Deneme Türünün Tarihi Gelişimi

Deneme Türünün Tarihi Gelişimi

Deneme ve Tarihi - Deneme Türünün Önemli Temsilcileri

XVI yy'da, insanoğlu, yaptığı çeşitli betimlemeler ve gerçekleştirdiği çeşitli anlatılarla, Evren'i tanımladığı, dolayısıyla tanıdığı savındaydı Ama Kopernik'in varsayımı, dünyayı tanımak amacıyla yapılan büyük yolculuklar, bilimin yeni buluşları insanlığın o güne kadarki bilgisini sarstı ve Montaigne'i, insanın kendisini çevreleyen dünyayı tanıdığı konusunda, kuşkuya düşürdü Böyle bir kuşkudan hareket eden Montaigne, insanı varolabilecek tek gerçekle, yani "görece" olan şeyle karşı karşıya getirdi Kendi yaşamında edindiği deneyimleri ele alıp insanın genel yapısını dile getirmeye çalışırken, bilincin sürekli hareket içinde olan gereklilikleri ile doğanmkiler arasında, geçici bir uyum kurdu Montaigne'in Denemeler'i (Essais) Fransa'da olduğu kadar İngiltere'de de büyük ilgi görünce deneme yeni bir edebiyat türü haline geldi ve birçok yazar bu türde yapıtlar yayımlamaya başladı: İngiliz bilim adamı ve felsefecisi Francis Bacon'ın Siyaset ve Ahlak Üstüne Denemeler'i (Essays or Counsels Civil and Moral, 1597); Fransız ahlakçısı Pierre Nicole'ün Essais de morale'i (Ahlak Üstüne Denemeler, 1671-1678); vb Öte yandan, İngiliz deneme yazarlarının, Montaigne'den esinlenmekle birlikte, derin düşünme, söyleşi havası içinde içtenlikle konuşma, öz-yaşamöyküsü üstüne görüşler belirtme gibi özellikler içeren bir deneme anlayışını da sürdürdükleri söylenebilir: Kuru bir anlatımdan uzak durmayı başarmış olan Abraham Coxley'in Kendi Üstüme Deneme'si bunun örneklerinden biridir, John Locke, Essay Concerning Human Understanding (İnsan Anlayışı Üstüne Deneme, 1690) adlı yapıtında, kuram ve uygulama alanında doğuştan bir gerçeğin varolmadığını kanıtlarken, Leibniz de Essais de theodicee sur la bonte de Dieu, la liberte de l'homme et Toriğine du mal'da (Tanrının İyiliği, İnsanın Özgürlüğü ve Kötülüğün Kaynağı Üstüne Teodise Denemeleri, 1710), kötülüğün yarattığı soruna iyimser bir çözüm getirerek, akıl ile inanç uygunluğunu belirtti ve Tanrı'nın geleceği bilmesi, insanın özgürlüğü gibi temel sorunları ele aldı David Hume, bazı denemelerinde ulusların zenginliklerinin niteliği ve nedenleri üstünde durarak, liberal okulun görüşlerinin temelini attı Voltaire, Essai sur Jes moeurs et l'esprit des nations (Ulusların Töreleri ve Düşünce Biçimi Üstüne Deneme, 1756) adlı yapıtında, evrensel bir uygarlığın görünümünü çizmeye çalışırken, alanını insan tutkularına doğru genişleterek, insan düşüncesinin eksiksiz bir akılcı bilgiye nasıl ulaştığını ortaya koydu Bütün bu denemeleri örnek alan birçok yazar ve felsefeci, özellikle de Maine de Biran, Descartes, Goethe, Diderot ve Rousseau, denemeleriyle, anlatımdan çok konuya önem vererek, insanı ilgilendiren çeşitli sorunları ortaya attılar Böylece her çeşit dogmacılıktan kurtularak nesnelerin karmaşıklığının bilincine varmaya çalışıldı ve denemeler yüzyıllar boyunca birbirini izledi Erasmus'un 1524'te Luther'in dinsel reformuna karşı yayımladığı denemelerinden, Marcel Mauss'un ilkel toplumlardaki değişim (mübadele) yapılarına değindiği denemelerine (1926) kadar geçen süre içinde, deneme daha genel bir düzleme aktarıldı ve bazı düşüncelerin zihinsel açıdan ulaştıkları en son aşamanın simgesi haline geldi

