Osmanlı Yargı Sisteminde Şuhûdu'l-Hâl

Yeryüzünde adaleti gerçekleştirmek insanlık tarihi kadar eski bir idealdir Semavî dinlerin başlıca gayeleri bu olduğu gibi, diğer bütün beşerî sistemler de bu ideali gerçekleştirme iddiasıyla ortaya çıkmıştır "Zulm ile âbâd olunmaz" sözü insanlığın ortak tecrübesinin bir ifade şeklidir Bu açıdan tarihe bakıldığında uzun ömürlü medeniyetlerin, sağlam bir adalet mekanizmasına sahip oldukları görülür Bu yazıda ele alacağımız Osmanlı yargı sistemi, çağının diğer örnekleri arasında üstün bir yere sahiptir

Merkez divanları

Osmanlı'da adalet dağıtan kurumlar merkezden taşraya doğru farklılık gösterir Merkezin en yetkili organı olan Divan-ı Hümâyûn toplantılarında, devlet işleri görüşüldükten sonra bazı duruşmaların yapıldığı bilinmektedir Bâbıâli'de kurulan günlük divanlardan ayrı olarak haftanın üç günü toplanan "ikindi divanları", Anadolu ve Rumeli Kazaskerlerinin katıldığı Cuma divanı; İstanbul, Galata, Eyüp ve Üsküdar kadıları ile yapılan Çarşamba divanları merkezin yargı sistemini teşkil eder

Kamu yararına çıkarılan kanunları (Kanunnâmeleri), İslâm'ın temel hükümlerine uygunluk açısından denetleme görevi bulunan şeyhülislâmlar, kazaskerler ile birlikte adlî yanlışlıkları önleyen bir temyiz makamı durumundadır Doğrudan yargı yetkisi bulunmayan ancak verdikleri fetvalarla yargı üzerinde bir nevi denetim yetkisi bulunan müftülerin de sistem içerisinde ayrı bir yeri vardır

Kadılar

Osmanlı yargı ve idare sisteminde kadılar önemli bir yere sahipti Süleymaniye ve Sahn-ı Seman gibi üst düzey medreselerden mezun olan talebeler derecelerine göre Mekke ve Medine gibi önemli şehirlerden başlamak üzere büyük kadılıklara tayin edilirdi İdari sistemde kaza, kadı'nın en büyük otorite olduğu birimdi

Padişahların ferman ve beratları doğrudan kadılara hitaben yazılırdı Aynı şekilde sadrazam başta olmak üzere, kazasker, beylerbeyi, kaptân-ı derya gibi şer'î ve örfî hukukun icrasından sorumlu yüksek rütbeli devlet görevlileri, kadılara "buyruldu" adı verilen emirler gönderirlerdi Kadılar öncelikle bunları sicil defterlerine kaydederdi Kadı, hem hâkim, hem mülkî âmir, hem de belediye reisliğini yürütürdü Mahkeme başkanı olarak halk arasında her türlü hukukî ve cezaî ihtilafları halletmeye yetkiliydi

Kadılar, örfî kanunların tatbiki ile de mükellef oldukları için devlet maliyesine ait işleri, şahıslar ile devlet arasında yapılan sözleşmeleri, iltizam işlerinin tanzimini, vergi kanunlarının tatbikini ve her türlü yasaknâmelerin uygulanmasını takip etmek zorundaydılar Ayrıca sanatkar ve esnafın kontrolü, lonca düzeninin yönetimi, pazarlarda fiyat tespiti, imar nizamının denetimi, vakıf yönetimlerinin kontrolü, kadıların görevleri arasındaydı Bunlara ek olarak, nâib, mütevelli, imam-hatip vs tayini, noterlik görevi, miras, evlilik akdi, infaz hakimliği, zaviye ve tekkelerin teftişi de vardı Kadı, adlî işleri yürütebilmek için, nâipler, kâtipler, hademeler ve muhzırlar gibi geniş bir yardımcılar kadrosuna sahipti Kadı'nın verdiği kararlar, kazasker veya şeyhülislâm tarafından temyiz edilebilir, istisnaî olarak Divan-ı Hümâyûn'a da götürülebilirdi

