Selçuklu Mimarlığı

SELÇUKLU MİMARLIĞI

Selçuklu Mimarlığı,10yüzyıl sonlarından 13yüzyıl sonlarına değin,doğuda Orta Asya sınırlarından batıda Anadolu'ya kadar uzanan,çeşitli Selçuklu hanedanlarının hüküm sürdüğü bölgede ortaya konmuş mimarlık yapıtlarının tümü

İlk Selçuklu mimarlık örnekleri İran'da ortaya çıktıBunların daha eski Karahanlı ve Gazneli mimarlıklarının geleneklerini sürdürdüğü görülüyorduIsfahan gibi önemli merkezlerde büyük mescid-i cumalar inşa edilirken ,yeni büyük camilere gereksinim olmayan Suriye ya da Mısır gibi bölgelerde eski camiler onarılarak kullanıldı ya da küçük camilerle yetinildi



Isfahan Mescid-i Cuması bütün Büyük Selçuklu dinsel yapıları arasında etkisi en yaygın olanıydıBu yapının,kendini izleyen Büyük Selçuklu camilerinin tipik özelliği haline gelen iki öğesi,eyvanları ve mihrap önü kubbesiydiBir başka deyimel eyvan,özel kullanımı olmayan bir mimarlık öğesiydi12yüzyılda Isfahan başta olmak üzere Gülpayegan ,Kazvin,Zevvare,Ardistan gibi kentlerdeki mescid-i cumaların hepsinde dikdörtgen biçimli bir avlunun çevresini saran revaklarla her kenarın ortasındaki birer eyvandan oluşan dört eyvanlı plan şeması uygulandıKubbe de cami,kervansaray ,saray ve türbe gibi çeşitli yapılarda,değişik boyutlarda yer verilen bir öğeydiMescid-i cumalarda da,mihrapla ana eyvanın arasına bir kubbe getiriliyordu( bakmescid-i cuma)

Büyük Selçuklu türbelerinin çoğu önemli dinsel kişilere adanmıştıAma en güzel ve etkileyici türbeler hükümdarlar ,karıları ve vezirleri için yapılanlardıBunlar genellikle tuğladan,kare,çokgen yada dairesel planlı yapılardıÜzerleri kubbeyle ya da içten kubbe,dıştan koni ( bazen de piramit) biçimli bir külahla örtülüyorduDamgan'daki Kırkkızlar Türbesi,Harekkan Kümbetleri,Meraga'daki Kümbet-i Kırmız,Gürgen'deki Kümbet-i Kabus,Hemedan'daki Kümbet-i Kabus,Hemedan'daki Kümbet-i Aleviyan,Tus'taki Gazali Türbesi ilginç türbe örnekleri arasındadır




Büyük Selçuklu medreselerinin çoğu yıkılmış olduğundan,bu yapılar üzerine en çok Anadolu,Suriye ve Mısır'daki örneklerden bilgi idinilebilmektedirÇoğunlukla dört eyvanlı,avlulu şemanın uygulandığı medreselerde dershaneden başka öğrenci ve öğretmenler için hücreler ,yemekhane gibi mekanlar vardıMedrese kurucusunun türbesinin de yapının içinde yer aldığı olurdu

Büyük Selçuklular da kendilerinden önceki Karahanlılar ve Gazneliler gibi önemli kentler arasındaki ana ticaret yolları üzerinde kervansaraylar kurmuşlardıBunların en önemlileri Damgan -Simnan arasındaki Ribat-ı Anuşirvan ,Nişabur -Sebzevar arasındaki Ribat-ı Zafarani,Meşhed-Serahs arasındaki Ribat-ı Şerif'tirDoğu İran ve Kuzey Irak'ta da az sayıda olmakla birlikte ,etkileyici kervansaraylar yapılmıştı

Anadolu Selçukluları Büyük Selçukluların devamı olduğu için mimarlıkları da Büyük Selçuklu mimarlığından plan tiplerinden yapım yöntemlerine kadar pek çok şey almıştıAma yerel öğelerin de özümsenmesiyle kısa bir süre içinde bu konuda özgün bir bireşim ortaya çıktıBüyük Selçuklu mimarlığının dört eyvanlı ,avlulu plan şemasının Anadolu'da camilerde kullanılması,buna karşılık medrese yapılarında çok zengin çeşitlemelerle uygulanması ilginçtir

