Doğu Gök-türk Hakanlığı

DOĞU GÖK-TÜRK HAKANLIĞI

'DOĞU GÖK-TÜRK HAKANLIĞI

İşbara zor şartlar altında idi Yüksek rütbeli kumandanlardan şüphelenmeğe ve onları cezalandırmağa başladı Bu davranışları karşısında bazı prenslerle kumandanlardan bir kısmı Çin'den yardım istemek zorunda kaldı Çevresinde nefret ve korku uyandıran İşbara'da kudretinden çok şey kaybettiğini görüyordu Kendiside Çin hükümdarına başvurarak barış dileğinde bulundu Çinliler bunu sevinçle karşıladılar ve ünlü Çin generali Çang-sun Şeng başkanlığında bir heyeti İşbara'ya gönderdiler

İşbara ile yıllarca mücadele eden bu adam Türkleri çok yakından tanıyordu General görüşmede İşbara'ya karısının ve diğer Türk ileri gelenlerinin önünde hakaret edecek kadar ileri gitti Çin imp oğlu'' olduğunu kabul eden İşbara'yı BENDE ilan ettikten sonra ülkesine döndü



Doğu Göktürk Hakanlığı böylece Çin himayesine girmiş oldu

ÇİN BASKISI

Türkleri büsbütün Çinlileştirmek maksatıyla, halkı Çince konuşmaya, Çinliler gibi giyinmeye, Çin adetlerini kabule zorlaması için İşbara'yı sıkıştırmaya başladı

Hakan, Çin imp gönderdiği 585 tarihli mektubunda bu istekleri şöyle cevaplandırdı: ''Size bağlı kalacak, haraç verecek, kıymetli atlar hediye edeceğim Fakat dilimizi değiştiremem, uzun saçlarımızı kestiremem, halkıma sizin elbiselerinizi giydiremem, adetlerinizi, kanunlarınızı alamam Bütün bunların imkanı yoktur, çünkü bu bakımdan halkım, bütün milletim hassasiyetle çarpan tek bir kalptir'' ve fakat ilave ediyordu: ''Sui imparatoru dünyanın gerçek hakimidir Gökte iki güneş olmadığı gibi, yerde de iki hükümdar olmamalıdır''

Göktürk Hakanlığı parçalanmıştı Devlete bağlı kütleler ayaklanıyordu Türkler Çin'e iltica etmeye başlamıştı Türk hükümdar ailesi mensupları birbirine düşmüştü Bu karışıklıkta İşbara öldü (587) Yerine kardeşi YEHU geçti

Gerek Yehu,gerek ondan sonra iktidara gelen TÜLAN zamanlarında durum düzelmedi Ünlü Çin generali Çang-Sun Şeng, Göktürk Hakanlığı'nı büsbütün çökertmek için elinden geleni yapıyordu Ayrıca elçi olarak geldiği Ötüken'de türlü hilelerle Türk hanedan üyelerini birbirine düşürüyordu Çinli generalin en büyük destekçisi ise hakanın karısı olan Çin'li prensesti

Evvelce Çin'le arası iyi olan Tardu bu sefer Doğu Hakanlığını idaresi altına almak istemişti Bu yüzden Çinliler Doğu Hakanı KİMİN'i Tardu'ya karşı kullanmaya başladılar

Kimin Çin imp gönderdiği 607'deki mektupta ''Haşmetpenah'ın aciz bir bende si'' olduğunu, hatta vaktiyle İşbara'nın bile reddettiği ''Türk kavmini Çinliler gibi yapmağa giyim adet ve dilde Çinlileştirmeğe, hazır bulunduğunu'' yazabilmiştir


ŞİPİ KAĞAN

Kimin'in ölümü üzerine yerine geçen oğlu ŞİPİ (609-619) Türklerin çok kırılmış olan gururunu ve şerefini, biraz kurtarabildi O da bir Çin'li prensesle evlendi ama bunu Çin'in iç işlerine karışmasını önleyici bir paravan olarak kullanmayı başardı Hakanlık topraklarındaki karışıklığı giderdi Hatta batıda Tibet'e doğuda Amur'a kadar olan bölgeleri idaresi altına aldı

Durumdan endişe eden Çinliler değişmez planlarını ortaya tekrar çıkardılar Türk Hükümdar ailesi içinde ayrılık yaratmak için Şipi'nin küçük kardeşi ÇİKİ ŞAD'a hakanlık teklif ettiler Çin hakimiyetinin rezaletlerini ve milletin perişanlığını gören genç Türk prensi bu teklifi reddetti, kendisine vaat edilen Çinli prensesi de geri çevirdi

Çinliler bu sefer başka bir yol denediler: Göktürk komutanlarından birini pusuya düşürerek öldürdüler Sonra da Hakana, bu komutanı kendilerine başvurarak işbirliği teklif ettiğini,fakat ''aradaki dostluktan'' dolayı onu ortadan kaldırmayı uygun bulduklarını bildirdiler Böylece Hakanla Göktürk başbuğlarının arasını açmayı tasarlıyorlardı Fakat Şipi bu oyuna gelmedi Bu davranışların Çin Türk anlaşmasını bozduğunu ileri sürerek yıllık ödedikleri haracı kestiler, savaşa hazırlandılar

