Türkçenin Tarihi Gelişimi Ve Devirleri

TÜRKÇENİN TARİHİ GELİŞİMİ VE DEVİRLERİ

Genel Özellikler

Türk dili bugün batıda Balkanların uçlarından doğuda Büyük Okyanus'a, kuzeyde Kuzey Buz Denizinden, güneyde Tibet'e kadar uzanan çok geniş bir alanda dağınık olarak konuşulmaktadır

Türk dili tarihî gelişim seyri içinde dilin kendi doğal yapısından kaynaklanan değişmeler yanında çeşitli coğrafî dağılımlar, farklı sosyo-kültürel çevrelerle ilişki gibi dış faktörlerle bütün dillerde olduğu gibi bir yandan değişmiş, bir yandan da kollara, diyalektlere ayrılmıştır

20 yüzyıl öncesine kadar genel Türk dili alanında diyalekt farklılıklarının derecesi çok büyük değildi Ancak bu durum, bugün oldukça değişmiştir Genel Türk dilinin lehçelerini "dil" konumuna getirme yönünde çalışmalar olarak tanımlanabilecek Sovyet dönemi merkezî dil planlaması çalışmaları ile dil plânlaması kapsamındaki mahallî uygulamalar 20 yüzyılda Türk lehçeleri arasındaki anlaşılabilirlik oranının düşmesine yol açan önemli dış faktörlerden biri olmuştur Diğer taraftan Rus dilinin bir üst dil olarak bütün sosyo-kültürel ve ekonomik, resmî olarak-olmayarak bütün kurumlarda konuşulması, yazılması, kısaca kullanılması, Sovyet alanı Türk dilinin çeşitli lehçelerini konuşanları ana dili kaybı tehlikesiyle karşı karşıya da getirmiş, kısıtlı ana dili kullanımı, Türk lehçelerinin tabiî gelişmelerini önlemiştir

Lehçeler arası etkileşimin de ortadan kalkmış olması Türk lehçeleri arasındaki ayrılıkların keskinleşmesine yol açmıştır Bununla birlikte bütün bu farklılaşmaya rağmen genel olarak Türk dili ve alt kollarının temel yapısı itibariyle ses, şekil, söz dizimi ve sözvarlığı yönünden bir bütünlük arzettiğini de söylemek yanlış olmayacaktır

Türkler dünya üzerine geniş sahalara yayılmışlar ve bunun sonucu olarak da kendisi ile menşe bakımından yakınlığı olan veya olmayan pekçok dille temasa geçmişlerdir Bu temaslar neticesinde Türkçe ile bu diller arasında karşılıklı alıntılamalar ve etkileşmeler olmuş, Türkçe temasta oldukları bu dillere kelimeler vermiş ve başka dillerden de kelimeler almıştır Türkler tarih sahnesine çıktıkları dönemlerde bugünkü Moğol, Mançu ve Tunguzların atalarıyla, güneyde Çinlilerle, batıda Fin-Ugorlarla temas hâlinde bulunmuşlardır Daha sonra batı ve güneybatıya yayılan Türkler Hint, İran ve Bizans medeniyetleri ile tanışmışlar ve İslâmiyet ile tanışmalarından sonra da Arap ve İran muhiti ile sıkı ilişki içine girmişlerdir Arapça ve Farsçadan birçok kelime Türk diline girmiştir Ayrıca Çin, Sanskrit ve Slav dillerinden de Türkçeye birçok kelime girmiştir Ancak tüm bu saydığımız dillerle Türkçenin yapıca ilişkisi yoktur Bunun yanında Fin-Ugor, Moğol, Tunguz, Kore ve Japon dilleri için aynı şeyi söyleyemiyoruz Bu dillerin bazılarıyla Türk dilleri arasında önemli benzerlikler vardır Özellikle Türkçe ve Moğolca arasındaki benzerlikler dikkat çekicidir Bu diller arasındaki benzerlikleri inceleyen Avrupalı dil bilginleri, söz konusu dilleri derin bir surette inceleyerek onların akrabalığı ve ortak menşei konusunda çeşitli teoriler ortaya atmışlar ve bu dilleri Ural-Altay ve Altay adları altında toplamışlardır

Bağımsız yaşını çok eski tarihlere kadar götürebileceğimiz Türk dilinin kökeni ve başka dillerle olan akrabalığı meselesi oldukça uzun sayılabilecek bir dönemden beri dilcilerin ilgisini çekmektedir Başlangıçta Türkçenin Ural-Altay dil ailesinin Altay koluna ait olduğu fikri etrafında şekillenen köken tartışmaları, bu alandaki araştırmaların derinleştirilmesinden hemen sonra terk edilmiş, Türk-Moğol-Tunguz karşılaştırmalı dil araştırmaları alanındaki müstakil çalışmalar derinleştirilmiştir Altay dil ailesinde yer alan bu dillerin temelde ortak bir dilden gelip gelmediği konusuna bugün için çözümlenmiş bir mesele olarak bakılmamakla birlikte, büyük ölçüde kabul gören bir yaklaşım olduğunu ifade etmek gerekir Bugün genel kabul gören görüşe göre esas olarak Türkçe; Moğolca ve Mançu-Tunguzca, bunun yanında son yıllarda dâhil edilen Kore ve Japon dilleri ile birlikte Altay dil ailesinin bir üyesidir

Dünyada konuşulan diller bugün belirli dil aileleri içinde değerlendirilmektedir Eklemeli bir dil özelliğine sahip olan Türkçe biraz önce söylediğimiz gibi Altay dil ailesi içinde değerlendirilir Dil ailesi terimi özel bir dil için kullanılır Bir dil ailesi bir ana dilden gelişme yoluyla ayrılmış bulunan dillerin teşkil ettiği topluluktur Bu gruba giren dillerin ortak bir kökten gelmesi gerekir Yani bir dil ailesinden söz edilirken genetik akrabalık söz konusu olmalıdır Böyle bir dil ailesinde, alt kollar geriye gittikçe ortak bir dilde birleşirler Bu çerçevede Altay dil ailesine baktığımızda dar anlamıyla Türk, Moğol, Mançu-Tunguz, geniş anlamıyla Kore ve Japon dilleri Altay dil ailesi olarak adlandırılır Altay dil teorisi ile ilgili çalışmalar bugün Altayistik alanında dünyada ilgi gören ve birçok çalışmanın olduğu bir alandır Ben burada bu teoriyle ilgili tartışmalara konumuzla doğrudan ilgisi olmadığı için girmeyeceğim

Türkçe ile birlikte Moğol, Mançu, Tunguz, Kore ve Japon dillerinin ortak bir kökten, Ana Altay dilinden geldiği teorisini kabul ettiğimiz takdirde Türkçe için en eski dönem kuşkusuz Altay dil birliği dönemi (Altay dönemi) olacaktır Yani Altay devri, Türkçe-Moğolca, Mançu Tunguz ve Kore dillerinin ana bir dil oluşturduğu hipotetik, farazî bir dönemdir Bu dönemin başlangıç ve bitiş tarihleri bilinmemektedir Bu dönemle ile ilgili bilgilerimiz de bugün karşılaştırmalı dilbilim çalışmalarının bize verdiği hipotetik şekillere dayalı bilgi ve varsayımlardan oluşmaktadır

Geniş bir coğrafyada konuşulan Türkçe, Altay dil birliğinden ayrıldıktan sonra belirli karakteristik özelliklerle ayırdığımız bazı tarihi dönem ve dallanmalara uğramıştır Genel hatlarıyla Türk dilinin tarihi dönemlerini aşağıdaki gibi tasnif edebiliriz:

Altay Dilleri Teorisi

Altay dilleri teorisi, Türkçe, Moğolca, Mançu-Tunguzca, Korece ve Japoncanın bir dilden, yani Ana Altay dilinden geldiği görüşüne dayanan bir teoridir Araştırmacılar arasında, Korece ve Japoncanın bu gruba dahil olup olmadığı konusunda zaman zaman tartışmalar yaşansa da son yıllarda bu iki dil de Altay dil ailesi içinde anılmaya başlanmıştır

Türk, Moğol ve Mançu-Tunguz dilleri arasındaki yakınlığın, genetik akrabalıktan kaynaklandığı görüşü ilk olarak Strahlenberg tarafından ortaya atılmıştır Genetik akrabalığın reddi ise 1820?de Rémusat ile başlamıştır İki buçuk asrı geçen süre içerisinde K Grønbech, J R Krueger, Clauson, Doerfer, Benzing, Şçerbak ve Róna-Tas gibi isimler genetik akrabalığı reddetmişlerdir Ramstedt, Németh, Poppe, Aalto ve Baskakov gibi araştırmacılar ise genetik akrabalığı savunmuşlardır Türkiyeli Türkologlar da, başta Talat Tekin, Osman Nedim Tuna ve Tuncer Gülensoy gibi isimler olmak üzere, adı geçen diller arasında genetik akrabalığın söz konusu olduğu görüşünde genellikle birleşmiş görünmektedirler

Altay dillerini konuşanların sayısı, kaynaklarda farklı farklı verilmiştir Bu dilleri konuşanların sayısı kaynaklarda 250-350 milyon arası gösterilmiştir

Altay dilleri teorisine inanan araştırmacılar, bu dillerin yaşı üzerinde de durmuşlardır Bugün, Altay dil ailesi içinde düşünülen dillerin Ana Altay dilinden ne zaman ayrıldıkları hususunda, bilim adamlarınca çeşitli görüşler ileri sürülmüştür Ramstedt?e göre Tunguz, Kore, Moğol ve Türk dilleri ve halkları MÖ 4000 yılında birbirinden ayrılmıştır Ligeti, bu tarihi MÖ 3000-2000?lere götürmüştür

Altay dillerinin yaşlarıyla ilgili yukarıdaki ve benzeri görüşler ileri sürülse de aslında bu dillerden günümüze ulaşan yazılı belgelerin geçmişleri hiç de eskilere dayanmamaktadır Moğolcanın en eski yazılı belgesi, 1225 tarihli Yesunke Taşı?dır Moğolların Gizli Tarihi adıyla dilimize çevrilen Mongol-un Niguça Tobça?an ise 1240 yılından kalma bir eserdir Bir diğer eski Moğol kaynağı Altan Tobçi ise, 16 yüzyıla aittir Tunguzcanın en eski belgeleri 1413 ve 1433 tarihlidirler Korecenin en eski yazılı belgesi ise, 1443 tarihlidir Altay dilleri arasına son yıllarda dahil edilen Japoncanın en eski yazılı belgesi 712 yılından kalma Nihan Şoki?dir Tekin, Türkçenin, tarihi bilinen en eski yazıtı kabul edilen Çoyr yazıtının 687-692 yılları arasında dikildiğini düşünmektedir

