Madencilik Terimleri Sözlüğü Y

Madencilik Terimleri Sözlüğü Y

YAĞCI, 1) İş makinelerinin akaryakıt ve yağ ikmalini sağlayan ve bakımını yapan kimse 2) Operatör yardımcısı
YAĞ CİLA, Çoğunlukla biraz bulanık olan minerallerde olan ve yağlı bir cisim görünümü veren cila Bu görünüm; nefelin, kardierit ve bazı kuarslarda vardır —> Minarellerin parlaklığı
YAĞLAMA SİSTEMLERİ, Bir makinenin doğrusal ve dairesel hareket eden parçalarında kaymayı sağlamak, aşınmayı ve ısınmayı önlemek amacıyla uygulanan düzen Bu düzende gres yağı veya ince yağ kullanılır Genel olarak gres yağı ile yağlamada gresör veya gres pompası; ince yağ ile yağlamada da el yağdanlığı, damlalıklı yağdanlık, bilezikli veya dişli çarklı yağlama düzenleri ile yağ pompası gibi araç ve gereç kullanılır Demir testereleri gibi düz kayıtlı olan makinelerde kayıtlar üzerinde ufak yağlama delikleri bırakılıp, bunlar bir yayın taşıdığı bilyelerle kapalı tutulur Taşıt araçlarının alt kısmındaki mafsallı yerlerde yağlamayı sağlamak için de gres nipeli vardır
YAĞLARIN VİSKOZİTESİ, Yağların akış-kanlığı ve özlülüğünü belirleyen kavram Visko-zite, pratikte Engler (E½) derecesi ile ölçülür Viskozite tesbiti üst çapı 2,9 ve alt çapı 2,8 mm ve yüksekliği 20 mm olan bir boru ile yapılır 20½C sıcaklıkta 200 cm3 suyun bu borudan akışı olan 50-52 saniye zamanın 1 Engler derecesine eşit olduğu kabul edilir 20½C sıcaklıkta 200 cm3 yağın bu borudan akışı 300 saniye ise bu yağın Engler derecesi 6dır
YAĞLI KİREÇ, —> Kireç
YAĞLI KÖMÜRLER, Bünyesinde % 10-24 uçucu madde ihtiva eden kömürler
YAĞLI SALMASTRA, —> Salmastra
YAĞ POMPASI, —> Yağlama sistemleri
YAĞSIZ KÖMÜR, Antrasit Kısa alevli kömür
YAKIT, Yanma olayında kimyasal reaksiyonla veya okside olmak suretiyle ısı verebilen ve eko-nomik bir değeri olan her türlü madde Yakıtlar, katı-, sıvı-, gaz- ve nükleer yakıt diye sınıflandırılır
YAKILMIŞ ÖLÜ DOLOMİT, —> Dolomit
YAKIT YAĞI, —> Fuel oil
YAKITLARIN GENEL ÖZELLİKLERİ, Linyit, taşkömürü fuel oil ve doğal gazın ağırlık bakımından % olarak analiz değerleri ––> Çizelge
YAKUT, 1) Alüminyum oksit terkibinde parlak, kırmızı renkte değerli taş (rubin) Mavi renklisine safir (gök-yakut) denir 2) Kırmızı renkli korendon
YALANCI MERMER , Genellikle sönmüş kireç, ince inşaat alçısı veya kalıp alçısı, mermer tozu ve tebeşirden yapılan mermere benzer madde
YALANCI ŞEKİLLİ MİNERAL, —> Psödömorfoz
YALITKAN PORSELEN , Yüksek veya alçak gerilim için yalıtkan olarak kullanılan, feldispattan yapılmış sert —> Porselen
YAMAÇ MOLOZU, Yamaçlarda, yamacın düzlüğe ulaştığı yerlerde düşerek, kayarak oluşmuş; yer yer gevşek veya taşlaşmış gayrimuntazam çökeller Bazan eluviyal plaserler ihtiva ederler
YANAR KÜKÜRT, Havada kuru kömürün en fazla 850°C da tam yakılması sonucunda yanma gazlarında kükürt bileşiği halinde bulunan kükürdün yüzde olarak ifadesi
YANARDAĞ (VOLKAN), Yerin ya da herhangi bir başka gezegen ya da uydunun kabuk bölümünde yer alan ve içinden dışarı doğru mağma (eriyik kayaç), piroklastik moloz ve çeşitli gazlar püsküren baca Yanardağlar, püskürme özelliklerine, etkinlik şiddetlerine ve volkanik yüzey şekillerine dayalı olarak 1) İzlanda ya da yarık, 2) Havaii, 3) Stromboli,4) Vulcano, 5) Pelée, 6) Plinius tipi püskürme olarak sınıflandırılmaktadır —> Şekil, Volkan
İzlanda tipinin özelliği, erimiş bazaltlı lavların, uzun paralel yarıklardan dışarı boşalmasıdır Bu tür akıntılar çoğunlukla lav platosu oluşmasına yol açar
Havaii tipi yanardağlar, İzlanda tipindekilere benzer; başlıca farkları, akışkan lavların zirveden ve radyal yarıklardan akarak kalkan yanardağlar oluşturmasıdır
Stromboli tipi yanardağlarda genleşen gazlar orta şiddette patlamalara neden olur, bunun sonucunda da kesintisiz küçük püskürmelerle dışarı akan akkor lav pıhtıları, volkan bombaları, curuflar ve lav akıntıları oluşur
Adını, stromboli yakınlardaki Vulcano adasından alan Vulkano tipi yanardağlarda orta şiddette koyu renkli çalkantılı gaz ve kül püskürmeleri olur
Pelée tipi yanardağlarda, yoğun ve şiddetli kızgın volkanik kırıntı ve ve gaz karışımı püskürmeler görülür
Plinius tipi en şiddetli püsküren yanardağ türüdür
Yanardağların volkanik yüzey şekilleri ise: Bileşik-, Strato-, Somma-, Kaldera- ve Kalkan yanardağ diye isimlendirilmektedir
YAN BASMASI, —> Tavan basması
YAN DELİK, Derin sondajlarda swivel heade bağlı kellynin kuyudan çekildikten sonra içine yerleştirildiği hafif meyilli kısa kuyu
YANGIN BARAJI, Bir yangın durumunda yangın yeri ile irtibatlı olan yolları kapatan duvar, perde veya dolgu Bu baraj; kum torbası, kil, sıvalı travers, tuğla, beton veya briketten yapılabilir