Göktürk Hakanı kuzey eyaletlerinde geziye çıkmış bulunan Çin imp bir baskınla ele geçirmeyi planladı Fakat bu gizli planı, Ötüken'de oturan Çinli prenses el altından Çin'e ulaştırdı İmparator süratle geri dönmeye başladı Yine de, kendisini takip eden Göktürk süvarileri tarafından Yen-men mevkiinde kuşatıldı Hiçbir kurtuluş ümidinin kalmadığı, Çin hükümdarının büyük bir kedere kapılarak ağladığı sırada, yine Çinli prenses imdada yetişti: Göktürk ülkesinde büyük bir isyanın çıktığı söylentisini yayarak Türk ordusunun geri çekilmesini sağladı(615)

Çin imp itibarı, hile ile kurtulmasına rağmen çok sarsılmıştı Ülkesindeki muhalefet gittikçe güçleniyordu Göktürk Hakanı da ,eski Çin siyasetini şimdi onlara karşı kullanmağa başlamıştı

Çin sarayını yağmalayarak aldığı kıymetli eşyayı kendisine sunan mülteci Çin kumandanlarından birini Şipi Kağan ''Çin İmp'' ilan etti Kendisine kurt başlı bir sancak verdi (617) Başka bir Çinli kumandanı da ''Batı Çin Kağanı'' ilan ederek Sui hanedanına karşı sefere çıktı Ayrıca Çin umumi valilerinden Lİ-YÜAN'ı himayesine alarak destekledi Onunla anlaşma yaptı Li yüan, Türk ordusunun yardımı ile Sui Hanedanını iktidardan indirdi Çin başkentindeki imp hazinesi Li Yüan tarafından Hakana takdim edildi Yeni imp, ayrıca 30000 ton ipek ve yıllık vergi vermeyi kabul etti

Sui'lerin böylece Çin'deki hakimiyet,de sona ermiş oluyordu Li Yüan, 300 yıl sürecek olan ünlü TANG sülalesini kurdu ve KAO-ÇU ünvanını aldı

Şipi'den sonra iktidar olan ÇULO (619-621) Çin'e karşı kardeşinin sert siyasetini devam ettirdi Türk yardımı ile Çin tahtına kavuşan Li Yüan'ın tutumu kısa zamanda değişmiş, Çulo bunun için Sui sülalesini tekrar canlandırmağa karar vermişti O da bir Çin prensesi ile evliydi Bu prenses Çulo'yu zehirleyerek öldürmüştür

DOĞU GÖK-TÜRK DEVLETİNİN YIKILIŞI

Çulo'nun yerine kardeşi KİELİ Hakan oldu Devlet idaresinde yeterli olamayan Kieli, Çin imp ağır dille mektuplar yazarak onun harekete geçmesine sebep olmuştur Çin'e karşı plansız ve düzensiz savaşlara girişti Bir iki defa yenildi Tutumu millette güvensizliğe yol açtı

Tarduş'lar, Bayırku'lar, Uygur'lar ayaklandılar Türk himayesine sığınmış Çinlilerden çoğu af dileyerek Çin'e geri döndüler Nihayet Kieli Hakan, kuşattığı bir şehir önünde yenilerek çekilirken yakalandı ve Çin başkentine gönderildi Doğu Göktürklerin bağımsızlığı böylece sona ermiş oldu (630)

***İLGİNÇ BİR TÜRK AYAKLANMASI***

Doğu Göktürk hakimiyetinin sona ermesinden hemen sonra yaklaşık olarak 646-649 yıllarında ufak tefek isyanlar çıkmaya başladı Bunlardan Aşına ailesinden bir prens Altaylar'da Türk hakanlığını yeniden diriltmeye çalıştı Yine Göktürk Hakanları soyundan TUÇİ, On-Okların başına ''Kağan'' olarak geçti ve Çin'e karşı Tibetlilerle işbirliği yaptı (676-678) Bu hareketler Çinliler tarafından şiddetle bastırılmıştır

Çin hakimiyetine karşı ayaklanmaların en ilginç olanı ise ''Kürşad İhtilalidir'' Eski Göktürk Hakanı YEHU' nun oğlu olan Kürşad, Çin sarayında muhafız olarak bulunuyordu Bu cesur Türk Prensi Türk devletini diriltmek için 39 arkadaşıyla beraber bazı zamanlar şehirde yalnız başına dolaşan Çin imp ele geçirmek için plan yapmış fakat planın uygulanacağı gece çıkan fırtına sebebiyle şehri dolaşmaya çıkmayan impplanı bozmuştu Ancak planın bozulmasına tahammül edemeyen Kürşad ve arkadaşları Çin sarayını basmaya karar vermişler, saraya da girmelerine rağmen olaydan haberdar olan Çin ordusunun önünde mücadele verememiş, neticede VEY IRMAĞI' na doğru çekilmişlerse de hepsi öldürülmüştür (639)
'''