Çağdaş Deneme

Çağımızda deneme, yazar ile kitap arasındaki ilişkiler üstünde durmakta (Maurice Blanchot), yeni bir evrensel hümanizmayı dile getirmekte (Andre Malraux), yazarın durumunu değerlendirmektedir (Jean-Paul Sartre) Şiirleriyle olduğu kadar denemeleriyle de çağdaş edebiyatın önemli temsilcilerinden olan Paul Valery "akla aykırı gibi gelen araştırmaların, beklenmedik buluşların ortaya çıkmasına neden olduğunu" ileri sürmüştür Alain'e göre, "gerçek düşünceler bir gelişme göstermezler" Maurice Blanchot da bu görüşten hareket ederek "geliştirmemeyi öğrenmek, düşünce sanatının bir parçasıdır" der Demek ki, deneme, yineleme eyleminden, ısrarlı bir sorgulamadan kaynaklanır; ama bunu yaparken de, anlatımını sorular biçiminde ortaya koymaktan özellikle kaçınarak "söz"ü "sonsuz bir söyleşi'ye bağlayan tekniği benimser Öte yandan, çağdaş deneme insan davranışlarmdaki simgesel işlevi de ele almaya yönelmiştir: Roman Jakobson'un dilbilim konusundaki denemeleri; Freud'un psikanaliz konusundaki yapıtlarının büyük bir bölümü; Glaude Levi-Strauss'un insan bilime yönelik çalışmaları; vb

Türk Edebiyatında Deneme

Türk edebiyatında deneme türünde, roman, öykü, vb türlerde olduğu gibi, Tanzimat'tan sonra ilk ürünler verilmeye başlandı Ama Tanzimat dönemi yazarları, toplumsal sorunları birer ahlakçı gözüyle görüp çözümlemeye çalıştıklarından, edebiyat ve kültür düzleminde biz'den ben'e (bireye) geçemediklerinden, deneme türünün gerektirdiği kültür birikiminden yoksun olduklarından, makale, sohbet gibi yazı türlerinden sıyrılıp denemeye yönetemediler Denemenin gerektirdiği bireysel, özgür tutum, özellikle Servet-i Fünun döneminde oluşmaya başladı (bunda, özellikle romanlarda bireyin yaşamının derinlemesine incelenmesinin, Batı edebiyatlarından çevrilen yapıtlarda bireye büyük önem verildiğinin anlaşılmasının payı büyüktür); böylece "kalem tecrübesi" denilen deneme türünün klasik tanımına uygun düşecek yazılar dergi ve gazete sayfalarında görülmeye başlandı Türk edebiyatında Cenap Sahabettin, Ahmet Rasim, Ahmet Haşim ve Yahya Kemal ilk deneme yazarları olarak kabul edilir Cumhuriyet döneminin getirdiği özgürlük, çağdaşlık gibi toplumsal-siyasal kavramların yanı sıra, toplum içinde bireyin konumu, daha da belirgin bir biçim almış, yeni siyasal düzenin, oluşturmaya çalıştığı laik-demokratik kültür ortamı da, deneme türünün gelişmesine büyük ölçüde katkıda bulunmuş, bu dönemde deneme türünü temellendiren iki yazar yetişmiştir: Nurullah Ataç, Sabahattin Eyüboğlu

Türk Edebiyatında Başlıca Deneme Yazarları Ve Eserleri

Adnan Adıvar, Dur Düşün (1950) Oktay Akbal, Yaşamı Yeniden Kurmak (1979)
Çetin Altan, Bir Yumak İnsan (1977; 1978 TDK Deneme Ödülü) Melih Cevdet Anday, Doğu-Batı (1961)
Nurullah Ataç, Diyelim (1954) Asım Bezirci, Bilimden Yana-Sosyalizme Doğru (1963,1976) Salâh Birsel, Kurutulmuş Felsefe Bahçesi (1979)
Orhan Burian, Denemeler Eleştiriler (1964)
Cemal Süreya, Şapkam Dolu Çiçekle (1982)
Ferit Edgü, Ders Notları (1978) Azra Erhat, İşte İnsan-Ecce Homo (1969)
Sabahattin Eyüboğlu, Denemeler (1974)
Vedat GünyoL, Daldan Dala (1982) Selim İleri, Düşünce ve Duyarlık (1982)
Attilâ İlhan, Hangi Batı (1972) Ceyhun Atuf Kansu, Köy Öğretmenine Mektuplar (1964; 1965 TDK Deneme Ödülü)
Mehmet Kaplan, Büyük Türkiye Rüyası (1969)
Mehmet Salihoğlu, Gün Işığına Çıktıkça (1975)
Memet Fuat, Düşünceye Saygı (1960)
Haldun Taner, Hak Dostum Diye Başhyalım Söze (1978) Ahmet Hamdi Tanpınar, Beş Şehir (1946)
Erol Toy, Günü Gününe (1981) Halit Ziya Uşaklıgil Sanata Dair (3 cüt, 1938-1955) Nermi Uygur, Güneşle (1969) Suut Kemal Yetkin, Denemeler (1972)