YANGIN EKİBİ, —> Tahlisiye istasyonu
YANGIN KAPISI, Hava giriş kuyusunun yakınlarına, daha ziyade kat ağızlarına kurulan ve ateşe dayanıklı malzemeden yapılmış olan (herhangi bir yangın anında kapatılabilecek) emniyet kapısı
YANIK, Mermer yatağının dış tesirlerle bozulmuş olan ve kaldırılıp atılması gereken kısmı Yanık mermer yumuşak, kof, kırılması kolay, cila kabul etmez ve darbe ile dağılma özellikleri gösterir
YANKAYAÇ, 1) Üretimi planlanan maden yatağını çevreleyen yani maden yataklarını içinde bulunduran kayaç 2) Yan kaya
YANLIŞ OTURMUŞ MADDE, —> Eleme
YANMA, Yakıtların genellikle havadan sağlanan oksijen ile hızlı oksidasyon sonucu, ısı ve sıcak yanma ürünlerinin açığa çıktığı ve bu esnada biraz da ışık ve sesin oluşabildiği, kimyasal reaksiyon Yanma olayının temelini karbon, hidrojen ve kükürdün yanma reaksiyonları oluşturur Yanmanın tam olmaması durumunda CO, O2, CH4, kurum ve katran gibi hava kirleticileri oluşur Yakıt içerisindeki su, yanma sırasında buharlaşır ve bu durumda zararsızdır Ancak yoğun SO2 içeren baca gazlarında yoğuşma sınırında asit oluşumunu hızlandırıcı etkisi zararlıdır
Diğer bir ifade ile yanma; oksijen ve yakıtın bileşenleriyle ilgili bir kimyasal olaydır
C + O2 —> CO2
C + 1/202 —> CO
H2 + 1/202 —> H2O
Yanıcı bileşenlerin tamamen yanarak ısıya dönüşmesine “Tam yanma” denir Katı ve sıvı yakıtların yanabilmesi için, önce gaz fazına geçmesi ve ortamdan ısı alması gerekir Doğal gaz, gaz fazında olduğundan, ortamdan ısı almasına gerek yoktur —> Tutuşma sıcaklığı, Kömür yakma sistemleri
Doğal gazın yanma tepkimesi:
CH4 + 202 —> CO2 + 2H2O
C2H6 + 5O2 —> 3CO2 + 4H2O
C4H10 + 6,5 O2 —> 4CO2 + 5H2O
C5H12 + 8O2 —> 5CO2 + 6H2O
YANMA HARARETİ, 1) Yakıtın yanma reaksiyonuna başlayacağı sıcaklık derecesi 2) Yanma sıcaklığı (temperatürü)
YANMA ISISI, Bir yakıtın bir kgının yanması ile elde edilen ısı miktarı 1 kg karbonun yanmasından 8100 Kcal ısı elde edilir
YANMA OLAYI, 1) Yüksek hararette gaz safhasında oksidasyon sonucu ısı intişar ettiren (yayan) olay 2) Yanıcı ve yakıcı gazların kimyasal reaksiyonu
YANMA REAKSİYONLARI, —> Yanma
YANMAZ KÜKÜRT, Havada kuru kömürün en fazla 850°C da tam yakılması sonucu kalan kül içinde sülfatlı bileşikler halinde kalan kükürdün yüzde olarak ifadesi
YANMIŞ MANYEZİT, —> Sinter manyezit
YANTAŞ, Aynı yaşta veya daha genç bir maden yatağını çevreleyen, yani onunla kontakt durumunda olan kayaç —> Yankayaç
YAN NOKTA HESABI, Koordinatları bilinen iki noktayı birleştiren doğru üzerine dik düşen noktaların koordinatlarının hesaplanması yöntemi
YAN TUMBA, —> Tumba
YAN ÜRÜN, Üretim esnasında ikinci derecede elde edilen ve esas mamül veya mamüllere nazaran nisbeten daha az önemli olan ikinci derecede mamül veya ürün
YAPI, 1) Kayaç kütlelerinin kıvrılma, kırılma gibi biçim değiştirme olayları sonucu birbirleriyle ilgili durumlarını ifade eden kavram 2) —> Strüktür 3) Bünye
YAPILABİLİRLİK RAPORU, 1) Çeşitli olanaklarla uygulamaya konulmak istenen bir yatırım projesinin ekonomik ve teknik bakımdan yapılabilir en uygun çözümü gösterdiğini belirten rapor 2) Fizibilite raporu
YAPRAK, Mermer ocaklarında —> Kompresör çivisi ile ve her bir çivi için iki adet olmak üzere yani çift olarak kullanılan bir yüzü oval, diğer yüzü düz 3 cm eninde ve 30 cm boyunda demir parçası
YAPRAK TAŞ, —> Şist
YARDIMCI DELİK, —> Tarama deliği
YARI BLOK ÇALIŞMA YÖNTEMİ, Döner kepçeli kazıcının, kademe dışında hareket ederek kazdığı malzemeyi kademeden uzakta bulunan bant konveyöre veya vagonlara yükleme düzeni Bu yöntem genellikle, kömür damarı üzerindeki son örtükazı kademesinin kaldırılması işinde (—> Şekil)uygulanır—> Blok Çalışma Yöntemi
YARI DENGELİ İHRAÇ SİSTEMİ, Çift halatlı ve çift tamburlu ihraç sistemi —> Dengesiz-, Yarı dengeli, Dengeli ihraç sistemi
YARI *****İZE AYAK, —> Alın *****izasyonu
YARIM SARMA, Kapalı işletmelerde bulunan üretim yerlerinde, çatallar üzerine konulan kapak tahtası veya ortadan uzun ekseni boyunca dilinmiş ince yarım direk
YARMA, 1) Sondaj yapmaya uygun olmayan, yeryüzüne çok yakın veya toprak, kum ve döküntü çakıl sanalarının altındaki sağlam zemine, maden aramak amacıyla ulaşmak için, kazma kürek veya dozer vb kazıcı makinelerle açılan prospeksiyon (çukurları) hendekleri Yarmaların eni insanın rahat çalışacağı kadar olmakla beraber, boyları birkaç metre, hatta birkaç yüz medre olabilir Uzun açılar yarmalara kanal da denir 2) Yeryüzünde kazı yapmak suretiyle maden arama (prospeksiyon) şekli
