Edebiyat Anonim Halk Edebiyatı

**Prof. Dr. Sinsi** · 10-10-2012

B-İSLAMİ DÖNEMDE NAZIM BİÇİMLERİ VE TÜRLERİ

A-HALK EDEBİYATI ŞİİR TÜRLERİ

Anonim Halk Şiiri Nazım Biçimleri:

Mani,Türkü,Destan,Tekerleme,Ninni

Anonim halk edebiyatı, yazanı ya da söyleyeni bilinmeyen bütün sözlü ve yazılı ürünleri kapsar

Halk öyküleri (destansı öyküler, destanlar, tarihler, menkıbeler, âşık Öyküleri, masallar, efsaneler, fıkralar), türküler, maniler, atasözleri, bilmeceler, seyirlik halk oyunları (karagöz, ortaoyunu, meddah), anonim halk edebiyatı kapsamına girer

Bütün halk ozanları, bu tür anonim ürünlerin bir türs aklayıcısı,taşıyıcısı, ileticisi gibi görev yapmışlar, meraklı kimseler de, bu ürünleri "cönk" adı verilen uzun defterlere yazmışlardır

Söyleyeni belli olmayan, ağızdan ağza, kulaktan kulağa yayılan, halkın ortak malı olan ürünlerin oluşturduğu edebiyattır

Anonim Halk Şiiri Özellikleri şunlardır:

1) Belli bir sahibi yoktur

Halkın ortak malı olan ürünlerden oluşur

2) Dili sade, akıcı bir halk Türkçesidir

3) Şiirlerde hece ölçüsünün 7'li, 8'li, 11'li kalıpları ağırlıklı olarak kullanılır

4) Somut ve gerçeklerle iç içe bir edebiyattır

5) Şiirlerinin nazım birimi dörtlüktür

6) En çok yarım kafiye kullanılmıştır

Bazı manilerde cinaslı kafiye görülür

7) Mecazlara ve edebi sanatlara fazla yer verilmez

8) Ölüm, aşk, tabiat sevgisi, ayrılık acısı, özlem, yiğitlik, toplumsal aksaklıklar gibi konular

işlenir

9) Sözlü geleneğe dayanır

10) Anonim halk edebiyatı ürünleridir; mani, ninni, türkü, destan, tekerleme, bilmece, masal

MÂNİ:

Halk şiirinde en küçük nazım biçimidir

Yedi heceli dört dizeden oluşur

Uyak düzeni aaxa şeklindedir

Birinci ve üçüncü dizeleri serbest, ikinci ve dördüncü dizeleri uyaklı mâniler de vardır (xaxa)

Mânilerin ilk iki dizesi uyağı doldurmak ya da temel düşünceye bir giriş yapmak için söylenir

Temel duygu ve düşünce son dizede ortaya çıkar

Başlıca konusu aşk olmakla birlikte bunun dışında türlü konularda da yazılabilir

Le beni eyle beni a İpek yorgan düreyim a

Elekten ele beni a Aç koynuna gireyim a

Alacaksan al artık x Açıldıkça ört beni x

Düşürme dile beni a Var olduğun bileyim a

Birinci dizesi yedi heceden az olan mâniler de vardır

Dizeleri cinaslı uyaklarla kurulduğu için böyle mânilere "Cinaslı Mâni" ya da "Kesik Mâni" denir

Bu gün al sürüne

Yârim giymiş bugün al Madem çoban değilsin

Şâd edersen bugün et Ardındaki sürü ne

Can alırsan bugün al Ben bir körpe kuzuyum

aL kat beni sürüne

Beni böyle yandıran

Sürüm sürüm sürüne

Düz Mani: Yedişer heceli dört dizeden oluşur

Kafiyeleri çokluk cinassızdır

Kesik mani: Birinci dizesi 7 heceden az, anlamlı ya da anlamsız bir sözcük grubu olan maniler