Anadolu Selçukluları cami yapılarında daha çok Suriye ve Arap camilerindeki gibi çatı örtüsünün çok sayıda ayakla taşındığı plan şemasını kullandılarÇatı örtüsü düz ya da tonozlar halinde oluşturulabiliyordu

Bu arada Büyük Selçuklu camilerindeki mihrap önü kubbesi de çok uygulanan bir öğe olduOrta avlu,büyük olasılıkla iklim koşulları nedeniyle kullanılmadıysada pek çok camide mihrap aksı üzerinde böyle bir avlunun anısı niteliğinde üstü açık ikinci bir kubbeye rastlanıyorduTaşıyıcı ayaklar genellikle ilk dönem yapılarında ağaçtan ,sonrakiler de taştan yapılmıştıBelli başlı örnekler olarak Konya Alaeddin Camisi ,Niğde Alaeddin Camisi ,Malatya Ulucamisi,Amasya Gök Medrese Camisi,Afyon UlucamisiAnkara Arslanhane Camisi,Beyşehir Eşrefoğlu Camisi sayılabilir












Kaynak:AnaBritannica cilt 27 sayfa 293 frmsinsinet için derlenmiştir

Daha çok kümbet diye anılan Anadolu Selçuklu türbeleri çoğunlukla çokgen planlıydıBüyük Selçuklu türbeleri gibi bunlarda çoğu zaman dıştan konik ya da piramit biçimli bir külah,içten kubbeyle örtülüydüİran'daki türbelerden önemli bir farkları ,oturtmalık denen,genellikle kare planlı bir taban üstüne oturmalarıydıBu türün sayısız zengin örneği birçoğu günümüzde de iyi durumda olmakla üzere,Orta Anadolu'dan Doğu Anadolu'ya kadar yayılmaktadır

Büyük Selçuklu mimarlığının gözde öğesi olan eyvanı Anadolu Selçukluları en çok medreselerde kullandılarÜstelik dört eyvanlı,avlulu plan şemasını olduğu gibi uygulamakla kalmayıp bunun,iki ya da üç eyvanlı değişik tiplerini de yarattılarOnların getirdiği bir başka yenilik de medreselerin orta avlusunun üzerini büyük bir kubbeyle kapatmak olduAçık avlulu medreselerin orta avlusunun üzerinibüyük bir kubbeyle kapatmak olduAçık avlulu medreselerin önemli örnekleri Kayseri'deki Çifte Medrese,,Sahibiye Medresesi,Konya'daki Sırçalı Medresesi,Akşehir'deki Taş Medrese,kapalı avlularında Konya daki Karatay Medresesi,İnce Minareli Medrese,Kırşehirde'ki Cacabey Medresesi olarak sıralanabilirAnadolu Selçuklu Medreselerinde görülen başka bir yenilik de Tokat,Sivas ve Erzurumda'ki örneklerinde olduğu gibi,taçkapının iki yanına getirilen bir çift minare ile iyice vurgulanması ve medresenin yatay ön cephesine dikine bir hareket getirilmesiydi





Anadolu Selçuklu sarayları bir bütün olarak Büyük Selçuklu saraylarından daha büyük yapılardıPek çoğu oldukça harap halde günümüze ulaşan bu yapıların dışları yalın görünümlü ama içleri zengin bezemelerle doluyduKonya'daki IIKılıç Arslan Köşkü,Beyşehirdeki Kubadabad Sarayı,Kayseri yakınlarındaki Keykubadiye Sarayı,Haydar Bey Köşkü,Hızır İlyas Köşkü bunların örneklerindendir

Kervansaraylar Anadolu Selçuklularının en önem verdiği yapılardandıAnadolu da da büyük kervan yolları üstünde yer alan bu yapılar ya açık avlulu bir bölümle kapalı bir bölümden ya da bu ikisinin işlevini birleştiren bir tek büyük kütleden oluşuyorduEn önemli örnekleri olarak dıştan kale gibi anıtsal görünümleri ve görkemli birer taş işçiliği içeren taçkapılarıyla iki ayrı Sultan Han,Alay Han,Karatay Han,Alara Han sayılabilirAyrıca bakcami,kervansaray,medres,türbe

Kaynak:AnaBritannica cilt 27 sayfa 293 frmsinsinet için derlenmiştir