YARI ÜRÜN, Alüminyumun işlenmesi sonucunda elde edilen, fakat kendisi de başka bir işlemde girdi olabilen, levha, folyo, şerit, disk gibi profil ürünleri tanımlayan ve alüminyum sektöründe kullanılan bir terim
YASSI HADDE ÜRÜNLERİ, Üretilen çeliğin haddelenmesi suretiyle elde edilen; a) Levha b) Sıcak haddelenmiş yassı ürünler, c) Soğuk haddelenmiş yassı ürünler, d) Teneke olmak üzere dört ana gruba ayrılan yassı çelik ürünleri Bu ürünler, dayanıklı tüketim malları ve yatırım malları endüstrilerinin ana girdisini oluştururlar Türkiyede yassı çelik ürünlerinin tüketildiği sektörlerin başında boru ve profil sanayii, otomotiv sanayii, yakıt araç ve gereçleri imalatı gelir
YASSI HALAT, Kemer şeklinde örülmüş olan halat —> Çelik halat
YASSI ÜRÜN, Levha, folyo, şerit, disk gibi, hadde tezgahlarında elde edilen ürünleri tanımlayan ve aluminyum sektöründe kullanılan bir terim
YASTIK, Tavanı ve tabanı çürük olan yerlerde, sütun (çatal) olarak kullanılan direklerin tabana ve tavana batmasını önlemek veya tahkimatı takviye etmek için yatay olarak konulan kısa direk —> Takoz
YASTIK ÇAMURU, Lağım deliği dibine konan ve patlayıcı madde sıkılanırken esneklik sağlayan çamur parçası
YAŞ TABANLI TOZ KÖMÜR YAKICILAR, Külün aglomera edilerek çekildiği yakıcılar Yaş tabanlı kömür yakıcılarda, yanma odasında sıcaklığın kül ergime noktasına çıkmasına izin verilerek külün tabanda bir sıvı olarak yüzeylerde akması sağlanır Bu amaçla tasarlanan sistemlerde, yüzeylerin mümkün olan kısımlarında refrakterlerin yapılması, ısı çekişinin de kül yapışmasından etkilenmemesi için gerekli önlemlerin alınması lazımdır—> Kömür yakma sistemleri, Yanma
YAŞLANDIRMA SERTLEŞTİRİLMESİ, Su verme ısıl işlemi ile aşırı doymuş katı eriyik oluşturulduktan sonra, uygun sıcaklık ve sürelerde alaşımın mikroyapısında çökelme parçacıkları oluşturarak bir alaşıma yüksek mukavemet kazandırma işlemi Örneğin, duralimün alaşımı (% 4 Cu bulunduran Al-Cu alaşımı)
YATAY ATIM, —> Fay atımı
YATAY AYAKLI GÖÇERTME, —> Tumba metodu
YATAY MERKEZKAÇ DÖKÜM, —> Savurma döküm
YATAY YÜZEYİ, Mermer işletmeciliğinde ocakta taş tabakalarının birbirine yaslandığı yüzey
YATIM, —> Yatım açısı Meyil açısı
YATIM AÇISI, 1) Bir damar veya tabaka düzleminin yatay düzlem ile yaptığı açı 2) Meyil açısı —> Tabaka
YATIM DİYAGRAMI, arazide ölçülen veya jeolojik haritadaki bilgilerden yararlanılarak jeolojik kesit yapımı sırasında kullanılan yardımcı diyagram

YATIM DOĞRULTUSU, Yatım düzlemi içerisinde, damar düzlemi ile yatay düzlemin ara kesitine dik olarak doğrunun yatay düzlemdeki izdüşümü
YATIMLI DAMARDA DRAGLINE UYGULAMASI, Damar yatımlarına göre iki ana grupta uygulanan yöntem Damar yatımı 20° ye kadar olan örtükazı birinci grubu teşkil etmekte olup, dragline yöntemi tek başına, ikinci grubu oluşturan ve damar yatımı 20°-60° arasında olan örtükazı işlerinde ise, dragline yöntemi, kazıcı kamyon yöntemi ile beraber uygulanır
Damar yatımı (0°-10°) ve (10°-20°) arasında olma durumuna göre iki ayrı yöntem mevcuttur Birinci durumda dragline dilim üzerinde, ikinci durumda ise döküm sahası üzerinde çalışır
YATIRIM, İktisadi faaliyet gösteren bir kuruluşun faaliyeti ile ilgili, maddi olan veya olmayan sabit kıymetlere yapılan ilave Sabit kıymetlerin iktisadi değerini artıracak nitelikte olan esaslı onarım ve yenilemeler de yatırım sayılır
YAVAŞ YANMA, —> Deflagrasyon
YAYÇEK, Oltutaşını işlemede kullanılan “Kemane”nin, kurutulmuş bağırsaktan yapılmış gergi yayı
YAYLI RONDELA, —> Pul
YAZLIK, 1) Aynanın mümkün olduğu kadar yakınında, aynadan koparılan gayri nizami kaya parçalarının düzeltilip düzgün prizmatik mermer bloklarına dönüştürüldüğü açık saha 2) Açık
YEDEK, 1) İşçi yardımcısı 2) Mevcutları bozulduklarında değiştirmek için ambarda hazır tutulan malzeme
YEMANİ, —> Kuars
YEMEK TİKESİ, Pavyonda (işçi yatakha-nesinde) kalan bekar işçilerin işçi yemekhane-sinde yemek yemeleri için ocak kâtibi tarafından çalışma yerinde puvantaj defterine yevmiyeleri yazılırken, bu işçilere verilen yemek (fişi) kuponu
YEMLEME LOKUMU, 1) İçine kapsül yerleştirilen lokum 2) Praymer
YEMEN TAŞI, Kırmızı renkli —> akik
YEMİNLİ TEKNİK BÜRO, “ 3213 sayılı Maden kanunu”unda geçen bir terim olup, denetim ve gözetim dışında kalan ve yönetmelikte belirtilen görevleri yürütmek üzere kurulmuş; çalışma alanlarında uzmanlaşmış, devlet güvenliği açısından sakıncası bulunmayan mühendis ve personelden oluşan büro Ancak; yeminli teknik bürolar, Anayasa Mahkemesinin 24121986 gün ve E1985/20 K 1986/30 sayılı kararı ile iptal edilmiştir