Bu kesik dize sadece kafiyeyi hazırlar

Cinaslı mani: Kesik manilerde eğer kafiye cinaslı ise bunlara cinaslı mani denir

Yedekli (artık) mani: Düz maninin sonuna aynı kafiyede iki dize daha eklenerek söylenen maniler

Cinaslı kafiye kullanılmaz, birinci dizeleri anlamlıdır

Deyiş: İki kişinin karşılıklı söylediği manilerdir

Soru yanıt şeklinde düzenlenir

Bir başka kişinin ağzındanmış gibi aktarıldığı şekilleri de vardır

(gelin)

kaynanayı nitmeli,

merdivenden itmeli,

tenger menger giderken,

imanada gelip tutmalı

(kaynana)

Çürük gelin ne derdin

Gelin değil kedersin

Yoğurda zehir koydum

Yesin yesin gebersin

(gelin)

kaynanayı nitmeli,

kaynar kazana atmalı,

yandım gelin dedikçe,

altına odun atmalı

(kaynana)

Bahçe çapa istiyo

İşçi para istiyo

Düşük çeneli gelin

Çamdan sopa

(gelin)

kaynanam kazan karası,

görümcem kahve tavası,

ikiside ölesi,

oğluda bana kalası

(kaynana)

Eli elçekli gelin

Kolu kolçaklı gelin

Oğlanı ben doğurdum

Şişe bacaklı gelin

Mani", Doğu Anadolu'da "bayatı", Urfa'da "hoyrat"

gibi adlar alır

TÜRKÜ:

Türlü ezgilerle söylenen anonim halk şiiri nazım biçimidir

Söyleyeni belli türküler de vardır

Halk edebiyatının en zengin alanıdır

Anadolu halkı bütün acılarını ve sevinçlerini türkülerle dile getirmiştir

Türkü iki bölümden oluşur

Birinci bölüm asıl sözlerin bulunduğu bölümdür ki buna "bent" adı verilir

İkinci bölüm ise bentlerin sonunda yinelenen nakarattır

Bu bölüme "bağlama" ya da "kavuştak" denir

Türküler, genellikle yedili, sekizli, on birli hece kalıplarıyla yazılmıştır

Konuları çok değişik olabilir

Ninniler de bu gruptandır

Söğüdün yaprağı narindir narin

İçerim yanıyor dışarım serin ( bent )

Zeynep'i bu hafta ettiler gelin

Zeynebim Zeynebim anlı Zeynebim

Üç köyün içinde şanlı Zeynebim

( nakarat )

UYARI: Daima bir ezgi ile söylenen "ninni" ve "ağıt" türleri de türkü kapsamındadır

Yani ninniler ve ağıtlar bağımsız bir nazım biçimi değil, türkü biçiminin türleridir

Bunlar da anonim ürünlerdir

Ancak koşma biçimindeki kimi ağıtların söyleyenleri bellidir; onlar da bestelendiklerinde türküleşirler

AĞITLAR

Sevilen bir kişinin ölümünden duyulan acıyı dile getiren ve her zaman bir ezgiyle söylenen şiirlerdir

Ağıtlar aslında bir türkü çeşididir

Dörtlüklerden oluşur

11'li hece ölçüsüyle söylenir

Genellikle uzun hava ve kırık hava denilen ezgilerle terennüm edilir

Koşmanın bir çeşidi olan ağıtla karıştırılmamalıdır

Aşık Edebiyatı'ndaki ağıtın söyleyeni bellidir

Ağıt - Doğu Anadolu yöresi

Can evimden vurdu felek neyleyim

Ben ağlarım çelik teller iniler

Ben almadım toprak aldı koynuna

Yarim diyen bülbül diller iniler

Gider oldum Avşar ili yoluna

Bakmam gayrı bu diyarın gülüne

Karaları taksın çapar koluna

Yağız atlı nice kollar iniler

NİNNİLER

Her zaman bir ezgiyle söylenen, türkü biçiminde oluşturulan ve küçük çocukları uyutmak için söylenen şiirlerdir