Altay dillerinin başlıca ortak özelliklerini şu şekilde sıralanmıştır:

1 Aile içinde yer alan dillerin hepsi de eklemeli dillerdir

2 Türetme ve çekimde hep son ekler kullanılır Bu dillerde ön ek sistemi yoktur

3 Altay dillerinde cinsiyet de yoktur Bu nedenle kelimeler şekil değişikliğine uğramaz

4 Sayı sıfatlarından sonra gelen adlar genellikle teklik biçimindedir: iki el, üç ev, beş oda gibi

5 Altay dilleri eklemeli dil yapısında olduğundan kelime kök ve gövdeleri sabittir Türetme yeni eklerle yapılır Zengin bir ek sistemi vardır

6 Diller arasında, aynı kökten kaynaklanmış ortak ekler vardır Bu özellikle Moğolca ile Türkçe arasında daha belirgindir

7 Cümle yapısı bakımından özne fiilden önce gelir ve genellikle baştadır Fiil cümlenin sonundadır Ad ve sıfat tamlamalarında, belirten belirtilenden önce gelir

8 r/z ve ş/l ses denklikleri

9 Altay dillerinde ünlü uyumlarının varlığı

10 Altay dillerinin hiçbirinde kelime başında r, l ve n ünsüzleri bulunmaz Türkçe ve Moğolcada önemi yoktur

Dünyada Türkler ve Türk Nüfusu

Altay dillerinin önemli kollarından biri olan Türkçe bugün oldukça geniş bir coğrafyada konuşulmaktadır Ünlü Türkolog Radloff?a göre dünya dilleri arasında Türk dili kadar geniş bir alana yayılmış başka bir dil yoktur Bu alan, yaklaşık 12 milyon kilometre karelik bir alanı kapsamaktadır Bu geniş coğrafyada konuşucu olarak Türkiye Türkçesi, sayı bakımından en yüksek rakamı oluştururken Karayca ise en düşük sayıyı oluşturmaktadır

Dünyada Türkçenin konuşulduğu bölgeler ve konuşan sayısı şöyledir:

Afganistan: Özbekçe (14 milyon), Türkmence (380000), Kazakça (2000), Karakalpakça (2000), Kırgızca (500), Afşarca (45000)

Avustralya: Türkiye Türkçesi (40000)

Azerbaycan: Azeri Türkçesi (6 milyon)

Batı Avrupa ülkeleri: Türkiye Türkçesi (2 milyondan fazla)

Bulgaristan: Türkçe (yaklaşık 1 milyon), Tatarca (11000), Gagauzca (yaklaşık 5000)

Çin: Yeni Uygur Türkçesi (7 milyondan fazla), Kazakça (1 milyondan fazla), Kırgızca (140000), Salarca (yaklaşık 74000), Sarı Uygurca (5000), Tuvaca (400)

Ermenistan: Azeri Türkçesi (40000)

Gürcistan: Azeri Türkçesi (300000)

Irak: Irak Türkmence (yaklaşık 400000)

İran: Azeri Türkçesi (13 milyon), Kaşgayca (15 milyon), Horasani (2 milyon), Türkmence (500 bin), Halaçça (28000)

Kazakistan: Kazakça (73 milyon), Özbekçe (350000), Tatarca (340000), Uygurca (245000), Çuvaşça (23000), Gagauzca (1000)

Kıbrıs: Türkiye Türkçesi (150000)

Kırgızistan: Kırgızca (24 milyon), Özbekçe (600000)

Litvanya: Karayca (50)

Makedonya: Türkiye Türkçesi (80000)

Moldova: Gagauzca (150000)

Moğolistan: Kazakça (100000), Yeni Uygurca (1000), Tuvaca (6000)

Polonya: Karayca (20)

Romanya: Tatarca (24000), Türkçe (yaklaşık 24000), Gagauzca

Rusya: Oyrotça, Teleütçe (52000), Hakasça (58000), Şorca (10000), Tuvaca (200000), Yakutça (400000), Dolganca (5000), Çuvaşça (1125000), Tatarca (3 milyon), Başkurtça (1 milyon), Kumukça (30000), Nogayca (70000), Karayca (70000), Balkarca (40000), Gagauzca (10000)

Tacikistan: Özbekçe (14 milyon)

Türkiye: Türkiye Türkçesi (70 milyon)

Türkmenistan: Türkmence (3 milyon), Özbekçe (350 bin), Kazakça (80 bin)

Ukrayna: Gagauzca (32 bin), Kırım Tatarcası (300 bin)

Özbekistan: Özbekçe (16 milyon), Karakalpakça (450 bin), Kırım Tatarcası (200 bin), Kazakça (900 bin), Çuvaşça (9 bin)

Yugoslavya: Türkiye Türkçesi (yaklaşık 20 bin)

Yunanistan: Türkiye Türkçesi (yaklaşık 120 bin)

Eski Türkçe Dönemi (6 Yüzyıl - 10 Yüzyıl)

Türk dilinin kuramsal olarak Proto Türkçe diğer bir deyişle Ana Türkçe döneminden sonra gelen ve Türkçenin yazılı metinlerle bilinen en eski devresi Eski Türkçe olarak adlandırılmaktadır Eski Türkçe dönemi kendi içinde uzun bir dönemdir Bu dönem bugünkü bilgilerimiz ışığında Türk dilinin en eski yazılı belgelerinin bulunduğu devreyi kapsamaktadır Bu dönem ayrıca Türkçenin işlek bir yazı dili olarak kullanıldığını da belgelendirebildiğimiz en eski dönemidir Bu döneme ait yazılı belgeler incelendiğinde, yazı dili tarihinin, edebî dil olarak çok eskilere kadar gittiği açıkça görülmektedir

Eski Türkçe döneminde siyasî coğrafyaya hâkim unsur, 6 yüzyılın ortalarında Batı Moğolistan?daki Altay dağları bölgesinde yaşayan ve aynı tarihte Çin?in kuzeyinde bugünkü Moğolistan?da, büyük bir devlet kuran (550-630, 680-745) Eski Türkler yani Köktürklerdi Bu dönemdeki söz konusu Türkçe de bu Köktürklerin diliydi Ayrıca bu dil 8 yüzyıl ortalarında Moğolistan?daki Köktürk egemenliğine son vererek orada bir devlet kuran Uygurlarla (745-840), Şincan?daki Tarım havzasında Koço-Turfan Uygur devletini (850-1250) kuran yerleşik Maniheist ve Budist Uygurların da diliydi

Eski Türkçe dönemine ait yazılı belgelerin büyük bir çoğunluğu taş üzerine yazılmıştır Bengü taş olarak adlandırılan bu abideler sonsuzluğu simgeleyen kaplumbağa kaideleri üzerine oturtulmuştur

Köktürklerden kalan bu yazıtlar arasında yazılış tarihleri en kesin olanlar ve doğrudan doğruya Türk dili ve tarihi için kaynaklık edenler, 8 yüzyıla ait Orhun Abideleri ya da Köktürk abideleri olarak bilinen Költügin (732), Bilge Kağan (735) ve Tonyukuk (720-725?) yazıtlarıdır Bugün için en uzun ve sağlıklı olarak bugüne kadar korunan yazıtlar Orhun yazıtları olmuştur Köktürk veya Orhun abidelerinin bulunması, Türk dili tarihi açısından son derece önemlidir Türkoloji çalışmalarına yeni bir boyut getirmiş ve açıklık kazandırmıştır Özellikle Wilhelm Thomsen?in yazıtların alfabesini 1893?te deşifre etmesinden ve bu yazılı belgelerin Türklere ait olduğunun anlaşılmasından sonra Türkoloji alanına dünya bilim çevresinde özel bir ilgi gösterilmiş, Türkoloji araştırmaları hızla ilerlemiştir

II Köktürk Kağanlığının yıkılmasından sonra Türk Kağanlığının başına geçen Uygurlar devletlerini, Köktürk devletinin sahip olduğu mirasın üzerine kurdukları için, bu devletin yani bozkır kültürünün geleneğini sürdürüyordu Eski Türkçenin son dönemlerinde Türkler farklı dinî muhitlere girmişlerdir Özellikle Maniheizm, Budizm ve Hristiyanlık ile tanışan Uygur Türkleri merkezi Koço olan ve hâkimiyeti 400 yıl kadar sürecek, yerleşik hayat düzeninde, yeni bir devlet meydana getirdiler Özellikle Turfan Uygurları 10 yüzyıldan itibaren gelişen ve 11-12 yüzyılda olgunluğa erişen Türk medeniyetinin kurucusu olmuşlardır Uygur boylarının bir kısmı Çin?in Kansu bölgesine yerleşmiş ve burada kısa ömürlü devletler kurmuşlardır Farklı dinler ile yeni bir kültür muhitine dâhil olan Uygurların kullandığı dil, yazı dili geleneği Köktürk dönemi Türk yazı dilinden farklı değildi Teknik olarak Eski Türkçe dönemini kendi içinde biz Köktürkçe ve Uygurca olarak ikiye ayırıyoruz Daha önce de belirttiğimiz gibi bu iki dönem arasındaki farklar fazla olmayıp, Eski Türk çağında 11 yüzyıla kadar tek Türk yazı dili geleneği hâkim olmuştur Aynı yazı dili bazı fonetik farklılıklarla ve değişen alfabelerle sürekliliğini korumuş ve işlek bir edebî dil olarak varlığını sürdürmüştür Uygurca yazma eserlerin çoğu Sogd yazısının işlek biçiminden geliştirilmiş Uygur alfabesiyle yazılmıştır Bu alfabe Türklerin Türk dilini yazmak için kullandığı ikinci alfabedir Bunun yanında az da olsa bir kısım metinler Mani alfabesi ile yazılmıştır Yerleşik hayattaki Uygurlar Budizm, Maniheizm ve ve Hristiyanlık çevresinde çok zengin bir edebiyat yarattılar Bu dinlere ait dinî eserler Uygurcaya çevrilmeye başlandı Birçok din kitabı Sogdca, Çince Toharca, Sanskrit ve Tibetçeden Uygurcaya çevrildi Ayrıca birçok konuda telif Uygurca eserler de yaratılmıştır Ayrıca Geç Uygur dönemine ait, Uygurların sosyal ve ekonomik düzenleri ile ilgili sivil belgeler de bugün için elimizde yer alan önemli belgelerdendir

Orta Türkçe Dönemi (11 Yüzyıl - 16 Yüzyıl)