YENİ HURDA, Alüminyum sektöründe kullanılan bir terim olup, alu minyumun üretim ve metal işleme kademelerinde çıkan alüminyum artıklarını ifade eder —> Eski Hurda
YENİLENEBİLİR ENERJİ KAYNAĞI, Devamlı olarak veya belirli zaman aralıklarında, şarj edilerek depolanan enerji; güneş enerjisi, rüzgar gücü, biyolojik atık (biyomas), gel-git ve denizdalgaları gibi
YERALTI AÇIKLIĞI GERİLMELERİ, Kazı öncesi düzgün bir dağılım gösteren düşey ve yatay bakir arazi gerilmelerinin, kazı sonucu yeraltında yaratılan boşluk nedeni ile bozularak yeni bir dağılım göstermesi şekli Kazı sonrası oluşan gerilmeler ile birlikte, daha önce var olan doğal arazi gerilmeleri galeri ve baca etrafındaki destek topuklarında ve orta topuklarda gerilme yoğunlaşmalarına neden olur Bunun yanı sıra galeri veya baca tavanında basma, çekme ve makaslama türünden gerilmeler oluşur Diğer bir *****ik olay da yaratılan boşluk civarında oluşan deplasman veya hareketlerdir Bunların sonucu kaya kütlesi içersindeki birim deformasyon enerjisi artarak gerilme yoğunluğunun bulunduğu yerlerde bölgesel depolanır
YERALTI DÜZENLERİ, Bir kapalı işletmenin çalışmasını sağlamak veya kolaylaştırmak amacıyla; boşluk, su, toprak ve kayalarla birbirinden ayrılmış alanları birbirine bağlamak için kazı ve delme yoluyla yeraltında açılan galeri, kuyu, boşluk vb hacimlerin tümü
YERALTI HUNİ AÇIKAYAK İŞLETME METODU, 1) Sağlam tavanı, tabanı ve cevheri olan yeknesak tenörlü damar veya kitle halinde olan maden yataklarında alt kattan üst kata bir nefeslik sürdükten sonra üstteki eski imalatın altında bir topuk bırakarak başyukarının ağzı belirlenen sınıra veya yan taşa kadar daire veya oval şekilde genişletilip aynı zamanda aşağıya doğru derinleştirilmek ve kazılan cevheri başyukarıdan aşağı akıtarak panodaki nakliyatı sağlamak esasına dayanan tahkimatsız (üretim) işletme metodu Bu usülde pano içinde cevher, kelebeye veya başyukarıya skreyperle de çekilebilir
YERALTI İŞLETME METODU, Açık işletme metodu uygulaması ekonomik olmayan maden yataklarına tavanın göçertilmesi, açılan boşluğun doldurulması veya topuklar bırakılması esaslarına göre uygulanan üretim sistemi Bir kapalı işletmede yeraltı işletme metodunun uygulanması ve işletme- ve kazı yönlerinin seçimi büyük önem taşır Yeraltı işletme metotları maden yatağının durumuna göre; uzun ayak, dilimli ayak, topuk, oda ve blok işletmesi şeklinde yürütülür Bunlar tavanın durumuna göre de açık ayaklar, rambleli, ambarlı, göçertmeli ve kombine (karışık) işletme metotları şeklinde; tavanın göçertilmesi esasına dayanan işletme metotları ise yatay-, dikey-, ve çapraz ayaklı ilerletimli veya dönümlü uzun ayak, taban döşemeli (suni tavanlı) ayak şeklinde isimlendirilir Açılan boşluğun doldurulması esasına göre uygulanan üretim sistemlerine de rambleli uzun ayak vb isimler verilir Yeraltı işletme metodu uygulamada, işletme ve kazı yönü ise; maden yatağının tabaka, kitle veya damar şeklinde oluşu, yatımı ve kalınlığı gibi faktörler dikkate alınarak belirlenir ve uygulama aşağıdaki şekillerde yapılabilir: Kömür madenciliğinde genellikle işletme yönü damar istikametinde, kazı yönü ise; istikamet yönünde, başyukarı, başaşağı veya diyagonal olabilir Filon tipi maden yataklarında işletme yönü genellikle aşağıdan yukarı, kazı yönü ise başyukarı, başaşağı veya diyagonal şekilde yürütülebilir Buna karşılık tuz madenciliğinde dik yataklarda işletme yönü başyukarı alındığında kazı yönü istikamet yönünde, düz damarlarda da işletme ve kazı yönü birbirine paralel olarak hem başyukarı hem istikamet yönünde seçilebilir —> İşletme yönü Erimesi veya eritilmesi mümkün olan maden yataklarında klasik yeraltı işletme metotlarına nazaran daha ekonomik olması durumunda, maden yatağına sondajlarla ulaşılarak madenin yerinde eritilmesi sağlanmak suretiyle —> Fraş metodu (kükürt yatakları), genel olarak da —> Solüsyon madenciliği (tuz, trona) uygulanır
YERALTI MADENCİLİĞİ, Madenin yeraltında kendine özgü yöntemlerle elde edilmesi —> Kapalı işletme
YERALTI ÖLÇME NOKTALARI, Yeraltı galeri ilerlemelerine yön verme veya galeri planlarının çıkarılması gibi işlerde kullanılan ve galerinin sürüldüğü arazinin durumuna göre kayaç, tahkimat veya travers üzerine tesbit edilen veya çakılan kalıcı veya geçici işaretler Genel olarak bu noktalar galerinin tavanına veya tabanına yerleştirilir Ayrıca alet tesbiti veya nivelman ölçmeleri için bu noktalar galeri yanlarına da yerleştirilebilir
