Genleri Çözmek Herşey Mi?

Milyarlarca hücrenin mükemmel bir plân ve program dahilinde dokular, organlar Sistemler şeklinde organize olduğu insan vücudu, çeşitli açılardan ele alınarak anlaşılmaya çalışılmaktadır

Mühendisler onu en mükemmel bir makine olarak tarif ederken, kimyacılar muhteşem bir kimyevi fabrika olarak görmektedir Moleküler biyologlar ve genetik mühendisleri ise, insan vücûdunu, bilginin yapı ve fonksiyon açısından harika bir şekilde organize edilip işletildiği bir kütüphane olarak ele almaktadırlar

İnsan vücûdunu oluşturan kütüphanenin birer kopyası her hücreye, nükleik asitler (DNA ve RNA) şeklinde yerleştirilmiştir DNA ve RNA moleküllerinde kodlu bilgilerin kullanılması veya kullanılmamasının yer, zaman ve şartlara göre ayarlanışı bambaşka mucizevî bir boyut

Nükleik asitler, biyolojik hayatın sırlarını taşıyan bilgi yüklü kimyevî moleküllerdir Sağlam DNA molekülüne sahip kimselerin vücut fonksiyonları hatasız şekilde çalışmaktadır Hatalı veya eksik kodlu DNA molekülüne sahip kimselerin bünyelerinde çeşitli rahatsızlıklar ortaya çıkabilmektedir

İlâhî kader programının küçük bir temsilini andıran DNA molekülünün bilgisi, protein sentezi yoluyla icraata dökülmektedir

Dünyanın en büyük araştırma projelerinden olan İnsan Genomu Projesi (kromozom ve genleri ayrıntılı şekilde haritalama), DNA ve proteinlerden yapılmış kromozom denilen bilgi paketlerinin sırlarını çözmeyi hedeflemektedir

İnsandaki mevcut 23 çift kromozomun herbiri üzerinde bulunan genlerin yerlerini ve birbirlerine olan uzaklıklarını tesbit etme işlemi, “kromozom haritalaması” olarak adlandırılır Genlerin yerlerinin tayin edilmesinde çeşitli fizikî ve biyokimyevî metodlar kullanılmaktadır

İnsan genomu projesini yürütenlerden biri olan Dr Collins’e göre, kromozom üzerinde bir genin yerleştiği noktayı belirlemek, bir ülkenin doğusu ile batısı arasında, hangi şehirde, hangi ilçede ve caddede olduğunu bilmediğimiz bir evin herhangi bir odasındaki yanmayan bir ampulü bulmaya çalışmak gibi bir şeydir

Bu da kromozom haritalamasında kullanılan teknik ve stratejilerin oldukça karmaşık ve hassas olduğunu gösterir Ancak bir genin yeri tesbit edildikten sonra özel işaretleyicilerle o gen üzerindeki bilgi akışını kontrol etmek kolaylaşmaktadır

İnsan genomu (insan kromozomlarının bütününü) haritalama işi tamamlandığında, tahminî 4000’i aşkın genetik hastalığa sebeb olan gen veya genlerin belirlenmesinde ve bu hastalıklardan korunma veya tedavide büyük ilerlemeler kaydedilecektir

Bugün yapılabildiği kadarıyla da olsa, mevcut kromozom haritaları, insan sağlığı, ziraat, çevre ve biyoteknoloji alanlarında genlere dayalı çalışmalar yapmak isteyen araştırmacılarla büyük kolaylıklar sağlamaktadır

Meselâ, pankreas hücrelerinde insülin üreten genlerdeki bir arıza, yeterli miktarda insülin üretimine engel olmaktadır Bu insülin geninin yerinin ve şifresinin bilinmesi, insan insülin geninin bakterilere aktarılmasının ve bakterilerin insülin sentez etmesinin yollarını açmıştır Şimdi pek çok şeker hastası, bakterilere sentez ettirilen insülini kullanmaktadır Şimdiki hedef ise, insandaki arızalı insülin genini sağlam olanla değiştirmektir

