Yeryüzünü Biçimlendiren Kuvvetler

Yeryüzünü biçimlendiren kuvvetler

1 İlk Zaman (Prekambrien)

En eski kıvrımlarla kıtaların çekirdek kısımları oluşmuştur Zamanın sonlarında da bakteriler ve algler gibi tek hücreli canlılar ortaya çıkmıştır

2 Birinci Zaman (Paleozoik)

Dünya’nın muhtelif bölgelerinde şiddetli kıvrımlar olmuş, kıtalar bu kıvrımların eklenmesiyle büyümüştür Türkiye’de ve daha birçok ülkede, taşkömürü yatakları meydana gelmiştir

3 İkinci Zaman (Mezozoik)

Jeosenklinallerde büyük ölçüde tortulaşma ve birikmeler oluşmuştur Bu dönem, Alp kıvrımlarına hazırlık dönemidir Bu zamanda, yerkabuğu kırıklarla parçalanarak ayrı kıtalara bölünmeye başlamış, deniz ilerlemesi sonucu karalar denizlerin altında kalmıştır

4 Üçüncü Zaman (Neozoik)

Dünya’da ve Türkiye’de şiddetli yerkabuğu hareketleri olmuştur Alp kıvrımları oluşmuş ve eski kıta kütlelerine eklenmiştir Kıtalar günümüzdeki görünümlerini kazanmışlardır Şiddetli volkanik olaylar ve depremler meydana gelmiştir

Atlas ve Hint okyanusları ile Türkiye’nin ana yerşekilleri oluşmuştur Linyit, petrol, tuz ve boraksit yataklarının oluşumu da bu dönemlerdedir

5 Dördüncü Zaman (Antropozoik)

• Buzulçağı (Pleistosen): Şiddetli soğuma olmuştur Bu nedenle Kuzeybatı Avrupa, İskandinavya, Kanada gibi karalar, buzullar altında kalmıştır Ege Denizi ile İstanbul ve Çanakkale boğazları bu dönemde teşekkül etmiştir İnsanın varlığı ve ilk prehistorik (tarih öncesi) kültürler bu dönemde görülmüştür

• Buzulçağı sonrası (Postglasyal): İklim gittikçe ısınarak bugünkü şartlara geçmiştir Şimdiki deniz seviyesine erişilmiş, İngiltere Avrupa’dan koparak bir ada durumuna gelmiştir Avrupa kıtası bugünkü şeklini kazanmıştır Eski uygarlıklar ortaya çıkarak gelişmiştir

YERKÜRE’NİN YAPISI

Yeryuvarlağı, iç içe kürelerden meydana gelmiştir Bunlara geosfer adı verilir Geosferlerin yoğunlukları ve bileşimleri birbirinden farklıdır

A YERKABUĞU

Litosfer ya da taşküre olarak da adlandırılır Yerküre’nin en hafif ve en ince tabakasıdır Yeryüzünden itibaren ortalama 33 km derinliğe kadar uzanır Yerkabuğu, bileşimleri ve yoğunlukları birbirinden farklı iki tabakadan oluşur





1 Granitik Kabuk (Sial)

Bileşiminde silisyum ve alüminyum olduğundan bu ismi almıştır Yoğunluğu 2,7 – 2,8 gr/cm3 tür Katı halde bulunur Kalınlığı okyanus tabanlarında az iken, kıta tabanlarında fazladır

2 Bazaltik Kabuk (Sima)

Bileşiminde silisyum ve mağnezyum olduğundan bu ismi almıştır Yoğunluğu 3 gr/cm3 dolayındadır Sial’in tersine okyanus tabanlarında kalınlaşır, kıta tabanlarında incelir

B MANTO

Yer çekirdeğinin örtüsü durumunda olduğundan bu ad verilmiştir Astenosfer adı da verilir Yerküre’nin yaklaşık 33 km ile 2900 km derinlikleri arasında yer alır Yoğunluğu yerkabuğuna oranla daha fazladır (5 – 6 gr/cm3) Mantonun üst kısmındaki maddeler plastik özelliği gösterir Sıvı haldeki manto malzemesine mağma denir Mağma adı verilen akışkan manto volkan, deprem gibi olayların oluşmasına neden olan bir tabakadır Mantonun sıcaklığı 1200 °C yi bulmaktadır Manto, yeryuvarlağı hacminin % 80′ini kaplamaktadır

C ÇEKİRDEK

En kalın ve ağır olan katmandır Barisfer adı da verilir Mantonun altında başlar ve Dünya’nın merkezine kadar uzanır Kalınlığı 3478 km dir Yoğunluğu 10 gr/cm3 olan ve sıvı halde bulunan üst kısmına dış çekirdek denir Bunun altında, yoğunluğu 13gr/cm3 olan ve katı halde bulunan iç çekirdek vardır Dünya’nın merkezinde sıcaklık 4500 – 5000 °C yi bulmaktadır

YERKABUĞUNU OLUŞTURAN TAŞLAR

1 Püskürük (Katılaşım) Taşlar

• İç püskürük taşlar: Mağma, her zaman yeryüzüne kadar çıkamaz Bazen yerkabuğunun belirli yerlerine sokularak katılaşır Soğuma yavaş olduğundan iri kristalli olurlar Bu taşlara örnek olarak granit ve siyanit verilebilir

• Dış püskürük taşlar: Mağmanın yeryüzünde soğuyup katılaşması sonucunda oluşur Soğuma hızlı olduğundan kristalleşme ya hiç olmaz, ya da çok az olur Bu taşlara örnek olarak andezit ve bazalt verilebilir

2 Tortul (Sediment) Taşlar

• Kimyasal tortul taşlar: Sularda erimiş halde bulunan maddelerin kimyasal yollarla çökelmesi sonucunda oluşurlar Kireçtaşı (kalker), traverten, kayatuzu, jips (alçı taşı) ve dolomit kimyasal tortul taşlardandır

• Organik tortul taşlar: Canlı kalıntılarının üst üste birikerek katılaşması sonucu oluşurlar Turba, linyit, taşkömürü, antrasit ve mercan kalkerleri organik tortul taşlardandır

• Mekanik (klastik veya kırıntılı) tortul taşlar: Akarsular, rüzgârlar ve buzullar gibi dış kuvvetlerin aşındırdığı materyalleri taşıması ve çukur alanlarda biriktirmesi sonucu oluşurlar Kiltaşı, kumtaşı (Gre), buzultaşı (moren) ve konglomera kırıntılı tortul taşlardandır

3 Başkalaşım (Metamorfik) Taşlar

Püskürük ve tortul taşların, aşırı sıcaklık ve basınç altında kalarak değişime uğramasıyla oluşurlar Bu tür taşlar, eski özelliklerini kaybederek yeni özellikler kazanırlar Mermer, killi şist, kristalli şist, gnays ve kuvars başkalaşım taşlarının en yaygın olanıdır