Hiungnusvetahūna, Hun, Hunlarak, İmparatorluğueftalitak Ak Hunlar-Ak Hun İmparatorluğu-Eftalit-Ak Hiung-nu-Sveta-Hüna

[coverattach=1]Hunlar'ın bir kolu olan Akhunlar, 5 yüzyıldan başlayarak 6 yüzyılın ortalarına kadar Afganistan, Kuzey Hindistan, Harezm, Doğu İran ve Doğu Türkistan'da egemenlik kurdular Hükümdarlarından Aksuvar'ın adı Bizans kaynaklarında Ephthalontos olarak geçtiği için Eftalitler adıyla da bilinen bu devletin yöneticileri Türk asıllıydı, ama nüfusun çoğunluğu Türk değildi {Ayrıca bak Hunlar)


Büyük Hun İmparatorluğu'nun yıkıldığı dönemde Orta Asya'daki Hun kavimlerinin en büyüğü Akhunlar'dı Bir süre sonra Maveraünnehir'e ve bugün Afganistan sınırlan içindeki Toharistan'a kadar yayılan Akhunlar, 5 yüzyılın başlarında Ceyhun Irmağı'nı geçerek komşuları Sasaniler'in topraklarını işgale başladılar Savaşçı hükümdarları Hakan' in yönetiminde Rey önlerine kadar ilerledi-lerse de, Sasani Hükümdarı V Behram bu akınları durdurdu ve Hakan'ın savaş alanında ölmesi üzerine Akhunlar geri çekildiler
Bir süre hükümdarsız yaşayan Akhunlar, Aksuvar'ın hükümdar olmasıyla yeniden toparlandı Sasaniler'in taht kavgalarına kansan Aksuvar, 457'de Firuz'un tahta

geçmesini destekledi ve karşılığında Tirmiz ile Vasgirt'i aldı Ama sonradan Firuz ile Aksuvar arasında çıkan anlaşmazlık 485'te savaşa dönüştü Firuz'un öldürüldüğü bu savaşta Kuzey Sasani toprakları ile Merv ve Herat Akhunlar'ın eline geçti Akhunlar bu tarihten sonra da Sasaniler'in içişlerine kanşmayı sürdürdüler Tahttan indirildiğinde Akhunlar'a sığınan Sasani Hükümdan I Kubad, 499'da Akhun desteğiyle yeniden tahta çıktı Bunun karşılığında da vergi ödemeyi ve Akhunlar'ın koruyuculuğunu kabul etti
5 yüzyılın sonlannda Hindistan'a doğru yayılmaya başlayan Akhunlar, Gupta Devleti'nin parçalanmasıyla Kuzey ve Batı Hindistan'ın içine doğru ilerlediler 465'te Kandehar, Kabil ve çevresi, 470'te de Pencap (İndüs Havzası) tümüyle Akhunlar'ın eline geçti Akhun Hükümdarı Toraman'ın başlattığı bu akınları 515'te yerine geçen oğlu Mihirakula da sürdürdü ve Hindistan'ın büyük bir bölümünü topraklarına kattı


6 yüzyılda topraklarını İran'dan Orta Asya'ya kadar genişleten Akhunlar Hindistan'ın da yarısını ellerinde tutuyorlardı Ne var ki, doğudaki komşuları Cücenler'in 546'da Göktürkler'ce ortadan kaldınlmasıyla durumlan sarsıldı İran'da güçlenen Sasani Hükümdan 1 Hüsrev ile Göktürk Hakanı İstemi Han birleşerek Akhun topraklarına girdiler Bu iki devletin ordularıyla 562'de Nahşab önünde yapılan savaş Akhunlar'ın sonu oldu Topraklan Göktürkler ile Sasaniler arasında bölüşülen Akhunlar, Toharistan'daki Akhun lideri Nizek Taran'ın 667'de Emeviler'e karşı ayaklanmasıyla bir kez daha öne çıktılarsa da yeniden güçlü bir birlik oluşturamayarak tarihten silindiler


Akhunlar'a ilişkin bilgiler, Toraman döneminden kalma üç yazıt ile bazı Akhun paralarına dayanır Göçebe bir yaşam süren Akhunlar Gor, Huo ve Sakkala'yı zaman zaman başkent olarak kullandılar Güneye düzenledikleri akınlardan sonra Budacı olan, ama eski Hun geleneklerini de koruyan Akhunlar'ın son dönemlerini İslam kültürü biçimlendirmiştir Toharca denen bir dil konuştukları ve 25 harflik bir alfabeleri olduğu sanılmaktadır Asya'nın ipek ticaretini ellerinde tuttukları sürece güçlerini koruyabilen Akhunlar, Göktürkler'in İpek Yolu'nu ellerine geçirmesiyle bu üstünlüklerini yitirmişlerdir