Türklerin 10 yüzyılda İslâmiyeti kabul ederek yeni bir muhite girmesiyle, Eski Türkçe döneminden itibaren süregelen yazı dili geleneği değişmemiş, aynen devam etmiştir Ancak İslâmiyete girmeyle Eski Türkçe dönemi kapanmış ve yeni yazı dilleri oluşum sürecini toplayan Orta Türkçe dönemi (11-16yy) başlamıştır

Bu dönemde Orta Asya steplerinden çıkan Türk toplulukları Avrasya ve ön Afrika coğrafyasına yayılmaya başlamışlardır Ogurlar ve Kıpçaklar, Kıpçak bozkırlarına (Deşt-i Kıpçak) ve Mısır-Suriye bölgesine; diğer eski Türk toplulukları batıya, Avrasya derinliklerine; Uygurlar güneye, Şincan?a; Oğuzlar ise güneybatıya, İran, Anadolu ve Balkanlara yönelmişlerdir Böylelikle Türk dilli topluluklar Avrasya ve Afrika coğrafyasında, çok sayıda siyasî oluşumun, devletin içinde, en eski dönemlerden itibaren tarihsel gelişmeleri belirleyici birer öge olarak tarih sahnesinde yer almışlardır

Oldukça uzun bir süreci kapsayan Orta Türkçe dönemi içinde sınırları yer yer birbiri içine geçen çeşitli yazı dilleri oluşmaya başlamıştır Bu dönem çeşitli Türk yazı dillerinin oluşma dönemidir Bu dönemdeki yazı dillerini şu şekilde sıralamak mümkündür:

1 Karahanlı Türkçesi (11-13 yy); 2 Harezm Türkçesi (14yy), 3 Kıpçak Türkçesi (Altın Orda Kıpçak Türkçesi) (13-16 yy) Memlûk Kıpçak Türkçesi (14-16 yy) Ermeni Kıpçakçası (16-17 yy), 4 Eski Anadolu Türkçesi (13-15 yy), 5 Çağatay Türkçesi (15-19yy)

Karahanlı Türkçesi (11 yy-13 yy)

Orta Türkçenin başlangıç dönemini oluşturan ve yine Eski Türkçenin üzerinde temellenen Karahanlı Türkçesi, Karahanlı devletinin yazı dili idi Karahanlıların İslâm dinini kabul etmelerinden sonra başkent Kaşgar önemli bir kültür merkezi hâline gelmiştir Divan, Kutadgu Bilig, Atabetü?l-Hakayık gibi günümüze gelen az sayıdaki Karahanlı Türkçesi eseri aslında Eski Uygurcaya çok yakın özellikler taşımaktadır Ancak sözvarlığında Arapçanın ve Farsçanın tesirleri artmıştır Türk dili tarihi açısından en önemli iki eser Divan ve Kutadgu Bilig, bu dönemin eserleridir

Eski Türkçe döneminde Türkçenin tek bir yazı dili vardı Orta Türkçenin başlangıç dönemini oluşturan ve yine Eski Türkçenin üzerinde temellenen Karahanlı Türkçesinden sonra Türk yazı dili farklı kollarda dallanmaya başlamıştır

Harezm Türkçesi (14yy)

Türk yazı dili geleneği 11 yüzyılda, Orta Asya?da, yazı dili-edebî dil seviyesinde iki ayrı sahada kendine gelişme yolu çizmiştir Bunlardan doğuda olanının merkezi Kaşgar?ken, diğer batıda yer alan sahanın merkezleri Harezm ve Sirderya ırmağının güneyindeki Yedisu, Merv ve Buhara gibi şehirler olmuştur Kaşgar bölgesinde gelişen Karahanlı Türk edebî dili, temelde eski Uygur Türkçesine bağlı idi ve Türklerin İslâmiyete girmesiyle birlikte İslamî bir özellik de kazanmıştı 12 yüzyıldan sonra Orta Asya?daki Türk edebî dilinin gelişme sahası Harezm bölgesi olmuş ve bu sahada gelenek olarak Karahanlı Türkçesine bağlı, bunun yanında Kıpçak-Oğuz unsurları yanında kendine has dil özellikleri olan ve geçiş Türkçesi özelliği taşıyan Harezm Türkçesi şekillenmiştir Karahanlı Türkçesi ile Çağatay Türkçesi arasında bir geçiş Türkçesi olarak değerlendirilen ve Karahanlı Türkçesi temelinde, bölgedeki kuvvetli Oğuz ve Kıpçak dil unsurlarını da bünyesine alarak kendisine has bir gelişim yolu çizen Harezm Türkçesi, bir taraftan Karahanlı-Harezm doğrultusunda ilerlerken, etnik yapısındaki çeşitlilik ve dilin kuruluş ve gelişme şartlarındaki lehçe karışıklıkları yüzünden Harezm-Kıpçak ve Harezm-Oğuz doğrultusunda gelişmiştir Uzunca bir dönem Harezm?de Kıpçak ve Oğuz boyları bir arada yaşamış, bölgede gelişen yazı diline kendi dil özelliklerini vermişlerdir Harezm?de yazılmış eserlerin Karahanlı yazı dili geleneğine bağlı, Oğuz-Türkmen özelliklerini taşıyan bir dille yazılmış olduğu görülür

Türklüğün en büyük boy teşkilatlarından olan Oğuzlar, Kıpçaklar ve Karluk boyları birbirinden kesin coğrafî, siyasî ve dilsel sınırlarla ayrılmamaları ve Avrasya coğrafyasında yüzyıllar boyunca süren hareketlilikleri nedeniyle, Türk yazı dili ve lehçeleri sürekli etkileşim içinde bulunmuşlardır Özellikle Harezm sahası bu etkileşimin olduğu en önemli alanlardandır

Tarihî Kıpçak Türkçesi (13-16yy)

13 yüzyıl başlarında cereyan eden ve tüm dünyayı etkisi altında bırakan Moğol istilâsı, Orta Asya?da, Kuman-Kıpçak Türklerinin yaşadığı sahalarda hem siyasî hem de coğrafî bakımdan büyük değişikliklere sebep olmuştur Batu Han?ın kumandasındaki Moğol ordusu, 1237?de İdil Bulgarlarının üzerine yürümüş ve bunun sonucunda İdil-Bulgar ülkesi büyük ölçüde yıkıma uğramıştı Bu güzergâhta yapılan seferlerde birçok Kuman-Kıpçak Türkü de Moğol ordusunun önüne katılmış, yerlerinden, yurtlarından edilmişti

Başka bir taraftan da Moğolların İdil bölgesine yaptıkları akınlarda önlerine kattıklarım pekçok Kıpçak-Kuman Türkünün Orta İdil?e Bulgar topraklarına kadar geldikleri ve buradaki İdil-Bulgar halkı ile kaynaşarak, bu sahanın bütünüyle Kıpçaklaşmasında büyük rol oynadıkları görülmektedir Ayrıca, bu sahada Bulgar Türkçesine karşılık Kıpçak Türkçesinin nüfuz kazandığı ve yaygınlaştığı görülür Kıpçak Türklerinin gittikleri yerlerde oynadıkları kolonizatörlük rolü ve bulundukları sahaların Türkleşme sürecine olan katkılarını başka bir sahada, Kafkasya?da da görmek mümkündür Moğol akınlarından sonra bir kısım Kıpçak Türkü Kuban boylarından ve Kafkas dağları eteklerinden Dağıstan?a kadar gitmişlerdir Buradaki Türk zümrelerinin sayısını çoğaltmış ve bölgenin Türkleşme sürecini hızlandırmışlardır Dünyanın dört bir tarafına doğru olan bu mecburî göçlerin bir kısmı da batıda Macaristan ve Balkanlara doğru olmuştur Bugün Avrupa?da ve Kafkaslarda bulunan Kıpçak varlığı, bu tarihî ve siyasî nedenlere bağlı gelişmelerin sonucudur

Kıpçak Türklerinin bu göçleri sonucunda Kıpçak Türkçesi dediğimiz bir dil dönemi oluşmuştur

13 ve 14 yüzyıllar, Altın Orda?nın en parlak devirleri olmuştur Türk kültürünün en önemli merkezlerinden biri olan Harezm?in de siyasî olarak Altın Ordu?ya bağlanmasından sonra Altın Ordu Devletinin dili, kültürü daha da zenginleşmiş; tarih sahnesinde Kıpçak Türklerinin medeniyetlerini gösterdikleri, varlıklarını sürdürdükleri yer Harezm ve Altın Ordu sahası olmuştur Harezm sahasında gelişen Türk dili ve kültürü, Altın Ordu?da 14 yüzyıldan sonra hızla gelişmeye başlayan Altın Ordu-Kıpçak edebî diline nüfuz etmiştir

Kıpçakların geniş sahalara yayılmaları, tarihî Kıpçak Türkçesinin birden çok kolda, birbirinden nisbeten uzak coğrafyalarda, farklı dil ve kültür çevrelerinde gelişmesine neden olmuştur Tarihî Kıpçak Türkçesi 13-16 yüzyıllar arasında güney Rusya steplerinde ve Mısır-Suriye olarak sınırlarını çizebileceğimiz Ön Asya?da, yani Mısır-Suriye bölgesinde konuşulan ve yazılan bir yazı dili olmuştur

Eski Oğuz Türkçesi, Eski Anadolu Türkçesi (11-15 yy)

Orta Türkçe döneminin batı kolundaki Türk yazı dilinin öncülüğünü Oğuzlar yapmıştır Daha önce 11 yüzyılın Orta Asyadaki Türk kavimleri için bir göç devri olduğunu ifade etmiştik Batıya doğru Orta Asyanın içlerinden hareket eden bir başka büyük Türk boyu da Oğuzlar olmuştur Horosan ve İran?dan batıya doğru uzanarak 13 yüzyılda Azerbaycan, Anadolu ve Irak bölgesinde Oğuz Türkçesi temelinde oluşturulan Eski Anadolu Türkçesi, Orta Türkçe dönemi içinde Batı Türk yazı dili alanının temsilcisi olmuştur

Bugünkü Türkiye Türkçesinin yazılı tarihî gelişimini Anadolu?da 13 yüzyıldan itibaren başlatabiliriz Eski Anadolu Türkçesi veya eski Oğuz Türkçesi olarak adlandırabileceğimiz bu tarihî devre 13 ve 15 yüzyıllar arasında Anadolu?da yerleşen Oğuz Türklerinin kendi lehçeleri temelinde kurdukları yazı dilidir Tarihî Türk dilinin batı kolunu oluşturan bu sahada Oğuz Türkleri 11 yüzyıldan itibaren varlık göstermeye başlamış olmalarına rağmen 11yüzyıldan 13 yüzyıla kadar olan Oğuz Türkçesinin gelişimi, yazı dili durumuyla ilgili bilgilerimiz, bu döneme ait fazla yazılı kaynak, edebi eser günümüze ulaşmadığı için yetersizdir Ayrıca 11-13 yüzyıl Oğuz Türkçesinin kendi özel lehçe yapısına dayalı tam bir biçimlenmeye giremediği için Karahanlı yazı dili geleneğinden büsbütün ayrılmadığı görülmektedir Bu nedenle bu devirden kaldığı düşünülen birkaç edebî eserde Karahanlı ve Oğuz yazı dili özellikleri karışık olarak bulunmakta ve eserlerin dili karma özellik göstermektedir