Değişik usullerle yapılan bazı çalışmalarda kısmî başarılar elde edilmiştir Bugün insan vücûdunun herhangi bir kısmından alınacak küçük bir doku parçasından (birkaç yüz hücre), o insana ait birçok genetik hususiyet anlaşılabilmektedir İnsanın genetik özelliklerinin eksiklik ve fazlalıklarını, özel referans DNA dizileriyle ortaya konabilmektedir

İnsanlar, genom projesinin sağladığı bilgiler ışığında yapılan genetik testlerle, potansiyel olarak ne gibi kalıtsal hastalıklar taşıdıkları hangi kabiliyetlere ve bozukluklara yatkın oldukları hakkında fikir sahibi olmaya başlamışlardır

İnsan genomunun haritalanması işverenlere, işe alacakları kimselerin, potansiyel olarak kalıtsal hastalıkları taşıyıp taşımadıklarını önceden bilme ve bu hastalığa sahip olma riskinde olan kişilerin kuruma getirecekleri maddî yükü önceden tahmin etme ve ona göre işe almada yeni standartlar getirilmesi imkânını sunmuştur

Genetik testlerin, işe alınmalarda kullanılması şart olduğu takdirde, kalıtsal hastalıkları taşıyan kimseler işe alınmada güçlüklerle karşılaşabileceklerdir Bu noktadan insan genomunun haritalanması düşüncesi, bir kısım tartışmaları beraberinde getirmektedir

Meselâ yukarıdaki durum dikkate alındığında, genetik testler sonucunda işine son verilen bir kimse yeni bir işi nasıl bulacaktır? Genetik testler sonucu ekonomik maliyeti çok yüksek genetik hastalıklara maruz çocuk doğurma ihtimali olan insanlar, ya özel sigorta kurumlarınca sigorta edilmeyecek veya sağlıklı insanlara kıyasen daha fazla para ödemek zorunda kalacaklardır

Psikolojik açıdan düşünüldüğünde insanların genetik testlerle kendilerinin sosyal ve ekonomik statülerinin belirlenmelerine razı olmaları mümkün görünmemektedir Ayrıca ne kadarımız genetik testler vasıtasıyla kendi kusurlarımızı görmek isteriz?

ABD’de Time dergisi ile CNN televizyonunun ortaklaşa yaptıkları bir ankette insanlara genetik testler kullanarak gelecekte ne gibi hastalıklara duçar olabileceklerini veya yatkın olduklarını öğrenmeyi mi yoksa öğrenmemeyi mi istedikleri soruldu Ankete katılanların % 49’u bunu öğrenmek istemediklerini bildirdiler Aynı ankette, böyle genetik testlerin insanların sigorta ücretlerini takdir etme konusunda bir kriter olarak kullanılıp kullanılmaması sorulduğunda % 90’ı olumsuz cevap vermiştir

Suç işlemiş insanlar üzerinde yapılan bir genetik analiz, bu insanlarda belli bir genin özellikle bulunduğunu ve bu geni taşıyan insanların, suç işleme meylinde olduklarını ortaya çıkarırsa, bu ne kadar gerçeği yansıtacaktır Bu analizlerin doğruluğundan nasıl emin olacağız? Belli bir genin, suç işlemiş insanlarda daha fazla bulunması, suç işleme olayı ile nasıl ilişkilendirilecek ve bu ilişki gerçekten sebep-sonuç ilişkisi sayılabilir mi?

Ancak, bu tip genetik analizlerin yetersizliği ortaya çıktıkça eğitimin, anne babanın, dinin, içinde yaşanılan toplumun bu irsî eğilimleri ıslah etme ve yönlendirmedeki rolü daha iyi anlaşılır hale gelecektir Çünkü insanın biyolojik yapısının yanında ruhî yapısı ve özellikleri vardır Biz insan olarak ne sadece biyolojik, ne de ruhî özelliklerimizin ürünüyüz Gerçekte ikisinin bir arada etkileşmesinin sonucunda hayatımızı sürdürebilmekteyiz

Şu anda tıbbî açıdan teknoloji bize, hamileliğin 9-12 haftaları arasında fetusun chorion villüs örneklerinden yapılan DNA analizleriyle yaygın ve sık görülen birçok genetik hastalığın (talassemi, down sendromu, sistik fibrosiz, vb) önceden belirlenebilmesi imkânını sunmaktadır