Aslında bir türkü çeşididir

Genellikle dörtlüklerden oluşur

8'li ve 11'li hece ölçüsü kullanılmıştır

Bazı ninnilerde hece ölçüsüne dikkat edilmediği görülür

Söyleyeni belli olmayan bu ürünler dörtlüklerden ve nakarat bölümlerinden oluşur

Elime aldım kelebi

Dolaştım Şam'ı Halep'i

Çorum'da yatan Elvan Çelebi

O da sana himmet etsin

Allah sana ömür versin ninni

Benim çağam nartanesi

nartanesi nurtanesi

anasının bir tanesi

ninni bebeğim ninni

ninni güzelim ninni

Benim çağam uyuyacak

uyuyup da büyüyecek

okullara gidecek

büyük adam olacak

ATASÖZLERİ

Uzun deneyim ve gözlem ürünü olan, topluma bir öğüt vererek doğru yolu göstermeye çalışan kısa, özlü sözlerdir

İslamiyet öncesi edebiyatta sav olarak bilinen atasözlerinin çoğu hece ölçüsüne uygun ve sanatlıdır

Atasözlerinde genellikle geniş zaman kipi kullanılır

Didaktik özellikler taşıyan atasözleri hem gerçek, hem de mecaz anlam taşır

"Bol zamanda dar harcanan, dar zamanda bol harcanır

"

BİLMECELER

Bir varlık veya nesnenin adını anmadan niteliklerini üstü kapalı bir biçimde söyleyerek o varlık, nesne veya kavramın ne olduğunu dinleyene buldurmayı amaçlayan sözlerdir

Çoğu ölçülü, kafiyeli, aliterasyonlu ve cinaslı olan bilmeceler birer söz oyunu niteliğindedir

Bilmecelere Divan Edebiyatı'nda Muamma adı verilmiştir

"Elimde bir tane/İçinde bin tane" Nar

Manisa'dan, Tire'den, şimdi geçti buradan

(Rüzgar)

Burdan vurdum kılıcı, Halep'ten çıktı ucu

(Şimşek)