YERALTI RANDIMANI, 1) Yeraltında yapılan tüm üretim miktarının yeraltında üretim ve taşıma için yapılan işçi yevmiyeleri sayısına bölümü ile elde edilen (kg/yev veya t/yev) değer 2) İçeri- A randımanı
YERALTI SONDAJI, Maden ocaklarında yeraltında gerek görülen her yerde ve yönde sondaj yapılabilecek şekilde imal edilmiş özel sondaj makineleri ile yapılan delme işlemi
YERALTI SUYU, Yüzeyden sızan ve su tablasının altındaki tabakalardaki gözenekleri, çatlakları ve boşlukları dolduran su Yeraltı suları bulundukları yerlere göre; formasyon suyu, çatlak suyu veya mağara suyu gibi isimler alırlar Deniz seviyesinin altında ve hareket etmeyen yeraltı sularına da derin sular denir —> Formasyon suyu Su tablası
YERALTI UZUNLUK ÖLÇME YÖNTEMİ, Yeraltında noktalar arası mesafelerin ölçülmesinde kullanılan yöntem Eğimsiz yerlerde çelik şerit yere yatırılmak suretiyle; meyilli yerlerde ise, teodolitle doğrultu verilerek eğim açısı ve eğik mesafeler ölçülerek yapılan uygulama YERALTINDA NİVELMAN YÖNTEMİ, Asma mira kullanılarak yapılan geometrik yükseklik ölçme —> Nivo, Nokta nivelmanı Asma miralarda geri okumalar (-), ileri okumalar dır
YERALTINDA TEODOLİTLE YÜKSEK-LİK TAYİNİ, Yeraltında iki tavan noktası arasındaki yükseklik farkının teodolit yardımıyla bulunması —> Teodolit, takeometre
A-Noktası altında merkezlendirilen teodolit ile B-Noktasına asılan şakülüün üstüne gözleme yapılarak (j) açısı, ayrıca (b) âlet boyu ve (T) şakül boyu ve (D) eğik uzaklık değerleri ölçülür Aşağıda eşitliklerden Dh- Yükseklik farkı hesaplanır
B-YERALTINDA YÜKSEKLİK TAYİNİ, Yeraltında teodolit kullanılarak ve eğik veya yatay gözlemler yapılarak uygulanan yöntem
YERİNDE ÇÖZELTİ MADENCİLİĞİ, —> Liçing, Liç
YERİNDE (İN-SİTU) LİÇ, Terkedilmiş madenlerden veya düşük tenörlü oksitli cevher yataklarından sülfürik asitli liç solüsyonu yardımı ile bakır kazanma yöntemi —> Bakır liçi Bu yöntemin uygulanması için cevherin gözenekli, kırıklı olması, buna karşılık yan taşın geçirgen olmaması, bu yöntemin uygulanabil-mesi için ön şartlardandır—> Yerinde liç uygulaması
Yerinde liç konusunda yapılan çalışmaların en ilginci, 1967 yılında Kennecott Copper Korp un ABD Atomik enerji komisyonuna Safford, Arizona civarındaki düşük tenörlü bakır cevherlerini, önce yeraltında patlatılacak nükleer patlayıcı madde (nükleer bomba yani atombombası) ile parçalayıp kırmak ve bunu takiben yerinde liç etmek yolunda tekliftir
Bu tip projeler üzerinde yoğun çalışmalar yapılmakla beraber, radyoaktivitenin yeraltı sularına ve genel olarak ortama etkisi anlaşıldıktan sonra, uygulamaya geçmek mümkün olabilecektir ABDde petrol yataklarından klasik usulle yapılan üretimin sonunda petrol yatağında üretilmeyen rezervi yeniden üretime almak için üretim kuyusuna petrol yatağı seviyesine nükleer patlayıcı madde yerleştirip patlatmak suretiyle orada meydana gelecek şokun tazyiği sonucu arazideki petrolün patlama yerindeki boşluğa sızması sağlanmak suretiyle petrol yatağından daha fazla üretim yapma yoluna da gidilmiştir
Ayrıca, madencilikte yeraltında açılacak boşlukların da nükleer patlayıcı madde kullanarak açılması; onun verdiği ısı ve basıncın hem boşluğun açılması ve hem de boşluğun cidarındaki katmanların eriyip soğuması suretiyle, boşluk cidarının kendiliğinden tahkimi yönünde denemeler de olmuştur
YERİNDE LİÇ UYGULAMASI, Düşük tenörlü cevherlerin özel sondaj kuyularından yapılan enjeksiyon ile yerinde çözelti haline getirilmesi ve pompalarla yerüstündeki arıtım tesislerine basılarak değerlendirilmesi Yöntemin başarısı maden yatağının derinlik, tenör ve rezerv birimlerinin uygun özellikte olmasına bağlıdır Yerinde liç, altın, gümüş, uranyum —> Şekil, okside bakır, trona, tuz gibi sınırlı sayıda ve genellikle klasik yöntemlerle ekonomik olarak kazanılmayan düşük tenörlü maden yataklarına uygulanır—> Liçing; Yerinde (in-situ), Liç, Bakır liçi
YERSEL FOTOGRAMMETRİ, —> Foto-grammetri
YERÜSTÜ DÜZENLERİ, Maden işletme-lerinde çalışmayı sağlamak veya kolaylaştırmak amacıyla, yerüstünde kurulan ana ve yardımcı tesislerin tümü
YERÜSTÜ MADENCİLİĞİ, Madenin yeraltına girmeden kendine özgü yöntemlerle elde edilmesi —> Açık işletme
YERÜSTÜ PATLAYICI MADDE DEPOSU, Yerleşim yerlerinden uzak ve tek katlı olarak, patlama olduğunda uzaklara tehlikeli parçalar saçmayacak, hafif ve yanmaz malzemeyle geniş saçaklı olarak örtülü, zemininde çivi, vida, herhangi bir yarık veya çatlak bulunmayan düzgün, sızdırmaz, herhangi bir cismin çarpmasıyla kıvılcım çıkarmaz ve kolay temizlenir biçimde, çimento şap veya mozaikle kaplı, ihtiyaca göre çeşitli bölmeleri olan, pencereleri çatıya yakın yükseklikte ve güneş ışınlarının doğrudan depo içine girmesini önleyecek biçimde ve havalandırma delikleri bulunan bina Yerüstü patlayıcı madde depoları ihtiyaca göre sürekli, geçici ve gezici olmak üzere üç ayrı şekilde yapılabilir