Doğum öncesi genetik testler sonucunda anne karnındaki çocuğun bu hastalığı taşıdığı tesbit edildiğinde, isteyen aile, işin dinî ve ahlâkî yönünü de dikkate alarak veya almayarak gönüllü düşük yapma ve ikinci defa sağlıklı fetus oluşturma imkân ve tercihine de sahip olabilmektedir Günümüzde genetik testler nişanlılık döneminde veya hamilelik öncesinde yapılarak ailelere koruyucu temelli genetik danışmanlık verilmektedir

Tabii ki, her bir teknolojik imkânın iyi veya kötü yönde kullanılabildiğinin sayısız örnekleri günümüzde mevcuttur Böyle bir imkânın kötü yönde kullanıldığına dair çarpıcı bir örnek Amerika’da yaşanmıştır Kalifornia’da bir kuruluş, kendi bünyesinde çalışan hamile bir bayanın fetusunun muayenesinde yavrunun kalıtsal bir hastalığı taşıdığını tesbit edince, ülkedeki pahalı sağlık sigortası ücretleri yüzünden, bayana çocuğu aldırmasını söylemiştir

Aksi takdirde, şirketin, böyle bir çocuğun tedavi masraflarını ödeyemeyeceğini ifade etmiştir Sonunda kadın düşük yapmayarak bu hastalıklı çocuğu doğurmuştur Tedavi masrafları çok ağır olan ve hem çocuk hem de ailenin manevî bir ızdırap kaynağı olan bu durumlarda ne yapılması gerektiği, doktorlar, ilahiyatçılar ve içtimaiyatçılar tarafından ele alınmalıdır

Her insanın en büyük ideali sağlam ve sağlıklı nesiller dünyaya getirmektir Günümüzde, DNA teknolojisi bize kalıtsal hastalıklardan korunma yönünde hem doğum öncesi teşhis imkânları hem de koruyucu ağırlıklı tedavi yollarını sunmaktadır Ancak bu imkânları kullanırken insanî ve ahlâkî değerlere saygılı kalarak çözümler üretme ve uygulamalar geliştirme ana hedef olmalıdır

İnsan genom projesinin sağlamış olduğu bilgi birikimi, kötü niyetli kimselerin elinde bir tehlike teşkil ederken, faziletli ve ahlâklı insanların elinde insan sağlığını koruma ve daha da iyileştirme yönünde kullanılabilecektir Meselâ, bu bilgi birikimi Nazi dönemi ırkçılık düşüncelerini yaşatmak isteyenlerin elinde çok tehlikeli olabilecektir

Hayvan ıslah eder gibi insanların da ıslahına çalışılacaktır Damızlık hayvanları seçme ve koruma gibi üstün özelliklere sahip kadın ve erkeklerin çok çocuk yapma imkânları teşvik edilir hale gelebilecektir Nitekim Time dergisinin bildirdiğine göre, 1992 yılında Çin hükümeti, ülke çapında buna benzer bir duyuruda bulundu

Şu anda genetik mühendisliği alanında devam eden çılgınca yarış, ürünlerini topluma sundukça, insanlar birçok problemle karşı karşıya kalmaya devam edecektir Bu problemlerin son bulmasını beklemek yerine, onlara sürekli uygulanabilir çözümler getirme gayretinde bulunmak daha akıllıca bir davranış olacaktır Çünkü bizler bu alanda olabilecek muhtemel gelişmelerin sınırlarım tespit etmede oldukça zorlanmaktayız

Ancak şunu söyleyebiliriz ki, Atoma hükmedebilme çağı başladığında, kimileri bu gücü kitlelerin imha edilmesinde, kimileri de insanlığın hizmetinde kullanmışlardı Dünyamız bugün de benzeri bir durumun eşiğinde Öteden beri bilgi ve teknoloji, inançlı, vicdanlı ve faziletli kimselerin ellerinde insanlığın hizmetinde; bir kısım faziletten ve insanlıktan uzak olanların elinde de insanın aleyhinde kullanılagelmiştir Güzel günler görmek isteyen insanlık, bilgi ve teknolojinin iyi ve faziletli insanların kontrolünde kalmasına çalışmalıdır





Osman Selçuk