Genel çizgileriyle Selçuklu Devletinin yıkılışından Osmanlı Devletinin imparatorluk temelleri atışına kadar geçen dönemi kapsayan 13-15 yüzyılardaki Oğuz Türkçesi temelinde Batı Türk yazı dili, Doğu Türk yazı dilinden ayrı müstakil bir gelişme seyri göstermiştir

Anadolu bölgesinin geçirdiği siyasi ve sosyal gelişmelere paralel olarak Eski Anadolu Türkçesi kendi içinde üç alt bölüme ayrılır

1 Selçuklu Dönemi Türkçesi (11-13yy)

2 Beylikler Dönemi Türkçesi (14-15yy)

3 Osmanlı Türkçesine Geçiş Dönemi (15yy ortaları)

Osmanlı Devletinin, Fatih Sultan Mehmed?in 1453?te İstanbul?u fethiyle başlayan İmparatorluk çağına geçişiyle birlikte Türk yazı dili de farklı bir gelişme boyutuna girmiştir Bu dönemde oluşmaya başlayan yazı dilinin Eski Anadolu Türkçesinden en önemli farkı, dildeki Arapça ve Farsça unsurların gerek söz varlığı, gerekse sentaktik yapılar bakımından son derece yoğun olarak sarılmış olmasıdır Devletin yükseliş döneminde Osmanlıca veya Osmanlı Türkçesi yerel bir konuşma dilinden, çeşitli ağızları konuşanlar arasında bir iletişim aracı olma durumuna gelişti İmparatorluğun çok geniş alanları içinde milletler üstü geçerlilik kazandı ve bir prestij dili olarak Arapça ve Farsçadan da birçok unsuru alarak standart bir dil durumuna geldi 20 yüzyıl başında ise yerine yeni bir yazı diline, Türkiye Türkçesine bıraktı

Çağatay Türkçesi dönemi (15yy-19yy sonu)

Orta Türkçenin son dönemini temsil eden Çağatay Türkçesi ise 15 yüzyıldan 20 yüzyıl başlarına kadar devam eden yazı dili dönemidir Çağatay edebî dili bir yandan Hakaniye (Karahanlı), diğer yanda da Harezm Türkçesi tesiri altında Çağatay ulusundan meydana gelen yazı dilidir Bu terim geniş manasıyla Moğol istilasından sonra Orta Asya?da meydana gelmiş Türk edebiyatı, dar anlamıyla Timürlüler (1405-1502) devrinde meydana getirilen dil ve edebiyatı karşılamıştır Klâsik şeklini Nevayinin eserlerinde bulan Çağataycanın itibarı ve ağırlığı son derece büyük olmuş, bir devlet dili, yazı dili olarak 20 yüzyılın başına kadar Oğuzlar dışındaki Türk boyları ve onların kurdukları devletlerde kullanılmıştır Çağatayca Rus ve Sovyet politikasının doğal bir gereği ve sonucu olarak, var olan ağızların ve lehçelerin yazı diline dönüştürülmesi ile, yerini Modern Özbekçeye ve Yeni Uygurcaya bırakarak tarih sahnesinden çekilmiştir

Batı Orta Türkçesi

Batı Türkçesi ve Oğuzca terimleri birbirlerinin yerine kullanılan kavramlar olmuşlardır Aslında Batı Türkçesi kavramı ile bugünkü tek temsilcisi Çuvaşça olan Bulgar grubu kastedilir Bugün için Batı Türkçesi denilince akla Oğuz grubu lehçeleri gelmektedir Batı Orta Türkçesi terimiyle Volga Bulgarcası ve erken Kıpçakça varyantları anlayan araştırmacılar da olmuştur Volga Bulgarcası, Çuvaşçanın öncüsü olarak bilinmektedir 13 ve 14 yüzyıllardan kalma mezar yazıtları Volga Bulgarcasının dil yadigarlarıdır

Erken Kıpçakça varyantlar hakkındaki bilgiye 11 yüzyıldan 15 yüzyıla kadar yazılan Arap kaynaklarında yer verilmiştir 8-11 yüzyıllar döneminde Aral gölünün kuzeyinde ve Sirderya boylarında yaşadıkları düşünülen Oğuzlar, sonraki yüzyıllarda dalgalar hâlinde batıya göçerek Selçuklu devletini kurmuşlardır Sultan Alparslan ile birlikte Anadolu?nun kapıları Türklere açılmış ve Anadolu?nun Türkleşme süreci başlamıştır 1071 Malazgirt Savaşı herkesçe bilinen önemli bir tarih ve dönüm noktasıdır Aslında Türklerin Anadolu?ya bu tarihten daha önce ayak bastıklarını söyleyenler de vardır Ancak 1071 ve Malazgirt, her şeyi netleştiren bir tarih olmuştur

Oğuzcanın yazı dili olarak ortaya çıkışı 13 yüzyılda Anadolu?da gerçekleşmiştir Yine de Oğuzcanın çok daha önceleri geliştiği açıktır Kaşgarlı Mahmud ünlü eseri Dîvânü Lügati't-Türk?te Oğuzca ile ilgili bilgiler de vermiş; Oğuzcanın bazı özellikleriyle Karahanlı Türkçesinden ve diğer Türk lehçelerinden ayrıldığını belirtmiştir Kaşgarlı, eserinde 265 kelimeyi Oğuzca olarak kaydetmiştir

Oğuzcanın yazı dili hâline gelmesi, Selçuklu devletinin kurulmasından sonra mümkün olmuştur Bunun neticesinde Türkçe 13 yüzyılda doğu ve batı grubu olarak ikiye ayrılmıştır 11-13 yüzyıllar arasında Karahanlı Türkçesi ile Oğuzca arasında özellikler gösteren karışık dilli eserlere rastlanmıştır Bundan kasıt eserlerde hem Doğu Türkçelerinden hem de Batı Türkçesinden izlere rastlanmasıdır Mesela ol- ve bol- fiillerine aynı eserde rastlanabilmiştir Karışık dilli eserlerdeki bu ikili kullanışa olga-bolga meselesi denmiştir Behçetü?l-Hadaik ve Kısssa-i Yusuf başta olmak üzere çeşitli eserler bu grupta değerlendirilmiştir

Bugün Oğuzcanın Batı kolunu Gagauzca, Türkiye Türkçesi ve Azeri Türkçesi; doğu kolunu da Horasan Türkçesi, Türkmen Türkçesi ve Güney Harezm Oğuzcası oluşturmaktadır Oğuz dilleri arasında Çağatay ve Kıpçak etkilerine en açık Türk dili Türkmence?dir 1300-1500 yılları arasındaki dönem genellikle Eski Anadolu Türkçesi, Eski Türkiye Türkçesi, Eski Osmanlıca gibi terimlerle adlandırılmıştır Eski Anadolu Türkçesi de kendi içinde 1 Selçuklular dönemi, 2 Beylikler dönemi, 3 Osmanlılar dönemi gibi üç dönemde ele alınmıştır Eski Anadolu Türkçesi, araştırmacılara göre başlangıçta Uygur yazı dilinin güçlü etkisi altındaydı Saf Oğuzca öğeler ancak 15 yüzyıldan itibaren görülmeye başlanmıştır

Doğu Orta Türkçesi

Bu terim üzerinde görüş birliği sağlanmış değildir Fundamenta adlı eserde Doğu Orta Türkçesi terimi kullanılmıştır Terimi kabul eden araştırmacılara göre Doğu Türkçesi Kıpçak ve Oğuz grupları yanında yer alan üçüncü büyük daldır Araştırmacılar Doğu Orta Türkçesini 11 yüzyıldan başlatarak 19 yüzyılın sonuna kadar sürdüğünü düşünmüşlerdir Bu süreç Karahanlı, Harezm Kıpçak ve Çağatayca dönemlerini içine almaktadır

1 Karahanlı Türkçesi:

Türkçe, Arap alfabesi ile yazılmaya başlamıştır Dile çok sayıda Arapça ve Farsça kelime girmiştir Balasagunlu Yusuf Has Hâcib tarafından yazılan Kutadgu Bilig ve Kâşgarlı Mahmut?un Dîvânü Lügati't-Türk adlı sözlükleri devrin önemli eserlerinin başında gelmektedir

Kutadgu Bilig, İslâmî Türk edebiyatının bilinen ilk büyük eseridir 6645 beyitten oluşan manzum bir siyasetnamedir 11 yüzyılda Türkçenin bilim dili olarak kullanıldığını gösteren en büyük tanıktır Eser 1069/1070'te yazılmıştır Kutadgu Bilig'in bugüne ulaşmış bulunan üç nüshası vardır: Herat, Mısır, Fergana nüshaları Yusuf Has Hâcib kendi dönemindeki ideal yönetim, toplum ve insan anlayışını eserine yansıtmıştır

Dîvânü Lügati't-Türk, Türkçenin bilinen ilk sözlüğüdür Kâşgarlı Mahmud bin Hüseyin bin Muhammed tarafından 1072 Ocağında yazılmaya başlanmış, 1077 Ocağında bitirilmiştir Dîvânü Lügati't-Türk, Türkçeden Arapçaya bir sözlüktür Türkçe sözlerin Arapça karşılıkları verildikten sonra mutlaka kelimelerin içinde bulunduğu bir örnek cümle verilir Dîvânü Lügati't-Türk'ün tek yazması vardır; Ali Emirî Efendi tarafından İstanbul'da Beyazıt Camii yanındaki bir sahafta, 1917 yılında bulunmuştur Hâlen, Emirî Efendi'nin bağışladığı kitaplarla kurulmuş bulunan, İstanbul'un Fatih semtindeki Millet Kütüphanesi'ndedir

Yüknekli Edib Ahmed bin Mahmud tarafından tahminen 12 yüzyılda yazılmış Atebetü'l-Hakayık, Ahmet Yesevi?nin Hikmetleri ve Kur?an tercümeleri dönemin diğer eserleri arasında gelir