Bunlar beton ve taştan sağlam duvarlı ve tavanlı üst ve yanları toprakla örtülerek veya bir yamaçta açılacak galeriyle girilmek suretiyle tünel biçiminde de yapılabilir
Üstü toprak örtülü ve galeri tipi gömme depoların üzerlerindeki toprak kalınlığı, güvenlik uzaklıkları yönetmeliklere uygun olarak saptanır ve yapılır Bu depoların çıkış ağızlarına ve etrafına gereğine göre toprak veya beton sütre yapılır —> Dinamit ambarı (yeraltı) —> Şekil s438
YEŞİL ALTIN ; 24 karatlık yani 1000 saflık olarak tanımlanan has altına yalnız gümüşün katılmasıyla elde edilen altın cinsi, —> Altın ayarı
YEŞİMTAŞI, 1) Genellikle yeşil, bazen de beyaz, sarı veya kahverengi, olan bünyesine Fe girmesi halinde koyu yeşil rengini veren jade grubu taşlar Koyu renklisine kloromelenit de denir; figur yapımında kullanılır ve uğur taşı olarak kabul edilir 2) Baltataşı
YEVMİYE, 1) Bir işçinin bir vardiya süresinde yaptığı çalışma 2) Bir işçiye bir vardiyalık çalışma karşılığı ödenen ücret
YEVMİYE ADEDİ, Bir yerde çalışan işçilerin belirli bir dönemde yaptıkları yevmiye sayısı Fiili yevmiye, yıllık ücretli izin, hafta ve bayram tatili diye üç bölüm halinde izlenir Fazla mesai yevmiyesi de tüm işçinin çalışılan günlerde normal çalışma süresinden fazla çalıştıkları zamanın saat olarak toplamları 8e bölünmek suretiyle elde edilen yevmiye sayılarıdır Bu yevmiyeler de fiili yevmiye sayısına ilave edilir
YAĞ CİLA, Çoğunlukla biraz bulanık olan minerallerde olan ve yağlı bir cismin görünümünü veren cila Bu görünüm; nefelin, kardierit ve bazı kuarslarda vardır—> Mine-rallerin parlaklığı
YIĞILMA AÇISI, Yığın halinde olan malzemenin heyelan yapmadan durabildiği açı değeri Bu açı, yığını teşkil eden koni kenarının yatay düzlemle yaptığı açının ölçüm değeridir —> Denge açısı
YIĞMA, Dekapaj pasasının taşındığı düzlemden daha üst seviyeye doğru yapılan boşaltma işlemi
YIĞMA LİÇ, —> Bakır liçi
YIĞIN LİÇİ, —> Siyanür liçi ile altın üretimi
YIKAMA, Sondaj tekniğinde matkabın ilerleyebilmesi için sondaj dibinde veya kuyu çevresinde yerinden sökülen parçacıkların dışarıya alınması için yapılan iş Bunun için genellikle sıvı, nadiren de basınçlı hava kullanılır —> Sirkülasyon Lavaj
YIKAMA EĞRİLERİ, Maden yatağında mevcut kömür veya cevherin özelliklerini ve kalitesini saptamak, kurulacak zenginleştirme tesisinin projesini hazırlamak veya çalışmakta olan lavvarın çalışma durumunu (lavvar randımanını) kontrol etmek için çizilen ve kömür veya cevherin karakterini belirleyen eğri Yıkama eğrisini çizmek için ilk iş madenden numune alınır, ikinci iş olarak numune tartılır, tane büyüklüğüne göre tasnif edilir, üçüncü iş olarak da bunlar ayrı ayrı yüzdürülür Beher fraksiyonun kül nisbetlerini veya tenörlerini tesbit etmek suretiyle son olarak yıkama eğrileri ile ilgili hesaplar yapılarak bu hesap sonuçlarına göre yıkama eğrileri çizilir
YIKAMA KASASI, —> Jig
YIKAMA RANDIMANI, Zenginleştirme tesislerinde yıkamaya verilen kömür ağırlığının (ton) yıkama tesisinden alınan konsantre cevher veya satılabilir kömüre oranı ile elde edilen değerin (%) olarak ifadesi
YIKANMA YERİ, 1) İşçilerin vardiya başı ve sonunda elbise değiştirip hazırlandıkları yer 2) Banyo (hamam)
YIKANMIŞ KÖMÜR, —> Lave kömür
YILDIZ TAŞI, —> Kuars, Güntaşı
YILIN SON GÜNÜ MEVCUDU, Yılın son gününde çalışan işçi sayısı ile yıllık ücretli izinde ve hafta tatilinde olanların tamamı
YİTRİYUM GRUBU, —> Nadir toprak elementleri
YOKLAMA, Bir nevi maden arama
YOL APLİKASYONU, Topoğrafik plân üzerinde son şekli verilen yol ekseninin arazi üzerine işaretlenmesi Yolun doğru ve kurp dönemeç içinde olan kısımları topoğrafik alet ve yöntemlerden yararlanılarak ahşap kazıklarla arazide işaretlenir İşaretlemede ayrıca, arazi kırık noktaları, yol kenarları, şev üstü, şev dibi gibi önemli noktaların, başlangıç noktasına göre mesafeleri aplikasyon defterine ve kazıklar üzerine (0+120), (1+411) şeklinde yazılır —> Şekil
Yatay konumda ve farklı doğrultulardaki iki ardışık aliyman doğrultusu arasının R- yarıçaplı bir dairesel yay ile birleştirilmesi durumunda ortaya çıkan geometrinin aplikasyonu
YOL ÇİVİSİ, —> Ray çivisi Trifon
YOL DEMİRİ, Ray
YOL MAKASI, —> Makas
YOL MARANGOZU, Demiryolu döşeyip bakımını yapan usta