10-10-2012	#1
Prof. Dr. Sinsi	Edebiyat Anonim Halk Edebiyatı B-İSLAMİ DÖNEMDE NAZIM BİÇİMLERİ VE TÜRLERİ A-HALK EDEBİYATI ŞİİR TÜRLERİ Anonim Halk Şiiri Nazım Biçimleri: Mani,Türkü,Destan,Tekerleme,Ninni Anonim halk edebiyatı, yazanı ya da söyleyeni bilinmeyen bütün sözlü ve yazılı ürünleri kapsar Halk öyküleri (destansı öyküler, destanlar, tarihler, menkıbeler, âşık Öyküleri, masallar, efsaneler, fıkralar), türküler, maniler, atasözleri, bilmeceler, seyirlik halk oyunları (karagöz, ortaoyunu, meddah), anonim halk edebiyatı kapsamına girer Bütün halk ozanları, bu tür anonim ürünlerin bir türs aklayıcısı,taşıyıcısı, ileticisi gibi görev yapmışlar, meraklı kimseler de, bu ürünleri "cönk" adı verilen uzun defterlere yazmışlardır Söyleyeni belli olmayan, ağızdan ağza, kulaktan kulağa yayılan, halkın ortak malı olan ürünlerin oluşturduğu edebiyattır Anonim Halk Şiiri Özellikleri şunlardır: 1) Belli bir sahibi yoktur Halkın ortak malı olan ürünlerden oluşur 2) Dili sade, akıcı bir halk Türkçesidir 3) Şiirlerde hece ölçüsünün 7'li, 8'li, 11'li kalıpları ağırlıklı olarak kullanılır 4) Somut ve gerçeklerle iç içe bir edebiyattır 5) Şiirlerinin nazım birimi dörtlüktür 6) En çok yarım kafiye kullanılmıştır Bazı manilerde cinaslı kafiye görülür 7) Mecazlara ve edebi sanatlara fazla yer verilmez 8) Ölüm, aşk, tabiat sevgisi, ayrılık acısı, özlem, yiğitlik, toplumsal aksaklıklar gibi konular işlenir 9) Sözlü geleneğe dayanır 10) Anonim halk edebiyatı ürünleridir; mani, ninni, türkü, destan, tekerleme, bilmece, masal MÂNİ: Halk şiirinde en küçük nazım biçimidir Yedi heceli dört dizeden oluşur Uyak düzeni aaxa şeklindedir Birinci ve üçüncü dizeleri serbest, ikinci ve dördüncü dizeleri uyaklı mâniler de vardır (xaxa) Mânilerin ilk iki dizesi uyağı doldurmak ya da temel düşünceye bir giriş yapmak için söylenir Temel duygu ve düşünce son dizede ortaya çıkar Başlıca konusu aşk olmakla birlikte bunun dışında türlü konularda da yazılabilir Le beni eyle beni a İpek yorgan düreyim a Elekten ele beni a Aç koynuna gireyim a Alacaksan al artık x Açıldıkça ört beni x Düşürme dile beni a Var olduğun bileyim a Birinci dizesi yedi heceden az olan mâniler de vardır Dizeleri cinaslı uyaklarla kurulduğu için böyle mânilere "Cinaslı Mâni" ya da "Kesik Mâni" denir Bu gün al sürüne Yârim giymiş bugün al Madem çoban değilsin Şâd edersen bugün et Ardındaki sürü ne Can alırsan bugün al Ben bir körpe kuzuyum aL kat beni sürüne Beni böyle yandıran Sürüm sürüm sürüne Düz Mani: Yedişer heceli dört dizeden oluşur Kafiyeleri çokluk cinassızdır Kesik mani: Birinci dizesi 7 heceden az, anlamlı ya da anlamsız bir sözcük grubu olan maniler Bu kesik dize sadece kafiyeyi hazırlar Cinaslı mani: Kesik manilerde eğer kafiye cinaslı ise bunlara cinaslı mani denir Yedekli (artık) mani: Düz maninin sonuna aynı kafiyede iki dize daha eklenerek söylenen maniler Cinaslı kafiye kullanılmaz, birinci dizeleri anlamlıdır Deyiş: İki kişinin karşılıklı söylediği manilerdir Soru yanıt şeklinde düzenlenir Bir başka kişinin ağzındanmış gibi aktarıldığı şekilleri de vardır (gelin) kaynanayı nitmeli, merdivenden itmeli, tenger menger giderken, imanada gelip tutmalı (kaynana) Çürük gelin ne derdin Gelin değil kedersin Yoğurda zehir koydum Yesin yesin gebersin (gelin) kaynanayı nitmeli, kaynar kazana atmalı, yandım gelin dedikçe, altına odun atmalı (kaynana) Bahçe çapa istiyo İşçi para istiyo Düşük çeneli gelin Çamdan sopa (gelin) kaynanam