Şuhûdu'l-hâl1

Osmanlı şeriat mahkemelerinde en çok dikkat çeken unsurlarından biri, muhakemenin yapılış tarzını gözlemlemekle yükümlü, "şuhûdu'l-hâl" adında bir heyetin varlığıdır Kadı davaya baktığı sırada bu kişilerle istişare eder, örfî hukuk ve mahallî adetler hususunda kendilerinden bilgi alırdı

Adaleti gerçekleştirme sorumluluğu bulunan kadıların yardımcılarından olan "şuhûdu'l-hâl", müşahit sıfatıyla mahkemelere iştirak ederdi Bunlar yargılama esnasında yapılan muameleyi takip ve tetkik için mahkemede bulunan kişilerdi Şuhûdu'l-hâl üyeleri genellikle kaza bölgesinin müderris, a'yan, eşraf gibi şehrin ileri gelenleri arasından seçilirdi Heyet içerisinde zaman zaman kazaskerlerin de bulunduğu olurdu2 "Şuhûdu'l-hâl, udûlü'l-müslîmin veya şuhûdu'l-udûl" tabirleri heyet üyelerine atfedilen önemin bir ifadesiydi

Bunların sayılarının ne kadar olduğu kesin olarak belli değildir Bir kısım insanların adları yazıldıktan sonra " ve gayruhum" kaydının konması, kararda imzası olanların dışında mahkemeye katılan üyelerin varlığını gösterir Bu heyetlerde davalı ve davacı taraf en az birer kişiyle temsil edilirdi Önemli davalarda üye sayısının daha da çok olduğu göze çarpmaktadır Bilhassa heyecan ve korkuya sebep olan büyük hâdiseler neticesinde mahkemeye getirilen davalar, böyle kalabalık bir heyet huzurunda yapılıyordu

Şuhûdu'l-hâl üyeleri mahkemenin işleyişini ve kararlarını doğrudan etkilememekle birlikte, kadıların adaletli davranmalarını temine çalışırdı Kadı hüküm vermeden önce bu "müşahitler heyeti"ne danışır, daha sonra kararını verirdi Bunların, mahkemede adaletin doğru olarak tecelli etmesi bakımından büyük önemi bulunuyordu Özellikle belirtilmesi gereken husus, bunların davanın görgü şahitleri olmayıp, duruşmanın "müşahitleri" olduğudur3

Tam bir denetim mekanizması görevini icra eden bu uygulama, davaların umuma açık ve tarafsız olarak yapıldığını göstermesi açısından önemlidir Şuhûdu'l-hâl konusundaki tek olumsuz değerlendirme, uygulamanın zamanla halk için masrafları artırması olmuştur Çünkü taraflar, alacakları hüccet veya diğer belgeler için katibiyye, hüddamiye, ihzariyye gibi harçları ödemek zorundaydılar4

Şuhûdu'l-hâl geleneğinin başlaması

Şuhûdu'l-hâl geleneğinin ne zaman başladığı sorusu önemlidir Bu konu ayrıca araştırılmaya muhtaç olmakla birlikte uygulama ilk defa vakıf senetlerinde ortaya çıkmıştır Meşhur Müdayene âyetinde geçen "Alışveriş yaptığınızda şahit tutun () Aranızda bir katip de adâletle yazsın!"5 âyeti ile vasiyet esnasında iki şahit tutulmasını emreden, "Ey İnananlar! Ölüm birinize geldiği zaman vasiyet ederken içinizden iki âdil kimseyi; () veya sizden olmayan iki kişiyi şahit tutun"6 âyeti şuhûdu'l-hâl geleneğini başlatmış olmalıdır Vakıfların doğrudan doğruya bir vasiyet olması bu kanaati güçlendirmektedir Osmanlı yargı sistemi, şuhûdu'l-hâl uygulamasını normal mahkemelere taşımakla yeni bir form kazanmıştır