AKHUNLAR

'1* Hun soyundan gelmektedirler Afganistan'ın batısında MS350 yıllarında kurulan bu Türk Devleti HEFTAL isimli hükümdarından dolayı EFTALİT DEVLETİ diye de anılır


2* Akhunlar Sasani Devletinde başlayan MAZDEK İSYANI'nı bastırmakta etkili oldular
MAZDEK: Sasani Devletinde yaşayan Mazdek, kadın ve servetin ortak olması durumunda her türlü huzursuzluğun ortadan kalkacağını savunan bir kişiydi

3* Göktürk Devleti'nin Batı Bölgelerini idare eden İSTEMİ YABGU ipek yoluna egemen olmak için, Sasanilerle ortak hareket ederek Akhun Devleti'nin yıkılmasını sağladı Akhun Devleti'nin toprakları Sasani ve Göktürk devleti arasında paylaşıldı


Ak Hun-Eftalit Devleti

Büyük kısmı Volga'dan batıya geçen Hunlardan Güney îran'a ve Batı Afganistan'a inen bir bölük olduğu tahmin edilen Orta Doğu Hunlarının hiç olmazsa, Ak Hun-Eftalit devleti hanedan ailesi ile hakim zümresini teşkil ettikleri ileri sürülmüş, veya bu devlet, Töleslerden Chao-ché (Kao-kü)= Uygurların ataları)'lere bağlı Hua kolu mensuplarının Cungary bozkırlarından Horasan bölgesine geçerek 5 asrın ortalanna doğru bir siyasî teşekkül haline gelmesi ile ilgili görülmüştür

Hun tarihinin bu noktası oldukça karanlık bir manzara taşımaktadır Hakimiyetini Hazar kıyılarında Kuzey Hindistan'a, Afganistan'a, îç Asya'ya kadar genişleten bu kavmin veya kavimler topluluğunun çeşitli vesikalarda birbirinden farklı adlarla anılması durumu daha da karıştırmakta gibidir Vaktiyle Ed Chavannes Yeta'ların neş'et ettiği Hua (Hoa) topluluk adı ile Hun'' kelimesinin yakı ilgisi bulunduğunu düşünmüş ve J Marquart türlü adlarla zikredilen bu kavmin, Priskos'daki Kidarita (Sasanî imparatorluğu hududunda Kafkaslar'da oturan Hunlar)'lardan ibaret olduğunu ileri sürmüştü Bizans'lı tarihçi Theophanes(8 asrın 2 yarısı)'e göre ''Ephtalit'' adı, Sasanî imparatoru Peroz (Fîrüz 459-484)'u mağlüp eden Hun hükümdarı Ephtalanos'tan alınmıştır Bu adın aslında, Eftalit paraları üzerinde görülen Hephthal-khion olduğu ve birinci kelimenin sülale adını, ikincisinin de kavim ismini gösten bileceği bildirilmiştir Diğer taraftarı îskenderiyeli Kosmas İndikopleustes (545-549 arası) ile Bizans tarihçisi Prokopios (545-550 arası)'un eserlerinc ve eski Hind vesikalarında aynı kavimden Ak Hunlar(Bizans: Devkhoi Ounni, Hind: Şveta-Huna) diye bahsedilmiştir 520 yılında Ak Hun-Eftalit hükümdannı ziyaret eden Çinli seyyah Song Yün'ün notlarından bu kavmin Hunlarla akrabalığı anlaşılıyordu 5 asrın ilk yarısında Sasanîlerle çarpışan Ak Hun hükümdarı ''Khakan'' unvanını taşıyordu ve Afganistan bölgesindeki Ak Hun prensinin unvanı da ''Tegin'' idi Bölge yerli halkının îranî asıldan olduğu şüphesizdir