YOL MASTARI, Demiryolunda ray açıklığını ölçme ve tesbit etmeye yarayan gereç
YOL PABUCU, —> Cebire
YOL TERAZİSİ, Demiryolunu belirli meyilde döşemeye veya döşenmiş demiryolu raylarının eğimini ölçmeye ve kontrol etmeye yarayan gereç
YOL TRAVERSİ, —> Travers
YOL VERİCİ, Elektrikli makineleri çalıştırma şalteri
YONMA, Mermer işletmeciliğinde, taşların el aletleriyle ve işçiler tarafından gerekli şekilde yontulması olup muhtemelen yontma kelimesinin değiştirilmiş ifadesi
YONU, Mermer işletmeciliğinde, yüzleri yontulmuş taşın ifade edilmesi El ile yontulanlara “El yonusu” denir
YÖNLENDİRİLMİŞ SONDAJ, Sondajın özel istikamet ve ölçü aletleriyle planlı ve kontrollu olarak saptırılması
YUMAKLAMA, Topaklama
YUMUŞAK TEL DAMAR, Mermer işletmeciliğinde, muhtelif form ve yönlerde yumuşak damar parçaları
YUVA, Direk dibi
YUVARLAK DAMARLI HALAT, Çelik halatı teşkil eden damarların en kesitleri yaklaşık olarak daire biçiminde olan halat
YUVARLAK VİDA, 1) Diş uçları yuvarlatılmış vida Keskin köşeli kesiti olan vidaların pislik, kum, toz ve pastan zarar gördükleri dikkate alınarak kirli su, vana milleri, hortum rekorları, demiryol koşum takımları gibi yerlerde kullanılır 2) Kaytan vida
YÜK HATTI, —> Hidrolik kesit
YÜKLEME MAKİNESİ, 1) Paletli, lastik veya demir tekerlekli olarak imâl edilip kepçenin geriye veya yana doğru hareketi ile postayı arkasındaki veya yanındaki arabaya veya bant sistemine boşaltan iş makinesi Bu makineler çürük arazide kazma ve yükleme işlerinde, sağlam arazide lâğım atıldıktan sonra alına çekilerek yükleme işlerinde kullanılır 2) Kepçe 3) Loder 4) Açık ocakta serbest haldeki malzemeyi çalışma sahası içinde bulunan tekerlekli nakil aracına yüklemede kullanılan paletli veya lastik tekerlekli iş makinesi
YÜKLEME SACI, Yükleme esnasında, madenin vagonlar arasına düşmesini önlemek için konulan iki ucu kıvrılmış sac parçası
YÜKLE-TAŞI-BOŞALT TEKNİĞİ, 1) Kazılmış malzemenin, bir yükleyici vasıtası ile lastik tekerlekli ve damperli taşıma aracına yüklenip, tumba yerine taşınıp boşaltılmasının düzenlenmesi işi 2) İngilizce kelimelerin baş harfleri olarak LHD (Load-Haul-Dump) tekniği 3) Raysız taşıma tekniği
YÜKLEMEDE DİAGO-NAL KAMYON KONUMU, Kamyon kasasının kademeye diyagonal konumda ve kepçe dönme yayı üzerinde bulu-nuşu Kazıcı dönme açısı 30° ile 120° arasında değişir—> Şekil a
YÜKLEMEDE DİK KAM-YON KONUMU, Örtükazı kademesine dik çalışma yönteminde kamyonların kazıcının her iki tarafına veya tek tarafına dik olarak ya-naşması Bu durumda kazıcı-nın dönme açısı 30° ile 90° arasında değişir—> Şekil b
YÜKLEMEDE PARALEL KAMYON KONUMU, Ör-tükazı veya kömür kademesi dışında, kademeye paralel olarak yanaşan kamyonun ring usulü hareketi Dolan kamyonun yerini arkada bekleyen boş kamyon alır Bu durumda kazıcının dönme açısı 90° ile 180° arasında değişir
YÜKLEYİCİ, Yükleme makinesi, Loder
YÜKLEYİCİ-KAMYON ÖRTÜKAZI YÖNTEMİ, Küçük kapasiteli açık işletme örtükazı işinde kullanılan pratik çalışma metodu Verim alınabilmesi için malzemenin çok iyi lağımlanmış veya yumuşak olması gerekir Lâstik tekerlekli yükleyicide bu durum çok daha önemlidir Lâstiklerin kaymaması ve aşınmayı azaltmak için tekerleklerine bazen zincir veya zırh geçirilir
YÜKLEYİCİNİN KEPÇESİNİN DOLMA FAKTÖRÜ, —> Çalışma verimi
YÜKELEYİCİNİN YAPACAĞI İŞ MİKTARI, —> Çalışma verimi
YÜKSEK (DÜŞEY) FIRIN, Pik demir üretiminde en çok kullanılan, üstten şarj edilen ve alttan boşaltılan dikey bir eritme fırını Hava (veya diğer gazlar) fırın tabanına yakın yerden, alttan fırına üflenip, şarj kitlesi arasından yukarı doğru yükselir Yukarıdan inen katı şarj maddesi ile yukarıya yükselen gazlar arasında kimyasal reaksiyonlar olur Fırına yakıt verildiğinde, o da şarj ile birlikte üstten doldurulur Yüksek fırınlarda yakıt olarak kok kullanılır Fırındaki şarjın ergiyip, taban kısmındaki haznede toplanması ve alttan alınması arzu edilir Genellikle fırının en sıcak kısmı, hava borularının bulunduğu düzeyin biraz yukarısına rastlar Bu bölgeye ergitme zonu denir Yüksek fırınların termik randımanları yüksektir Yüksek fırınların en iyi örneğini demir ve çelik ergitme tesislerinde kullanılan düşey fırın teşkil eder ve ortalama 28-30 metre yüksekliktedir Bakır, kurşun, çinko, nikel cevherlerinin ergitilmesinde 5-6 metre yükseklikteki yüksek fırınlar kullanılır Demir-Çelik üretiminde kullanılan yüksek fırının içi ateşe ve ergiyen maddelerin etkilerine dayanabilen tuğlalarla örülmüş ve tersine kapatılmış iki kesik koni şeklindedir İç hacmi 250-850m3 arasında olup 1m3 fırın hacmine göre 24 saatte 0,5-1,4 ton ham demir (pik) elde edilebilir—> Yüksek fırında reaksiyon