Bu araştırma çerçevesinde görülebildiği kadarıyla şuhûdu'l-hâl, Selçuklulardan Osmanlı huhukuna geçmiştir Vakıflar Dergisi'nde yayımlanan Selçuklu dönemi vakfiyelerinde, şuhûdu'l-hâl açıkça görülmektedir Sözgelimi Alaeddin Keykubâd'ın mirahorluğunu yapan ve 2 Gıyaseddin Keyhusrev'in (1237-1246) son zamanlarında Amasya dizdarı olan Turumtay'ın vakfiyesi bunlardan biridir7 Aynı dönemde Karamanoğulları döneminde yapılan İplikçi Cami vakfiyesinde de şuhûdu'l-hâl ibaresi mevcuttur Osmanlıların ilk padişahlarından 2 Murad'ın vakfiyesinin son kısmı aşağıdaki gibidir:

"Nitekim yüce Allah, 'işittikten sonra kim onu değiştirirse günahı değiştirenlerin üzerinedir Allah işitir ve bilir' buyurmuştur Bu vakfın doğruluğuna ve kesinliğine hüküm ve yargısı geçerli olan Müslümanların hâkimlerinden bir hâkim, şahitler önünde hükmetmiştir

Hicret yılının 772 Şâbânı (Şubat-Mart 1371)

Şuhûdu'l-hâl: Bu satırları yazan Cemşid Ağa; Sülüce Bolad; Kemal Barak Oğlu Hamza; Eyne Oğlu Hasan; Aydoğmuşca ve burada bulunan başkaları"8

Şuhûdu'l-hâl üyeleri

Kethüdalar: Şehrin saygın ve ileri gelen kimseleri arasında yer alan kethüdalar, önemli bütün davaların görüşüldüğü mahkemelerde mutlaka bulunurdu

Müftü: Fetva verme dışında önemli davalarda "şuhûdu'l-hâl" üyesi olarak bulunurdu Kadı davayı çözmekte güçlük çekerse, müftünün görüşüne başvurur, ondan fetva isteyebilirdi Müftülerin "şuhûdu'l-hâl" görevlileri arasında bulunması, tek hâkimli İslâm Adliye Teşkilâtı'na kendine has bir zenginlik kazandırmıştı9

Nakîbü'l-eşrâf kaymakamı: Hz Peygamber'in soyundan geldiklerine dâir ellerinde belgeleri bulunan kimselere tanınmış olan ayrıcalıkları koruma görevi bulunan nakîbü'l-eşrâflar ve bunların taşradaki vekilleri mahkemelerde "şuhûdu'l-hâl" heyeti arasında yer alırdı

Ahî baba: Esnaf zümresinin yöneticisi olan ahî baba, esnaf mahkemelerinde şuhûdu'l-hâl üyeleri arasında yer alırdı Ahî baba, aynı şekilde kimsesiz yaşlılara, yetim çocuklara vasî tayinlerinde, miras davalarında, ticarî anlaşmazlıklarda, vakıflarla ilgili problemlerde, nikah ve evlilik gibi akitler ile boşanmalarda, vergi davalarında şuhûdu'l-hâl üyesi olurdu10

Defterdarlar: Kıbrıs eyalet defterdarı, şuhûdu'l-hâlin bir üyesi olarak görev yapardı Kıbrıs defterdarının buradaki görevi davalarda tarafların problemleri aşmalarına yardımcı olmak ve kadıların tarafsızlığını sağlamaktı11

Bunlardan ayrı olarak birtakım mahkeme görevlilerinin isimleri de şuhûdu'l-hâl listelerinde geçmekteydi Davacı ve davalıları mahkemede hazır bulunduran muhzırlar, şikâyetleri tahkik etmekle görevli başkatipler, tereke taksiminde görevli kassam katipleri, sicile kayıt yapan mukayyidler ve mahkemede her sabah Fetih Sûresi'ni okuyan "Fetih-han"lar heyet arasında yer alabilirdi12

Üzerlerinde şuhudu'l-hal görülen belgeler

Hüccetler: Taraflardan birinin ikrarını, diğerinin de bu ikrarı tasdik ettiğini gösteren belgelere hüccet denir Hukukî durumu olduğu gibi kayıt altına alan bu belgeler, sicil defterlerine kaydedilir Kadı'nın imzası ve mührü ile birlikte, Arapça olarak tarih ve "şuhûdu'l-hâl" başlığı ile şahitlerin isimleri ve unvanları kaydedilir