Ak Hun-Eftalit meselesi son zamanlarda bilhassa K Czegledy'nin geniş araştırması ile oldukça açıklık kazanmış görünüyor Buna göre, tarihî gelişme M 350 yıllarında Altaylar havalisinden batıya doğru cereyan eden büyük göç hareketi ile ilgilidir îç Asya'da Hun idaresinden sonra iktidara gelen Sienpilerin yerine kurulan büyük Juan-juan devleti'nde Uar ve Hun adlannda iki kabile grubu 350'lilerde bilinmeyen bir sebeple o devletten ayrılarak bugünkü Güney Kazakistan bozkırına gelmiş, buranın eski Hun halkını Volga'ya doğru ittikten (Avrupa Hunları) az sonra güneye yönelerek Afganistan'ın Toharistan bölgesine inmişti 367'ye doğru, buradaki eski Kuşan (Büyük Yüe-çi) ülkesine hükmeden ''Kidarita'' hanedanı (ihtimal îran asılh)'nı da Baktria (Belh havalisi)'ya süren bu îç Asyalı kütle, söylendiği gibi, Uar (= Avar, ) ve Hun kabileler birliği idi Bu birlik daha sonra Kangkü (Çu-Maveraünnehir) ve Sogd (Semerkand ve havalisi)'un hakimleri olarak (Çince'deki Hiung-nu ve Avrupa dillerindeki Hun şekilleri arasında mahallî söylenişlere göre bazı ufak değişiklikler gösteren) yukarıda sıraladığımız adlar altında anılmıştır Hakimiyetini batıda Hirkania (Gurgan Hazar denizinin güneyi)'ya kadar genişleten bu devlet 5 asır ortalarından itibaren Heftal adında yeni bir hükümdar ailesine sahip olmuş (bu ad ilk defa 457'de görülüyor) ve yıkıldığı 557 yılına kadar hem sülale, hem kavim olarak öteki adlar ve Ak Hun adı ile birlikte bu adı da taşımıştır Yapılan tesbitlere göre, devlette rol oynayan kabilelerden bazıları şunlardı: Kadis-hun (Herat civarında Pers kaynaklarında Hvon, Prokopios'da Eftalit diye zikredilen bu kabile sonra İran'ın batısına göçmüştür, ''Kadisiya'' yer adının menşei), Zavul (Zabul, bundan Zabulistan), Çol (Çöl? Gurgan = Curcaniye, havalisinde), Kernıikhion (Karmir-hyon= Kızıl? Hun), Askil-Eskil Bunlardan hiç olmazsa bir kısmının yerli olduğu aşikardır

Sogd bölgesini ele geçirdikten sonra İran üzerine baskı yapan Uar-hunların 9 yıl kadar süren (358'e doğru) şiddetli hücumları karşısında yıkılma tehlikesi geçiren Sasanî imparatorluğu Şapur II'nin gayretleri ile kurtuldu Hatta iki taraf arasında ittifaka varan bir andlaşma oldu ve bu durum üç nesilden fazla bir süre devam etti (bu arada, Şapur'un, 359'da Amida (Diyarbakır)'yı kuşatmasında yardımcı olarak Hun kuvvetleri de bulunmuştu) Fakat Bahram Gor zamanında (420-438) başlayan yeni taarruzlar (427'den itibaren), Sasanîleri sarstı Sogd bölgesinden Ceyhun'un güneyine doğru gelişen istila hareketinin Bahram Gor tarafından başarı ile durdurulması onun en şöhretli (''kurtarıcı'') İran imparatorlarından sayılmasına vesile oldu Halefi Yazdgird II zamanının (438-457) sonlarına doğru Uar-Hun (Ak Hun)'ların başında büyük hükümdar, Eftal (Abdel) hanedanından, Kün-han (Kun-han Priskos'da Kougkhas, îslam kaynaklarında Akhşnvar vb) İran iç işlerine karışarak, himayesine aldığı velîahd Peroz(Fîrüz)'u Sasanî tahtına çıkarmış (459-484), hakimiyetini Kuzey Hindistan'a doğru genişleterek orada, başında Skandagupta'nın bulunduğu Gupta devletini dağıtmıştı (470'e doğru) 484 yılında Ceyhun kıyılarında Ak Hun-Eftalitler tarafından mağlüp edilerek Herat bölgesini kaybeden ve yıllık vergiye bağlanan Sasanîler'in bu sırada geçirdiği dinî-içtimaî bir sarsıntı ülkelerini ihtilale sürükledi Bu, Mazdek isyanı idi Mazdek, Mani inancındaki ''ikili'' telakki (ışık-karanlık, iyilik-kötülük mücadelesi) üzerine sosyal huzursuzluk amillerini de ekleyerek, o tarihlerde yorulan ve iktisadî darlık içine düşen topluluğu kurtarmak iddiası ile düşüncelerini yaymağa başlamıştı Buna göre, insanların saadetini bozan iki unsur vardı Biri servet, diğeri kadın Bunlardan her ikisi de herkesin ortak malı olduğu takdirde yeryüzünden kölüluk kalkacaktı Bu tipik komünist propaganda neticesinde arazi ve servet sahipleri ile aile müessesesine karşı kışkırtılan halk, Mazdek ve müridleri tarafından ayaklandırıldı Din adamları ve asîller öldürüldü, kadınlar tecavüze uğradı, evler ve konaklar yağmalandı, tahrip edildi Devletin sıhhat kazanacağı hususunda Mazdek'e inanmak gafletini gösteren Şah Kavad (veya Kubad, 488-496 ve 498-531) da hapsedilmişti, fakat o kurtulmak imkanını bularak komşu Ak-Hunlara sığındı (496) îran'da olup bitenleri yakından takip eden Ak Hun hükümdarı, insanlık yararına hiçbir şey göremediği Mazdek hareketini kırıp yok etmek için, Kavad'ı 30 bin kişilik Hun süvari birliği başında îran'a gönderdi Bu suretle Şah, ihtilali bastırdı (498-499) ve hadiselerin gelişme-sinden felaketin derecesini kavrayan halkın da yardımı ile Mazdek ve taraftarları yakalanarak idam edildi Tabiatiyle temizlik ve ülkenin sükünete kavuşturulması uzun bir zamana ihtiyaç gösterdiğinden, Sasanî imparatorluğunda hak, adalet ve mülkiyet esasında normal nizam, daha ziyade, Kavad'ın oğlu Husrev I Anüşîrvan (531-579) devrinde kurulmuştur ki, bu şehinşah tarihte ''Adil'' lakabı ile anılır