2 Harezm-Kıpçak Dönemi (13 -14 yy)

Harezm-Kıpçakça, Harezm bölgesinde ve Altın Ordu?da kullanılmış olan Karahanlı Türkçesi ile Çağatayca arasında bir geçiş Türkçesi?dir Dönemin önemli eserleri şunlardır: Zemahşeri?nin Mukaddimetü'1-Edeb?i, Rabguzi?nin Kısasu'l-Enbiya?sı, Kutb?un Hüsrev-ü Şirin?i, Harezmî?nin Muhabbetname?si ve Nehcü'l-Ferâdîs

3Çağatayca Dönemi (15 -20 yy):

Doğu Orta Türkçe döneminin son evresini oluşturur Batı Türklüğünün sınırlarını çizen Karadeniz, Kafkas Dağları, Hazar Denizi ve Orta İran'ın kuzey ve doğusunda kalan ve Müslüman olan bütün Kuzey ve Doğu Türklüğü, 15 yüzyıl başlarından 20 yüzyıl başlarına kadar aynı yazı dilini kullanmıştır

Eckmann?a göre Orta Asya edebî Türk dili şu devirlere ayrılır:

1Karahanlıca veya Hakaniye Türkçesi (11-13 yüzyıllar);

2Harezm Türkçesi (14 yy);

3Çağatayca (15 yy-20 yy başlangıcı)

Eckmann Çağataycayı da kendi içinde üçe ayırır:

1Klasik Öncesi Devir

2Klasik Devir

3Klasik Sonrası Devir

Bu yazı dilinin en büyük ismi Nevai?dir Onun dışında Gedai, Şeybani, Babür Şah ve Hüseyin Baykara, Şiban Han gibi isimler de dönemin önemli isimleri arasındadırlar

Kuzey Orta Türkçesi

Bu dönemle daha çok Kıpçak Türkçesi kastedilmiştir Kıpçakça, Deşt-i Kıpçak olarak adlandırılan coğrafyada atlı göçebe Kıpçak boylarının yazı ve konuşma dili olmuştur Bunun dışında 13 yüzyılda Mısır ve Suriye sahasında kullanılan bir yazı dili olmuştur Kıpçakça, Kırım, Polonya ve Ukrayna gibi ülkeler başta olmak üzere Doğu Avrupa?da da Ermeniler tarafından kullanılmıştır

Kıpçak Türkçesine ait eserler genellikle sözlükler ve gramerler başlıkları altında incelenmiştir Bunlardan belli başlıları şunlardır:

Kodeks Kumanikus: İtalyanlar ve Almanlar tarafından derlenen 14 yüzyıla ait bir eserdir Bir sözlük olmasının yanı sıra içerisinde metinler de yer almaktadır Diğer eserlerin hemen tamamı Memlük sahasına aittir Sözlük ve gramerler dışında tıp, binicilik ve din gibi konularda da eserler verilmiştir Bunlardan Kitâbü?l-İdrâk li-Lisâni?l-Etrak1312?de Ebu Hayyan tarafından yazılan bir sözlük ve gramerdir Kitâb-ı Mecmu-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî 1343 yılında Hali bin Muhammed el-Konevi tarafından yazılan bir sözlük ve gramerdir Et-Tuhfetü?z Zekiyye fi?l-Lügati?t-Türkiyye 15 yüzyıl başlarında yazılan bir gramer ve sözlüktür Bülgatü?l-Müştâk fî Lugati?t-Türk ve?l Kıfçak 14 yüzyıl sonu, 15 yüzyıl başında yazılmış bir sözlüktür El-Kavânînü?l-Külliyye li-Zabti?l-Lügati?t-Türkiyye de 15 yüzyıl başlarında yazılmış bir gramer kitabıdır Ed-Dürretü?l-Mudiyye fi?l-Lügati?t Türkiyye, bir sözlük ve konuşma kılavuzudur İrşâdü?l-Müluk ve?s Selâtîn, Gülistan Tercümesi, Münyetü?l Guzat gibi eserler dönemin diğer önemli eserlerinden bazılarıdır

Kıpçakça, Ermeni Kıpçakçası, Karaimce ve Urumca gibi yazı dilleriyle de temsil edilmiştir Urumlar, Ukrayna?da yaşayan Hristiyan bir topluluktur Ermeni Kıpçakçası, Ermeni harfleri ile yazılmıştır 15-17 yüzyıllarda Ermeni harfleriyle kaleme alınmış Kıpçakça metinler vardır Bu metinler, Ermenice bilmeyen Kıpçaklar tarafından meydana getirilmiştir Ermeni Kıpçakçası 16-17 yüzyıllardan itibaren Slav dilleri içinde erimiştir 1552?de Rusların Kazan?ı işgaliyle birlikte Kıpçakçanın yazı dili olarak gelişme süreci sona ermiştir

Bu dönemin başlıca ses özellikleri şunlardır:

1 Kalınlık-incelik uyumu vardır

2 Dudak uyumu zayıftır

3 Kelime başında y-c nöbetleşmesi görülür

4 Kelime sonunda g, d ve c ünsüzleri yer almaz

5 Kelime içinde k>g, g>v gelişmesi mevcuttur

6 Çok sayıda ikizleşme örneği vardır

Yeni Türkçe Dönemi

Modern Türk yazı dilleri döneminin bir önceki safhasını oluşturan Yeni Türkçe dönemi 16 yüzyıldan itibaren Türk dili alanında mahallî dil özelliklerinin mevcut yazı diline girmeye başladığı dönemdir Bir anlamda bu yeni dönem, Modern Türk yazı dillerinin şekillenmeden önceki hazırlık devresini oluşturmaktadır

Tarih boyunca geniş bir siyasî coğrafya içinde yer alan Türklüğün, ayrı ayrı siyasî teşekküllerde bulunmakla birlikte, müşterek bir edebî dilde buluştuğunu ve 15 yüzyılın ilk yarısından itibaren İslâmî Türk muhitinde iki edebî dil/yazı dilinin mevcut olduğunu biliyoruz Balkanları, Anadolu?yu ve Azerbaycan?ı içine alan ve Oğuz temelinde şekillenen Batı Türk yazı dili ile Uygur-Karluk ağzı temelinde şekillenen İdil-Ural ve Orta Asya sahasını içine alan Doğu Türk yazı dilidir Her iki yazı dilinin sınırları çeşitli sosyal, siyasî ve coğrafî hareketlenmelerle birbirine yer yer geçmiş, aralarındaki organik bağı korumuş, ayrıca bulunduğu coğrafya içinde etnik unsurlarının da yazı diline dahil edilmesiyle yazı dili gelişim süreçleri tamamlanmıştır

Osmanlıcanın temsil ettiği Hem Batı Türk yazı dili alanında hem de Çağataycanın temsil ettiği Doğu Türk yazı dili alanında Türkçenin yerel konuşma ağızlarının yazı dillerini etkilemesiyle, Genel Türk dillerinde yeni varyasyonlar oluşmaya başlamış, 20 yüzyıldaki Modern Türk yazı dillerinin temelleri bu dönemde atılmaya başlanmıştır

Modern (Çağdaş) Türkçe Dönemi

Modern Türk Dili alanı daha öncede söylediğimiz gibi Balkanlardan Büyük Okyanusa, Kuzey Buz Denizinden Tibet'e kadar uzanan çok geniş bir alandır

Türk dilinin tarihsel gelişim süreci içinde bir takım iç ve dış faktörlerle çeşitli kollara, diyalektlere ayrıldığını daha önce ifade etmiştik

Bugün Türk lehçelerinin büyük bir kısmı devlet dili, yazı dili, edebî dil, edebiyat dili, vb statüsünde kullanılmaktadır: Azerbaycan, Türkmenistan, Özbekistan, Kazakistan, Kırgızistan Cumhuriyetleri; Rusya Federasyonu içinde Tataristan, Başkurdistan, Çuvaş, Kabartay-Balkar, Karaçay-Çerkes, Dağıstan, Tuva, Saha (Yakut), Altay, Hakas Cumhuriyetlerinde, bu cumhuriyetlerin adıyla aynı adı taşıyan Türk lehçeleri bu sayılan cumhuriyet, bağımsız cumhuriyet ve/veya muhtar cumhuriyetlerde belirtilen statüye sahiptir Çin Halk Cumhuriyetinde Şincan Uygur Özerk bölgesinde yaşayan Uygur Türklerinin kendi yazı dillerini kullanmaktadırlar

Bugünkü modern Türk dili alanını coğrafi ve lingusitik esaslarda 6 gruba ayırarak size kısaca bahsetmek gerekir:

1 Güney-Batı Türk ~ Oğuz Türk Lehçeleri
1 Türkiye Türkçesi
2 Azerice
3 Gagauzca
4 Türkmence
5 Horasanca

2 Güney-Doğu ~ Uygur ~ Karluk Lehçeleri
1 Özbekçe
2 Uygurca
3 Sarı Uygurca
4 Salarca

3 Kuzey-Batı ~ Kıpçak Türk Lehçeleri
1 Tatarca
2 Başkurtça
3 Kırgızca
4 Kazakça
5 Karakalpakça
6 Nogayca
7 Karaçay-Balkarca
8 Kumukça
9 Karayimce
10 Kırım Tatarcası

4 Kuzey-Doğu ~ Sibirya Türk Lehçeleri
1 Yakutça (Sahaca)
2 Tuvaca
3 Hakasça
4 Altayca

5 Çuvaşça

6 Halaçça

Modern Türkçenin Güney-Batı Lehçeleri

1 Türkiye Türkçesi

2 Azerice

3 Gagauzca

4 Türkmence

5 Horasanca

Yukarıdaki beş lehçeyi Oğuz grubu Türk lehçeleri olarak kabul ediyoruz Bu lehçeler içinde Horasancanın yazı dili yoktur Diğer Türk lehçeleri birer yazı dilidir Türkçe, Azerice ve Gagauzca birbirine çok yakın Türkçelerdir Türkmence Oğuz grubu içinde özellikli bir yere sahiptir ve Oğuz coğrafyasının en doğusunda yer alır ve dolayısıyla Doğu Türkçesine yakın ve temas hâlindedir

Oğuz grubu içinde konuşur sayısı ve konuşurlarının dağılımlı coğrafyası bakımından en büyük grup Türkiye Türkleridir Türkiye Türkçesi, Türkiye?de, Kıbrıs Türk Cumhuriyeti, Balkan Ülkeleri, Yunanistan, Bulgaristan, Eski Yugoslavya topraklarında, Makedonya ve Romanya?da, Batı Avrupa ülkeleri ile Avusturalya kıtasında konuşulmaktadır

Türkiye?de 1928 yılında harf devrimi ile Latin yazısı kabul edilmiştir Türk yazı dili İstanbul ağzı temelinde şekillenmiştir Türkiye Türkçesi Anadolu ve Rumeli ağızları olmak üzere zengin bir alt diyalekt alanına sahiptir

