun farkına varışın göstergesidir
Süreç felsefesi olarak da ifade edilen ve White Head 'le başlayan bu akıma Pan-enteizm ya da Diyalektik teizm denir Pan-enteizme göre Tanrı, hem değişmeyen (mutlak), hem de değişen (göreli) dir Hem zamanın içinde, hem dışında; hem sonlu, hem de sonsuzdur Aynı zamanda hem tikel, hem tümel; hem neden, hem sonuçtur
Hartshorne, Tanrı'nın bir soyut bir de somut iki yüzü olduğunu söyler Soyut niteliğiyle Tanrı; mutlak, etkilenmez, erişilmez ve değişmezdir Somut yanıyla ise etkilenir ve değişir Tanrı bu iki niteliğinde de yetkindir Ancak bu yetkinlik klasik Teizmdeki gibi değildir Oradaki yetkinlik, değişmeyen donmuş bir yetkinliktir Buradaki yetkinlik değişir, ancak bu değişme Tanrısal bir değişmedir Yani yetkinliğe doğru değil, yetkinlik içinde bir değişmedir Bu tanımla Pan-enteizm, hem Deizmden hem de Panteizmden ayrılır
Özet olarak; Panteizm ile Pan-enteizm arasında önemli bir fark vardır Panteizmde her şey tanrıdır Pan-entezimde ise, her şey Tanrı'dan sudur etmiştir (oluşmuştur) Ruhun tek amacı, oluştuğu Tanrı'ya dönmektir Bunun da yolu tek evrensel yasa olan evrim/tekamül'den geçmektir