İ'lamlar: Vekalet, nafaka, veraset, evlenme ve boşanma gibi konularda kadıların verdiği hükümleri içeren belgelere kadı i'lâmı denir İ'lâmların sonunda hüccette olduğu gibi şuhûdu'l-hâl listesinin verilmesi şart değildir

Temessükler: Mîrî arazide tasarruf hakkı sahiplerine, yetkili makam veya şahıslar tarafından verilen tasarruf belgesine temessük denirdi Bu hakkın herhangi bir şekilde devredilmesi işlemi çoğunlukla kadı ve şuhûdu'l-hâl üyeleri huzurunda yapılır ve sonra sicile kaydedilirdi13

Netice

"Bir saat adalet, 70 yıl nafile ibadetten hayırlıdır" anlayışının temsil edildiği dönemlerde, Müslüman toplumlar hakiki adaleti gerçekleştirecek vasıtaları bulmakta zorlanmamışlardır Osmanlı medeniyetinin 6 asır devam etmesinin sırrı bu anlayışta gizlidir Yukarıda yapılan izahlardan anlaşılacağı üzere Osmanlı yargı sistemi, büyük ölçüde İslâmî esaslar üzerine kurulmuştur

Şanlı bir medeniyetin mirasçıları olan Türk milletinin zengin tarihî tecrübesinden yararlanmaması yadırganacak bir durumdur İnsan haklarının ve sivil toplum örgütlerinin öne çıktığı bir dönemde bu tarihî tecrübenin değeri daha da artmaktadır Bu açıdan bakıldığında Türk-İslâm medeniyetinin içtimâî ve siyasî kurumları içerisinde modern dünyanın problemlerine çözüm üretecek pek çok tecrübenin bulunduğu görülebilecektir Şuhudu'l-hal uygulaması da bunlardan biridir Bu kurumun modern versiyonlarından hukuk sisteminin faydalanması pekâlâ mümkündür

Dipnotlar

1 "Şuhûdu'l-hâl: Hazır bulunanlar ve müşâhede edenler mânâsına gelen bir tamlamadır Mahkemede kadı'nın karar alma sürecini takip eden ve karar metnini imzalayan bir nevi jüri görevini yerine getiren insanlar topluluğu

2 Haydar Çoruh, 2 Mahmud Döneminde Kıbrıs'ın İdarî, İktisadî ve İctimaî Yapısı (1808-1839), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü , Yakınçağ Tarihi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2008, s 492

3 Arık Feda Şamil, Osmanlılarda Kadılık Müessesesi 1 OTAM, 8 Yayın Tarihi: 1997?s 19

4 Mustafa Akdağ;Türkiyenin İktisadi ve İctimaî Tarihi İstanbul,1979, c2, 103

5 Bakara 282

6 Maide 106

7 İsmet Kayaoğlu, Turumtay Vakfiyesi, Vakıflar Dergisi, s 91 (nr 1-12)

8 Neşet Çağatay, 2 Murad Vakfiyesi; Vakıflar Dergisi, (nr 1-12)

9 Yakup Yakut , 19 Yüzyıl Sonlarında İnegöl, İslâm Tarihi ve Sanatları,Yüksek Lisans Tezi, (s ı-x)

10 Adem Kara, 19 Yüzyılın İlk Yarısında Antakya (1800-1850), Ankara Üniversitesi, Yakınçağ Tarihi, Doktora Tezi, Ankara- 2004 s 122

11 1809 Şuhûdu'l-hâl kaydında Lefkoşa defterdarı Ahmed Efendi de vardı

12 Abdullah Gündoğdu; Çorum'un 2 Numaralı Şer'iyye Sicili -Transkripsiyon ve Değerlendirme- (H 1268-1280 M 1852-1863), Ankara Universitesi, Tarih Bölümü Yüksek Lisans Tezi, Ankara 1989

13 A Akgündüz, Şer'iyye Sicilleri, 1, Türk Dünyası Araştırmaları İst, 1989, s 25

14 Abdullah Gündoğdu, Çorum'un s149