Gagauz Türkçesi Oğuz grubunun en küçük kolunu oluşturur Oğuzcanın en batıda kalan bu kolunu konuşanların büyük bir kısmı bugün Moldova cumhuriyetinin güneyinde ve Ukrayna?nın güneybatısında yaşarlar Ayrıca Bulgaristan ve Dobruca?da ve Kafkaslarda da yaşayan Gagauz toplulukları vardır Gagauzlar Hristiyan Türklerdendir 20 Ağustos 1990?da Moldova?da Gagauz yeri adlı özerk bir devlet kurmuşlardır Devletlerinin resmî konuşma dilleri, Gagauzca, Romence ve Rusçadır Gagauz Türkçesi aslında dilbilimsel açıdan baktığımızda Türkiye Türkçesinin bir ağzıdır 1957?de Sovyetler birliği içinde yazı dili olarak resmî statüsünü kazanmıştır, 1996?ya kadar kiril harfleriyle yazılmıştır Bugün Slavcanın yoğun etkisi altındadır Özellikle Gaguzcanın sözdiziminde bu Slav etkisi dikkati çeker

Gagauzcadan sonra Türkiye Türkçesine en yakın Türkçe; Azerbaycan Türkçesi, Azerbaycan cumhuriyeti, Ermenistan?da, Gürcistan ve en kalabalık olarak İran?da konuşulmaktadır (Tebriz ağzı, Kaşkay-Eynallu ağızları) Irak?ta konuşulan Kerkük Türkçesi de Azerbaycan Türkçesinin bir ağzı olarak kabul edilmelidir 19 yüzyılın ikinci yarısında Rus işgaliyle ikiye bölünen Azerbaycan?ın tarihinde Türkmençay antlaşması (1828) ile yeni bir dönem başlamıştır Kuzey Azerbaycan Rus hakimiyetine girerken, Güney Azerbaycan?da İran hakimiyeti altına girmiş, dolayısıyla Azerbaycan Türklüğü iki farklı fikrî ve kültürel, dini çevrede yaşamıştır İslamın Şia geleneğine bağlı Güney Azerbaycanlılar bölgenin Lingua Franca?sı olan Farsçanın kuvvetli tesiri altında, İran kültürüyle içiçe yaşamaktadırlar

Türkmen Türkçesi öncelikle yoğunlukla Türkmenistan cumhuriyetinde, İran ve Afganistan?da konuşulmaktadır Türkmen Türkçesinin bir ağzı olan Türühmen Kafkasya?da, Stavropol?dan Astrahan?a kadar olan yörelerde konuşuluyor Oğuz grubu içinde eski Oğuz Türkçesinin özelliklerini en iyi korumuş olan lehçe ise Türkmencedir Türkmenler köken olarak Oğuz boylarına dayanırlar 11 yüzyıl Türk kaynaklarından itibaren Türkmen etnonimine kaynaklarda rastlanmaktadır 1917?den itibaren Sovyetler Birliği içinde yer alan Türkmenistan, 1991?de birliğin dağılmasıyla 27 Ekim 1991?de bağımsızlığını kazanmıştır Başkenti Aşgabat olan Türkmenistan bugün bağımsız Türk cumhuriyetlerinden biridir Azeriler gibi Türkmenler de bugün Latin yazısını kullanmaktadırlar Türkmenler 1996?dan itibaren Latin yazısını kullanmaktadırlar Türkmen Türkçesi, Türkçenin ses tarihi araştırmaları için son derece önemlidir Ana Türkçenin aslî uzun ünlülerini Yakut ve Halaç lehçeleriyle birlikte sistemli olarak koruyan bir Türk lehçesidir

Oğuz dünyasının doğu kolunda yer alan Horosan Türkçesi, İran?ın kuzey-doğusunda, Horosan bölgesinde konuşulur Yakın zamana kadar bu Türk lehçesi ile ilgili fazla bir şey bilinmemekteydi Bu lehçenin Türkmencenin bir ağzı olduğu düşünülüyordu Ancak Alman Türkolog G Doerfer?in alanda yaptığı önemli çalışmalarla (1969) Horosan Türkçesinin de Oğuz grubu içinde diğer lehçeler gibi eş değerde özelliklere sahip bir dil olduğu ortaya konmuştur Horosan Türkçesi Türkmenceye benzemekle birlikte birçok özellikleriyle ondan ayrılır

Oğuz lehçelerinin konuşulduğu coğrafyayı ve tahmini konuşur sayılarını şu şekilde verebiliriz:

1 Türkiye Türkçesi

Türkiye (70000000)

Bulgaristan (tahminen 1000000)

Kıbrıs (150000)

Avusturalya (40000)

Makedonya (80000)

Romanya (24000)

Eski Yugoslavya topraklarında (tahmini 20000)

Yunanistan (tahmini 150000)

Batı Avrupa ülkeleri (2000000 üstünde)

2 Azerice

Azerbaycan (6000000)

Ermenistan (40000)

Gürcistan (300000)

İran (13000000)

Irak (400000)

3 Gagauzca

Moldova (150000)

Bulgaristan (5000)

Kazakistan (1000)

Romanya (bilinmiyor)

Rusya Federasyonu (10000)

(Kafkaslar)

Ukrayna (32000)

4 Türkmence

Türkmenistan (3000000)

Afganistan (380000)

İran (500000)

Irak (400000)

5 Horosanca

İran (2000000)

Modern Türkçenin Güney-Doğu Lehçeleri

1 Özbekçe

2 Uygurca

3 Sarı Uygurca

4 Salarca

Bu gruba giren bu dört Türk lehçesinden özellikle Özbek Türkçesi ile Yeni Uygur Türkçesi doğrudan Çağatay Türkçesinin modern alandaki temsilcileridir Özbek Türkçesi bugün büyük çoğunlukla Özbekistan?da, Kazakistan?ın güneyinde, Kuzey Afganistan?da, Tacikistan?da, Türkmenistan?da ve Çin?de konuşulmaktadır Modern Özbek Türkçesi Çağataycanın devamıdır Çağatay yazı dilinde Özbekçe unsurlar, özellikle Çağataycanın son döneminde, Şeybani Hanlar döneminde, 18 yüzyıldan başlayarak gözükmeye başlamıştır 27 Ekim 1924?te SSCB içinde kurulan Özbekistan, 9 Eylül 1991?de bağımsızlığına kavuşmuştur

Bu gruba giren ikinci büyük Türk topluluğu Uygurlardır Uygurlar bugün Çin Halk Cumhuriyet?ine bağlı Şincan Özerk Bölgesinde yaşamaktadırlar Çin?in dışında Kazakistan, Moğolistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Türkmenistan?da da Uygurlar yaşamaktadır Uygurlar, Türk kültürünün en parlak devrini yaşatan Eski Uygur Türklerinin torunlarıdır Uygurca ile Özbekçe birbirine oldukça yakındır Uygurca da Özbekçe gibi Çağataycanın bir devamıdır Çin sınırları içinde konuşulan, Güney-Doğu Türk lehçeleri grubuna dahil ettiğimiz bir başka Türk lehçesi Sarı Uygurcadır Sarı Uygurlar Çin?in Gansu eyaletinde yaşarlar Dil özellikleri bakımından, Kuzey-Doğu Türk lehçelerinden olan Hakasçayla, Şorcayla uygunlaşır Bugün Türk dünyasında dil kaybı, dil ölümüyle karşı karşıya kalan Türk topluluklarından biridir Gün geçtikçe pekçok iç ve dış etkenden dolayı Sarı Uygurlar arasında ana dil kaybı artmaktadır Sarı Uygurların bir kısmı Moğollaşmış olup Moğolca konuşurlar ve kendilerine ?Şira Yugur? diye adlandırırlar Türkçe konuşan Sarı Uygurlar kendilerini Hara Yugur olarak adlandırırlar Sarı Uygurların yazı dilleri yoktur Bugün Sarı Uygurca, Çincenin, Moğolcanın ve Tibetçenin tesiri altındadır Eski Türkçenin arkaik bazı özelliklerini taşıdığı için Sarı Uygurca, Türk dil tarihi çalışmaları içinde özel bir yere sahiptir Eski Türk Şamanist inancı devam ettirenler yanında Sarı Uygurların büyük çoğunluğu Buddhist-Lamayisttir

Güneydoğu ve Güneybatı gruplarının arasında bir geçiş özelliği gösteren Salar Türklerinin dili de bu gruba dâhildir Salarlar, Çungua-Salar Muhtar vilayetinde, Şincan?da, Gansunun çeşitli yerlerinde konuşulur Kendilerine ait bir yazı dilleri yoktur Salarca Oğuzca ile Kıpçakçaya has özellikleri bir arada bulunduran bir geçiş Türkçesidir Müslüman olan Salarlar bugün yaşadıkları bölgelere 14 yüzyılda Semerkant?tan göç ederek gelmişlerdir Bugün Yeni Uygurcanın temel fonetik özellikleriyle çevrili durumdadır

1 Özbekçe

Özbekistan (16000000)

Afganistan (1400000)

Çin (15000)

Kazakistan (350000)

Kırgızistan (600000)

Tacikistan (1000000)

Türkmenistan (350000)

2 Yeni Uygurca

Çin (8300000)

Kazakistan (245000)

Moğolistan (1000)

3 Sarı Uygurca

Çin (5000)

4 Salarca

Çin (74000)

Modern Türkçenin Kuzey-Batı Lehçeleri

1 Tatarca

2 Başkurtça

3 Kırgızca

4 Kazakça

5 Karakalpakça

6 Nogayca

7 Karaçay-Balkarca

8 Kumukça

9 Karayimce

10 Kırım Tatarcası

Çağdaş Türk dünyası içinde en kalabalık grup Kıpçak grubudur Kıpçak Türkleri, coğrafî, kültürel ve sosyal açıdan birçok müşterek unsuru bir arada bulundururlar Bu Türk boylarının birçoğu aynı kavimden teşekkül etmiştir Yine bütün bu boyların Kıpçak boyları olarak değerlendirilmesinde coğrafya, tarih ve dil birliğinin mühim rolü olmuştur Bu saydığımız Kıpçak boylarının bir kısmı tarihte müstakil bir kavim adı, etnonim olarak geçmektedir (Tatar, Kırgız gibi) Bunun yanında asıl Kıpçak Türk kavminin bünyesinden çıkıp zamanla ayrı boy olarak meydana çıkmış Kıpçak Türk boyları da vardır