YÜKSEK FIRIN CÜRUFU, Şarjın içindeki yabancı elemanların fırın hararetinde buhar olmayan ve redüksiyona uğramayan oksitlerin birbirleri ile birleşmiş ve akar hale gelmiş şekli Cürufun bileşenleri SiO2, CaO ve Al2O3 olup, CaO miktarının %50 oranını geçmemesi gerekir—> Cüruf
YÜKSEK FREKANS İNDÜKSİYON FIRINI, —> Direnç fırınları
YÜKSEK FIRIN KATKI MALZEMESİ, Yüksek fırına verilen cevherdeki yabancı maddelerin kolay erimesini ve cüruf haline geçmesini sağlamak için cevhere katılan malzeme Bu katkı maddeleri maksimum %25 civarında; bazik özellikli (kireçtaşı, dolomit, olivin, fluorit), asit özellikli (kum,çakmak taşı, aluminli silikatlar ve tuğla kırıntıları) ve diğer (manganez ve krom cevherleri ile fosforit ve kemik gibi) malzemelerden oluşur
YÜKSEK FIRINDA KULLANILAN DEMİR CEVHERLERİ,
Manyetit (Mağnetit) Fe3O4; demir içeriği %45-70, mıknatıslı, siyah veya koyu renkli
Hematit Fe2O3; kırmızımsı kahverenkli, Fe tenörü en fazla %70 Pul pul ve parlak yapıda olanlarına spekülarit denir
Limonit: 2Fe2O33H2O; demir miktarı %30-50
Siderit: FeCO3, demir miktarı %25-40, içinde genellikle mangan bulunduğundan değerli cevher sayılır
İçinde belli miktardan fazla fosfor ve kükürt içeren cevherler yüksek fırında kullanılmaz
YÜKSEK FIRINDA REAKSİYON, Yüksek fırına demir oksidi olarak giren cevherden oksijenin ayrılması işlemi
YÜKSEK GENİŞLEMELİ KÖPÜK, Hacmi 500-1500 misli genişleme özelliği gösteren köpük yapıcı sıvı Bu madde, galeri, baca vb yerlerde meydana gelen açık alevli yangınlara müdahale ile alev ve ateşin yayılmasını önlemek, söndürmek ve kısa zamanda yangın sahasının hava akımı ile irtibatını kesmek ve daimi baraj yapma imkanlarını sağlamak için kullanılır —> Rijit köpük
YÜKSEK GERİLİM DAĞITIM ŞEBEKESİ, —> Elektrik enerjisi dağıtım şebekeleri
YÜKSEK ISI PERLİTİ, —> Perlit
YÜKSEK KALİTE BAKIR, LME esaslarına göre elektrolitik bakır olarak iki kalitede muamele gören katot bakırı ve hadde ürünlerini ifade eden terim
YÜKSEK KALİTE TİP KALAY, Rafine kalay muhtevası % 99,85 olup, ağırlığı 12 kgdan az ve 50 kgdan çok olmayan külçe veya kütük şeklindeki kalay
YÜKSEK KARBONLU ÇELİK, —> Çelik
YÜKSEK KARBONLU FERROKROM, Bünyesinde genellikle % 2-10 oranında, ortalama % 4-6 karbon (C) ihtiva eden ferrokrom Bir ton yüksek karbonlu ferrokrom elde edebilmek için 4500-7500 kWh arasında değişen elektrik enerjisine ihtiyaç vardır
YÜKSEK TEVETTÜR, Yüksek voltaj
YÜKSELTGENME, —> Elektroliz
YÜREK, Vinç ile yapılan nakliyatta vinç halatının taşınacak araçla irtibatını sağlamaya yarayan ara parça Vinç halatının ucu yürek üzerindeki yerine yerleştirildikten sonra, kelepçelerle sıkılarak halatın yüreğe emniyetli bir şekilde irtibatlanması ve böylece kafes vb araçların koşum takımlarının halata kolayca bağlanması sağlanır —> Halat, Halat kelepçesi
YÜRÜME YOLU, —> Şekil, Adam yolu
YÜRÜYEN DREGLAYN, 1) Üniversal bagerlerin lastik tekerlekli, paletli veya raylı yürüme düzenine karşılık, yürüme hareketini adım atma şeklinde gerçekleştirme düzenine sahip dreglayn 2) Adımlayan dreglayn —> Dreglayn
YÜRÜYEN TAHKİMAT, Hidrolik ve *****ik enerji ile sıkılanan, boşaltılan ve ilerletilen tahkimat düzeni —> Alın *****izasyonu
YÜZDÜRÜCÜ, Flotasyon işleminde köpük teşekkülüne yardımcı olan ve köpüğün yeterince sağlamlığını sağlayan reaktiflere verilen genel ad —> Reaktif
YÜZEY BÜYÜTME , Kırma ve öğütme işlemleri sonucu tanelerin serbestleşerek yüzeylerinin; ergitme, çözeltme, sinterleme, briketleme, koklaştırma gibi işlemlere açık hale getirilmesi; diğer bir deyişle yüzey büyütmesi sağlanarak kimyasal olayda reaksiyon hızının arttırılması, fiziksel olayda ise (flotasyonda) yüzdürülecek veya batırılacak katı maddelerin yüzeylerine reaktiflerin etkisinin artırılması amaçlanır
YÜZEY İŞLETMESİ, Derinliği 10 m ile 40 m arasında değişen huni şeklindeki açık işletme
YÜZEY NİVELMANI, Nivelman aletiyle yatay ölçmesi yapılmış olan bir yüzey üzerinde, birçok noktanın yüksekliklerinin bulunup koordinatlarına göre bu noktalar plana işlendikten sonra enterpolasyon yoluyla o yüzeyin tesviye münhanili haritasının yapılması Nivelman aleti ile yapılan yüzey nivelmanında yükseklik farklarının çok fazla olmaması lazımdır Zira dik arazide gözleme aletinin sık sık yer değiştirmesi gerekir
YÜZ, Mermer işletmeciliğinde taşın imalâttaki yerinde görünen en büyük yüzeyi
YÜZLEME, Mermer işletmeciliğinde iki kesişen kenarın kalemle doğrultularak taş yüzü düzleminin belirtilmesi