Çin kaynaklarına göre, iç Asya'da Hoten, Kuça, Aksu, Kaşgar ve etrafını hakimiyetlerine alan Ak Hun-Eftalitler bu arada Kuzey Hindistan'ı da zaptetmişlerdi Bu harekat ''Tegin'' unvanını taşıyan ve Kabil'de oturan Toramana adındaki başbuğ tarafından idare edilmişti199 6 yüzyılın ilk yarısında ise Toramana'nın oğlu Mihiragula (Gollas, 515-545) imparatorluk güney kanadının en azametli hükümdarı görünmektedir Ordusunda daima 700 savaş filinin bulunduğu rivayet edilir Fakat Budist rahipler (Song Yün ve ondan bir asır sonra buraya gelen Hiuen-tsang) bu ''Huna kralı''ndan hoşlanmamışlardır Çünkü Mihiragula Budizmi ülkesi halkı için tehlikeli sayıyor ve Budistleri kontrol altında tutuyordu Buna karşılık, îskenderiye'den Hindistan'a giden tüccar (sonra keşiş) Kosmas tarafından ve 530 tarihli Gwalior kitabesi ile Sanskrit yazılı ''Keşmir vekayinamesi''nde Mihiragula Hindistan'ın en büyük hükümdan olarak tasvir edilmektedir

İran'da Anüşîrvan büyük bir devlet adamı olarak belirdikçe Ak Hun-Eftalitler sönükleşti 552 yılında Orta Asya'da Gök-Türk hakanlığı kurulup îstemi Yabgu Maveraünnehir bölgesinde faaliyete geçtiği zaman ise, iki büyük imparatorluk arasında sıkışan Ak Hun-Eftalit devletinin, Gök-Türklerin mücadeleye giriştikleri Juan-juanlarla olan siyasi ve sıhri rabıtaları da fayda vermedi Anüşirvan ve İstemi'nin ortaklaşa hareketleri neticesinde Ak-Hun iktidarı yıkıldı ve ülke Gök-Türklerle İranlılar arasında paylaşıldı (557)

Üç kol halinde gelişmiş olan hun siyasi hakimiyeti -Kafkasya'daki (Derben kuzeyi- Hazar denizi arasında) Hunların Hazar hakanlığı idaresine girinceye kadar süren kısa hakimiyetleri dışında- bu suretle tarihe karışmakla beraber, Hunlara mensup Türk soyundan çeşitli kütleler, Büyük Hun çağında şahsiyetini bulan zengin kültürleriyle göreceğimiz gibi ,Asya ,Avrupa ve Afrika kıt'alarında , Tabgaç, Gök-Türk, Türgiş, Karluk, Uygur, Oğuz, Bulgar, Sabar, Hazar, Kuman, vb gibi türlü adlar altında ve yeni güçlü devletler, imparatorluklar kurarak yaşamaya devam etmişlerdir Türk milleti denilen büyük alemin çocukları olan bu kütleler , aynı zamanda Rus, Macar, İslav-Bulgar, Romen, Gürcü devletlerinin kuruluş ve gelişmelerinde başlıca rol oynamışlar ve daha sonraki bütün İslam-Türk siyasi teşekküllerine askeri, hukuki ve sosyal yönlerden ana kaynak vazifesi görmüşlerdir
'''