Modern Türk dili alanında oldukça geniş bir coğrafyaya yayılmış olan Kıpçak lehçelerini coğrafî esasta üçe ayırabiliriz: İdil-Ural bölgesinde konuşulan lehçeler, Aral-Hazar gölleri arasında konuşulanlar ve Hazar ve Karadeniz arasında (Kafkaslarda) konuşulan lehçeler İdil-Ural grubu içinde Tatar Türkçesi, en büyük sayıda Tataristan?da, sonra Başkurdistan, Bulgaristan, Kazakistan, Romanya, Çin, Türkiye, Finlandiya, Ukrayna, Kırgızistan, Azerbaycan, ABD, Tacikistan ve bazı Avrupa ülkelerinde, oldukça geniş bir coğrafyada konuşulmaktadır Rusya dışında kalan Tatarlar oldukça geniş bir alana yayılmış ve büyük bir diaspora oluşturmuşlardır

Tatarların bir kısmı 18 ve 19 yüzyıllarda İdil-Ural bölgesinden Batı Sibirya?ya göç etmişlerdir Batı Sibirya ağızları, İrtiş vadisinde, Tobolsk, Tümen, Tomsk ve Barabada konuşulur Bölgedeki Rusçanın etkisiyle Batı Sibirya lehçeleri üzerindeki Tatarca etkisi azalmıştır

İdil-Ural coğrafyası içinde Tatarlarla komşu olan Başkurtlar vardır Tatarcaya çok yakın olan Başkurt Türkçesi, büyük çoğunlukla Başkurdistan?da konuşulur Tatarlar için saydığımız oblastların bir bölümünde de yine Başkurtça konuşulduğu bilinmektedir Tatarca ve Başkurtça, Kıpçak grubu içinde gösterdikleri dil özellikleri bakımından müstakil bir grup oluştururlar Tataristan ve Başkurdistan bugün Rusya Federasyonuna bağlı otonom cumhuriyetlerdir

Aral-Hazar gölleri arasında konuşulan Kıpçak Türk lehçelerinden Kazak Türkçesi, Kazakistan?da, Afganistan?da, Çin?de, Moğolistan?da, Türkmenistan?da, Özbekistan?da konuşulmaktadır 26 Ağustos 1920?de SSCB?ye bağlı olarak kurulan Kazakistan, birliğin dağılmasından sonra, 14 Aralık 1991?de bağımsız Türk cumhuriyetlerden biri oldu Kazakçaya çok yakın olan bu yüzden de Kazakçanın bir diyalekti sayılması gereken Karakalpak Türkçesi, Sovyet devriminden sonra yazı dili olmuştur Bugün çoğunlukla Özbekistan?a bağlı Karakalpak Muhtar cumhuriyetinde ve Kazakistan?da konuşulur Kıpçak grubu içinde dil özellikleri bakımından Kazak ve Karakalpak Türkçeleriyle benzer özellikleri taşıyan Nogay Türkçesi, Aral-Hazar dışında, Kafkasya bölgesinde konuşulmaktadır Bugün Nogayca Karaçay-Çerkes Cumhuriyetinde, özellikle Stavropol vilayetinde, Dağıstan cumhuriyetinin çeşitli bölgelerinde konuşulmaktadır Ayrıca Romanya?da ve Türkiye?de de küçük bir Nogay topluluğu bulunmaktadır

Aral-Hazar coğrafyasında konuşulan bir başka Kıpçak Türk lehçesi de Kırgızcadır Kırgızistan?da, Özbekistan?da, Tacikistan?da, Çin?de konuşulmaktadır Kırgızlar adları Orhun yazıtlarında sık geçen eski Türk boylarından biridir 31 Ağustos 1991?de bağımsız Türk cumhuriyetlerinden biri olmuştur Kırgızca dil özellikleri bakımından Kıpçak grubu içinde müstakil bir yerdedir 16 yüzyıla kadar Altaylarda yaşayan Kırgızlar, bu yüzyıldan sonra bugün yaşadıkları yerlere, Issık göl civarına gelmişlerdir Kırgızcanın Kuzey-Doğu grubundan Altayca ile yakın benzerlikleri vardır Kırgızcanın en önemli özelliği, kuvvetli dudak çekimine bağlı (labial attraction) yuvarlaklaşmadır Aynı özelliği Altaycada da görmek mümkündür

Karadeniz-Hazar alanında (Kafkasya) konuşulan Kumuk Türkçesi, Dağıstan Muhtar cumhuriyeti sınırları içinde (başkent Mahaçkale) konuşulur Kumukça Sovyet devriminden sonra yazı dili olmuştur Azerilerden sonra Kafkasya?da yaşayan en kalabalık Türk topluluğu Kumuklardır Bir Kıpçak lehçesi olan Kumukçada Oğuzcanın tesirleri vardır Yine Kafkasya?da konuşulan bir başka Türk lehçesi de Karaçay ve Balkar Türkçesidir Karaçay Türkçesi, Karaçay-Çerkes Cumhuriyetinde, Kuban nehri yakınlarında, Balkar-Kabartay cumhuriyetinde konuşulur Bu iki boy kaynaklarda ayrı zikredilmekle birlikte dil, tarih ve kültür bakımından bir bütünlük gösterir ve birlikte değerlendirilmesi gerekir Rusya dışında Türkiye?ye göç eden Karaçaylılar da vardır Karaçayca-Balkarca Sovyet devriminden sonra yazı dili olmuştur

Kıpçak grubu içinde yer alan bir başka Türkçe Kırım-Tatar Türkçesidir Kırım Tatarcası Kırım?da yaşayan Kıpçak kökenli (Tatar, Nogay) Tatarların diline verilen addır Kırım Tatarcası aynı zamanda Kırımçak adı verilen Kırım Yahudilerinin de dilidir Romanya?da Köstencenin kuzeyinde konuşulan Dobruca Nogaycası ile aynı kentin güneyinde konuşulan Dobruca Tatarcası da Kırım Tatarcasının ağızlarıdır 2 Dünya savaşı sonlarına kadar Kırım?da 200000 kadar Tatar yaşıyordu Savaş sonrasında bazı politik nedenlerle bütün Kırım Tatarları Özbekistan?a sürgün edildiler ve uzun yıllar orada yaşadılar Bir kısmı Türkiye?ye göç etti Kırım Tatarlarının anayurtlarına, Kırım?a dönmelerine ancak son yıllarda izin verilmiştir Ve halen Kırımlıların vatanlarına dönme süreçleri devam etmektedir Kırım Tatarcası diyalekt açısından karma bir özellik gösterir Kuzey diyalekti Nogaycanın tesirindedir Orta diyalekti Tatarcadır Güney diyalekti ise geçmişteki Osmanlı Türkçesi tesiriyle bugünkü Türkçe gibidir Literatürde bu Kırım Osmanlıcası olarak da adlandırılır Kırım bugün Ukrayna?ya bağlı otonom bir cumhuriyettir

Kıpçak grubunun en batısında konuşulan lehçelerinden biri de Karayimcedir (Karay, im çoğuldur) Bunlar Musevî Türklerdir Köken bakımından yine Musevi olan Hazar Türklerine bağlanırlar Litvanya?da, Batı Ukraynada, Kırım?da, Polonya?da konuşulur Bugün Karayim Türkçesi dil ölümü, dil kaybı tehlikesi ile karşı karşıya kalan Türk lehçelerinden biridir Konuşur sayıları gittikçe azalan ve yok olmaya yüz tutmuş Türk lehçelerinden biridir Karaylar dillerini 1930?lu yıllara kadar İbrani, Latin ve Kiril alfabeleri ile yazmışlar Karayimlere ait eski pekçok dini elyazması metin, doğal olarak İbranî yazısıyla yazılmıştır

1 Tatarca

Rusya Fed Tataristan (2000000)

Bulgaristan (11000)

Kazakistan (340000)

Romanya (24000)

Rusya Fed Başkurdistan (1000000)

Çin (5000)

Türkiye (25000)

Finlandiya (1000)

ABD (1000)

Avrupa ülkeleri (8000)

Ukrayna (86000)

Tacikistan (72000)

Kırgızistan (39000)

Azerbaycan (28000)

2 Başkurtça

Rusya Fed Başkurdistan (1000000)

3 Kırgızca

Kırgızistan (2400000)

Afganistan (500)

Çin (140000)

4 Kazakça

Kazakistan (7300000)

Afganistan (2000)

Çin (1000000)

Moğolistan (100000)

Türkmenistan (80000)

Özbekistan (900000)

5 Karakalpakça

Özbekistan (450000)

Afganistan (2000)

6 Nogayca

Rusya Fed Kafkaslar (77000)

7 Karaçay-Balkarca

Rusya Fed Kafkaslar (70000) (Karaçayca)

(40000) (Balkarca)

8 Kumukça

Rusya Fed Kafkaslar (300000)

9 Karayimce

Litvanya (50)

Polonya (20)

Ukrayna (6)

10 Kırım Tatarcası

Kırım (200000)

Özbekistan (300000)

Modern Türkçenin Kuzey-Doğu Lehçeleri

1 Yakutça (Sahaca)

2 Tuvaca

3 Hakasça

4 Altayca

Yakutlar Türk dünyasının en kuzey-doğu ucunda Rusya Federasyonuna bağlı Yakut Özerk cumhuriyetinde yaşar Kendi cumhuriyetleri dışında Rusya?nın Magadan bölgesi ile Sahalin adasında da yaşayan küçük Yakut toplulukları vardır Yakutlar kendilerini Saha (Saka) olarak adlandırırlar Yakut ismi onlara yabancı literatürde verilen isimdir 19 yüzyılların başlarına kadar Yakutçanın Türkçe olmadığı araştırmacılar arasında genel kabul gören bir görüştü Ancak 19 yüzyıl sonlarında bilim adamları tarafından sahada yapılan dil araştırmalarıyla Yakutçanın Türk dilinin üst lehçelerinden biri olduğu gerçeğini ortaya konmuştur Yakutça birçok arkaik özelliği ile Türk dilleri içinde önemli bir yer tutar Türk dili tarihi araştırmaları içinde de önemli bir yeri vardır Yakutistan?dan daha uzak bir bölgede,