kazan karası, görümcem kahve tavası, ikiside ölesi, oğluda bana kalası (kaynana) Eli elçekli gelin Kolu kolçaklı gelin Oğlanı ben doğurdum Şişe bacaklı gelin Mani", Doğu Anadolu'da "bayatı", Urfa'da "hoyrat" gibi adlar alır TÜRKÜ: Türlü ezgilerle söylenen anonim halk şiiri nazım biçimidir Söyleyeni belli türküler de vardır Halk edebiyatının en zengin alanıdır Anadolu halkı bütün acılarını ve sevinçlerini türkülerle dile getirmiştir Türkü iki bölümden oluşur Birinci bölüm asıl sözlerin bulunduğu bölümdür ki buna "bent" adı verilir İkinci bölüm ise bentlerin sonunda yinelenen nakarattır Bu bölüme "bağlama" ya da "kavuştak" denir Türküler, genellikle yedili, sekizli, on birli hece kalıplarıyla yazılmıştır Konuları çok değişik olabilir Ninniler de bu gruptandır Söğüdün yaprağı narindir narin İçerim yanıyor dışarım serin ( bent ) Zeynep'i bu hafta ettiler gelin Zeynebim Zeynebim anlı Zeynebim Üç köyün içinde şanlı Zeynebim ( nakarat ) UYARI: Daima bir ezgi ile söylenen "ninni" ve "ağıt" türleri de türkü kapsamındadır Yani ninniler ve ağıtlar bağımsız bir nazım biçimi değil, türkü biçiminin türleridir Bunlar da anonim ürünlerdir Ancak koşma biçimindeki kimi ağıtların söyleyenleri bellidir; onlar da bestelendiklerinde türküleşirler AĞITLAR Sevilen bir kişinin ölümünden duyulan acıyı dile getiren ve her zaman bir ezgiyle söylenen şiirlerdir Ağıtlar aslında bir türkü çeşididir Dörtlüklerden oluşur 11'li hece ölçüsüyle söylenir Genellikle uzun hava ve kırık hava denilen ezgilerle terennüm edilir Koşmanın bir çeşidi olan ağıtla karıştırılmamalıdır Aşık Edebiyatı'ndaki ağıtın söyleyeni bellidir Ağıt - Doğu Anadolu yöresi Can evimden vurdu felek neyleyim Ben ağlarım çelik teller iniler Ben almadım toprak aldı koynuna Yarim diyen bülbül diller iniler Gider oldum Avşar ili yoluna Bakmam gayrı bu diyarın gülüne Karaları taksın çapar koluna Yağız atlı nice kollar iniler NİNNİLER Her zaman bir ezgiyle söylenen, türkü biçiminde oluşturulan ve küçük çocukları uyutmak için söylenen şiirlerdir Aslında bir türkü çeşididir Genellikle dörtlüklerden oluşur 8'li ve 11'li hece ölçüsü kullanılmıştır Bazı ninnilerde hece ölçüsüne dikkat edilmediği görülür Söyleyeni belli olmayan bu ürünler dörtlüklerden ve nakarat bölümlerinden oluşur Elime aldım kelebi Dolaştım Şam'ı Halep'i Çorum'da yatan Elvan Çelebi O da sana himmet etsin Allah sana ömür versin ninni Benim çağam nartanesi nartanesi nurtanesi anasının bir tanesi ninni bebeğim ninni ninni güzelim ninni Benim çağam uyuyacak uyuyup da büyüyecek okullara gidecek büyük adam olacak ATASÖZLERİ Uzun deneyim ve gözlem ürünü olan, topluma bir öğüt vererek doğru yolu göstermeye çalışan kısa, özlü sözlerdir İslamiyet öncesi edebiyatta sav olarak bilinen atasözlerinin çoğu hece ölçüsüne uygun ve sanatlıdır Atasözlerinde genellikle geniş zaman kipi kullanılır Didaktik özellikler taşıyan atasözleri hem gerçek, hem de mecaz anlam taşır "Bol zamanda dar harcanan, dar zamanda bol harcanır " BİLMECELER Bir varlık veya nesnenin adını anmadan niteliklerini üstü kapalı bir biçimde söyleyerek o varlık, nesne veya kavramın ne olduğunu dinleyene buldurmayı amaçlayan sözlerdir Çoğu ölçülü, kafiyeli, aliterasyonlu ve cinaslı olan bilmeceler birer söz oyunu niteliğindedir Bilmecelere Divan Edebiyatı'nda Muamma adı verilmiştir "Elimde bir tane/İçinde bin tane" Nar Manisa'dan, Tire'den, şimdi geçti buradan (Rüzgar) Burdan vurdum kılıcı, Halep'ten çıktı ucu (Şimşek)