Taymır yarımadasında konuşulan, Yakutçanın ağzı olan Dolgan diyalekti Yakutçadan daha arkaik özellikler taşımaktadır Yakutça Türk dilleri içinde en çok Tuvacaya yakındırAncak bununla birlikte iki lehçe arasındaki anlaşabilirlik ölçüsü fazla değildir Genel Türk dilinin gelişim sürecinden oldukça erken ayrıldığı, coğrafî bakımdan genel Türk dünyasından ayrı düştüğü için bugünkü Türk lehçelerine oldukça uzaktır Moğol ve Fin-Ugor dilleriyle olan münasebetinden dolayı dilde yabancılaşma oranı da oldukça yüksektir Yakutlar resmi olarak Hristiyansalar da eski dinleri olan Şamanizmi aralarında yaşatmaktadırlar Tuva Türkçesi, başlıca Rusya Federasyonuna bağlı Tuva otonom cumhuriyetinde (Başkent Kızıl), konuşulur Ayrıca Moğolistan Halk cumhuriyetinde, Buryat Özerk cumhuriyetinde ve Çin?in Şincan eyaletinde küçük Tuva toplulukları vardır Tuvalar kendilerine Tıva kiji ya da Tıvalar olarak adlandırırlar Bilimsel literatürde Uryanhay, Soyot veya Soyon olarak da geçerler Tuva adı, tarihteki T?opa adıyla ilişkili olmalıdır Doğu Hun federasyonuna bağlı olan T?opalar Kuzey Çin?de 200 yıl süren T?opa-Wei devletini kurmuşlardır (4-6yy)

Tuvaların Tibet Budizmi (Lamaizm) ile Şamanizm karışığı bir dinleri vardır Tuvaca da Eski Türkçenin arkaik özelliklerini taşıyan özellikli bir Türk lehçesidir Tuvacanın ağzı Karagas (Tofa) diyalekti de özellikli bir lehçedir

Hakas Türkçesi ve ağızları Rusya Federasyonuna bağlı Hakas Otonom Cumhuriyetinde (başkent Abakan), Yenisey, Abakan ve Çulım ırmaklarının orta mecrasında yaşayan halklarca konuşulur Hakasçanın bir ağzı olan Şor Türkçesi Kemerova eyaletinde konuşulur Hakasça konuşan Türklerin asıl çoğunluğunu Sagay-Beltir ve Kaç-Koybal-Kızıl ve Şor grupları oluşturur Hakas yazı dili bu konuşulan bölgelerde 1944 yılına kadar bir yazı dili olan Şorcanın yerini almıştır

Bugün Çin?in Mançurya bölgesinde Harbin?e yakın bir bölgede yaşayan Fu-yü Kırgızlarının dili de Hakasçaya yakındır Bu lehçe Türkoloji çevresinde gözden kaçmış, üzerinde fazla araştırma yapılmamış bir Türk lehçesidir Az sayıda konuşuru kalmış Türkçelerden biridir

Kuzey-Doğu Sibirya Türk grubuna giren bir başka Türk lehçesi de Altay Türkçesidir Altayca Rusya Federasyonuna bağlı Dağlık Altay cumhuriyetinde konuşulur Altaycanın güney ağızları Oyrot, Telengit, Teleüt ve kuzey ağızları Tuba, Kumandı, Çalkandı?dır Altayca Sovyet döneminde 1922?de yazı dili olmuştur Altayca 1948?e kadar Oyrotça olarak adlandırılmıştır

1 Yakutça (Sahaca)

Rusya Fed Yakutistan (400000)

2 Tuvaca

Rusya Fed (Altay bölgesi ve Güney sibirya) (200000)

Moğolistan (6000)

Çin (400)

3 Hakasça

Rusya Fed Hakas otonom cum (58000) (10000) (Şorca)

4 Altayca

Rusya Fed (52000) (Oyrotça, Teleütçe)

Modern Türkçenin Çuvaş Lehçesi

Türk dilinin tasnifinde kendi başına bir grup oluşturan Türkçe Çuvaş lehçesidir Daha önce de belirttiğimiz gibi Genel Türk lehçeleri ile Çuvaşçanın gelişimi birbirinden tamamen ayrı kollarda olmuştur Ana Türkçenin kardeşi, Ana Bulgarcanın devamı olan Çuvaşça bir r/l türkçesidir Çuvaşça bir r/l dili olarak, z/ş Türkçesi Genel Türk dilinden farklı özellikler taşır

Çuvaşça Eski Bulgar Türkçesinin bugünkü mirasçısı olarak kabul edilir Çuvaşlar bugün İdil- Ural Türklüğü içinde sayılmaktadır Çuvaşlar bugün Rusya federasyonuna bağlı Çuvaşistan?da, Tataristan?da ve Başkurdistan?da yaşarlar Çuvaşlar Ortodoks Hristiyanlardır Çuvaşların yaşadıkları bu bölgelerde çok eski çağlardan itibaren Fin-Ugur halklarıyla münasebetleri olmuştur Çuvaş adına ilk olarak 16 yüzyılda yazılmış bir Rus kaynağında rastlanmıştır Önce Müslüman olan Çuvaşlar, Ruslar içinde misyonerlik faaliyetleriyle Hristiyanlaştırılmıştır

Çuvaşça gerek Moğolcaya yakınlığı gerekse Fin-Ugor dilleriyle olan münasebeti bakımından Türk dilleri içinde ayrı bir yer tutar Bugün Çuvaşçanın oldukça farklılaşan yapısı yüzünden, Çuvaşça ile diğer Türk lehçeleri arasında anlaşabilirlik oranı oldukça düşüktür Bir Türk dili olduğunun kabul edilmesi bilim çevrelerinde uzun tartışmalardan sonra gerçekleşmiştir 19 yüzyıl sonunda birçok araştırmacı Çuvaşçayı bir Fin-Ugor dili olarak saymıştır Ancak 20 yüzyıl başında gelişen modern dil araştırmaları neticesinde Çuvaşçanı Türkçe olduğu ispatlanmıştır Çuvaşça bugün Türk dilleri arasında bir üst-lehçe konumundadır ve lehçe tasnifinde ayrı bir grupta değerlendirilmelidir

Çuvaşistan (900000)

Tataristan (135000)

Başkurdistan (119000)

Modern Türkçenin Halaç Lehçesi

Orta İran?da konuşulan bu Türk lehçesi yakın tarihte Alman Türkolog G Doerfer tarafından keşfedilmiştir (1968) Eski Türkçenin birçok arkaik özelliğini taşıyan özellikli bir Türk lehçesidir ve sahip olduğu dil özellikleri açısından Modern Türk lehçeleri içinde müstakil bir grup içinde yer alır Halaççanın bir yazı dili yoktur

İran (28000)

Halaçça, İran?da İran dillerinin ve Oğuz Türkçesinin (Horosanca) tesiri altında, bünyesinde arkaik özellikleri taşıyan ve varlığını sürdüren bir Türk topluluğudur Halaçların ataları olan Argular, ilk merkezi Asya?da 759-780 Mani kaynaklarında zikrediliyor 8 ve 11yy arasında Argular Halaç adını kendilerine kazandıran Oğuz Halaçlarıyla yakın yaşıyorlardı Moğol akınlarıyla İran?a geldiler İran?da kaynaklarda ilk 1370?te zikredildiler Bunların bir kısmı Kaşkay?da kaldı, ancak onlar asimile oldular

İran sahasındaki Türk dilleri arasında ciddi bir etkileşim olmuştur İran?daki Türk dilleri üzerinde özellikle Alman Türkolog Gerhard Doerfer?in çok önemli saha ve bilimsel çalışmaları vardır İran?daki farklı kollardan gelen Türk dilleri arasındaki bu etkileşimi şu şekilde dile getirebiliriz: Bölgenin asıl dili Farsça, Azeri, Güney Oğuz, Türkmen, Horosan Türkçesini ve Halaççayı etkilemiştir Öte yandan Azerbaycan Türkçesi Horosan Türkçesini etkilemiştir Ayrıca yine Farsça üzerinde de Azericenin etkileri vardır Önceki dönemlerde Horosan Türkçesinin Özbekçeyi etkilediği bilinmektedir Aynı şekilde Özbek Oğuz Horosan Türkçesini etkilemiştir Yine Horosan Türkçesinin Halaçça üzerinde tesirleri vardır

Türkçenin Bilinmeyen Karanlık Devirleri

Türkçenin yazıyla takip edilemeyen dönemlerine karanlık devir demekteyiz

Dillerin tarihsel gelişim süreçlerini ayıran kesin çizgiler yoktur Dillerin gelişim süreçlerinin dilbilimsel ölçütlerle belirlenmesi gerekir Ancak çoğu zaman yazı dili olmayan tarihî dillerle, lehçe ve ağızlarla ilgili yeterli filolojik malzemenin bulunamayışı, dilsel süreçlerin tarihsel, siyasî, sosyal ve politik olgular aracılığıyla belirlenmesini zorunlu kılmaktadır Türk dili tarihinin ana kesitlerini oluşturan Türk yazı dilleri, lehçeleri ve ağızlarındaki sayısız dallanmalarına karşılık sınırlı sayıdadır Çoğu tarihî Türk yazı dili alanıyla ilgili elimizde oldukça sınırlı bir dil malzemesi vardır Dolayısıyla Türkçenin tarihsel dönemlerinin tespit edilmesinde, tarihî dönemler arasındaki geçiş ve dallanma proseslerinin, ilişkilerinin belirlenmesinde bu sınırlı dil malzemesi çoğu zaman yetersiz kalmış, bunun yanında başka tarihsel, siyasî ve sosyal olgular, tarihsel dil süreçlerinin belirlenmesinde ölçüt olarak kullanılmıştır

Altay Dil Birliği Dönemi

Kuramsal Altay dilinden ilk olarak Japoncanın, ardından Korecenin ayrıldığı düşünülmektedir Japonca ve Korecenin ayrılmasından sonra Türk-Moğol dilbirliği denen ikinci bir aşama söz konusudur Öte taraftan aynı şekilde Türkçenin Altay dil birliğinden ayrıldığı devir, Türkçenin tarihî devirleri içinde ilk Türkçe devri olarak adlandırılır Yine hipotetik şekillere dayalı bu döneme ait sınırlı bilgimiz vardır

İlk Türkçe Dönemi-Çuvaş-Türk Dil Birliği Dönemi (Pre-Turkic)

İlk Türkçe (Pre-Turkic) döneminin başlangıcı kesin olarak bilinmemekle birlikte; Milattan önce birkaç bin yıllık dönemi kapsadığı tahmin edilmekte ve Milat sıralarında sona erdiği düşünülmektedir İlk Türkçe dönemi Türkçenin Ana Altaycadan ayrıldıktan sonraki ilk dönemi kabul edilebilir Bu döneme Çuvaş-Türk dilbirliği dönemi adı da verilmektedir

Ana Türkçe Dönemi (Proto-Türkçe)

Milat sıralarında başladığı kabul edilen Ana Türkçe (veya Proto-Türkçe) dönemi ise Hun çağı ile ilişkilendirilmektedir Proto-Türkçe veya diğer bir deyişle Ana Türkçe, bugün için kesin olarak bilinmeyen, ancak muhtemel tarihlendirmesi Hun çağı olarak yapılan bir devrede iki ana kola ayrılmıştır