Saltuklular

Saltuklular

Bayrakları ve Devletin Kurucusu

(Kahverengi alan) Büyük Selçuklu İmparatorluğu



Selçuklu fetihleri arasında Doğu Anadolu’da kurulan Türk devletlerinden birisi Saltuklular’dır Anadolu’nun fethinde görev alan kumandanlardan Ebul Kasım, Erzurum dolaylarını ele geçirmiş ve Sultan Alparslan onu bu bölgenin beyliğine tayin etmişti Ebul Kasım 1102′de ölünce yerine oğlu Ali geçti ve Bey oldu Ali’den sonra Bey olan İzzeddin Saltuk bu hanedanın en güçlü beyi oldu ve beylik onun adı ile yani “Saltuk Beyliği” olarak anıldı (1072)



Bu beylik, önceleri Büyük Selçuklu Devleti’ne tabi idi, fakat bu devletin zayıflamasından sonra, bağımsızlığını kazandı Saltuklu Beyliği Kars, Bayburt, Oltu, Trabzon, İspir ve Tercan bölgelerini ele geçirerek gücünü arttırdı Önce Gürcülerle, sonra Bizanslılarla yaptığı savaşlarda da başarılı sonuçlar elde etti

Selçuklu Sultanı II Kılıçarslan’la ittifak kurarak kız alıp vermek suretiyle akrabalık kuruldu Saltuklu beyleri bir çok defa Gürcülere karşı savaştılar Nitekim bunlardan İzzeddin Saltuk bu savaşların birisinde Gürcülere esir düşmüş (1153), öteki Türk beyleri tarafından 10000 dinar verilmek suretiyle kurtarılmıştır



İzzeddin Saltuk 1174′te ölünce yerine oğlu Muhammed Kızıl Arslan geçti Kızıl Arslan Bey, 1195′te Erzurum önüne kadar gelen Gürcü kuvvetlerini mağlup etti İzzeddin Saltuk devrinde (1132-1168), Saltuklu Beyliği ülkesi Tercan’dan başlayarak Tahir Gediği’ne kadar uzanmakta; Erzurum, Bayburd, Avnik, Micingird, İspir, Oltu gibi şehir ve kasabaları kaplamakta idi

Nasıreddin Muhammed (1168-1191)’in ise, Irak Selçuklu sultanı III Tuğrul’a ve asıl iktidarı elinde tutan Atabeg Kızıl Arslan’a tabi olduğu anlaşılıyor Yine onun zamanında Gürcüler Erzurum önüne geldilerse de, bir muhasaraya girişmeden aldıkları ganimetlerle yetinerek geri döndüler



Bu devrin dikkati çeken bir olayı da bu hanedandan Muzaffereddin Melikşah adlı Saltuklu beyinin Gürcü kraliçesi Thamara ile evlenmesidir XII yüzyılın ortalarından itibaren Türkiye Selçukluları ve Eyyubi Devletleri, Doğu ve Güney-doğu Anadolu’daki beyliklerin varlıklarını tehdide başlamışlardı O sırada Ulu Hakan olan Melikşah, Anadolu’da birliği korumak için bütün beylikleri itaat altına almak istiyordu Süleymanşah da onun politikasını takip etti ve 1202′de Erzurum kalesini alarak Saltuklu Beyliği’ne son verdi (1202)

(Solda) Selçuklu Mezar taşları (Sağda) Şiraz-İran Selçuklularına ait bir kalıntı

Saltuklular devrinde, Erzurum bölgesi imar edilmiş ve zenginleşmiş bir durumda idi Ayrıca bölgenin iktisadi durumuna da bir canlılık getirmişlerdi Saltuklulardan zamanımıza kadar bazı eserler de kalmıştır, bunlar Kale Mescidi, Tebsi Minare, Ulu Cami ile bazı türbelerdir Ayrıca Tercan’da bulunan Mama Hatun kervansarayı ve türbesi de zikre şayan Saltuklu eserlerindendir

Antalya da Selçuklu minaresi

SALTUKLULAR

Malazgirt Meydan Muhârebesinden sonra Erzurum ve civârında kurulan beylik

Malazgirt Zaferinden sonra Anadolu’da ilk kurulan Türk beyliği budur Başşehri Erzurum olan beyliğin kurucusu, Malazgirt Zaferinin kazanılmasında önemli rol oynayan Emir Saltuk’tur Sultan Alparslan, Malazgirt Zaferinden sonra, Bizans İmparatoru Dördüncü Romanos Diogenes’in ölümü ile anlaşma şartlarının yerine getirilmemesi üzerine, emrindeki kumandanlara Anadolu’da fetihlere devâm edilmesini emretmişti Buna dayanarak Emir Saltuk, Erzurum ve civârını fethederek, Saltuklular Beyliğini kurdu Önceleri Büyük Selçuklu Devletine tâbi olan beyliğin, Emir Saltuk zamânındaki siyâsî târihi hakkında kaynaklarda fazla bir bilgi bulunmamaktadır

Ebü’l-Kâsım Saltuk’un ölümünden sonra yerine oğlu Ali geçti Büyük Selçuklu Sultânı Berkyaruk ile kardeşi Muhammed Tapar arasındaki saltanat mücâdelesi sonunda varılan anlaşma netîcesinde, Saltuklu toprakları, Melik Muhammed’in hâkimiyet bölgesi içinde kaldı 1121 Senesinde Artuklu Emîri İlgâzi’nin Gürcülere karşı çıktığı sefere Saltukoğlu Ali Bey de katıldı Fakat bu seferde Gürcüler gâlip geldi

Emîr Ali’nin ölümünden sonra Saltukluların başına, hakkında kaynaklarda fazla bir bilgi bulunmayan kardeşi Ziyâüddîn Gâzî geçti Binâ kitâbelerinden anlaşıldığına göre, Erzurum’daki Kale Câmii ve Tepsi Minâreyi yaptıran bu beydir Ziyâüddîn Gâzi, 1126 senesinde Gürcülere karşı tertiplenen sefere katıldı 1131 senesinde İspir ve Pasinleri geçerek Oltu’ya kadar gelen Gürcüleri büyük bir bozguna uğrattı Artuklu Timurtaş Bey, Ziyâüddîn Gâzinin kızıyla evlenince, iki hânedân arasında akrabâlık bağı kuruldu

Emîr Gâzî’nin 1132 senesinde ölümünden sonra beyliğin başına yeğeni İkinci İzzeddîn Saltuk geçti Kaynaklarda, İzzeddîn Saltuk’a âit bilgiler bir evlilik sebebiyledir Ani Emîri Fahreddîn Seddâd, İzzeddîn Saltuk Beyin kızlarından birine tâlib oldu Fakat bu isteği reddedildi Buna içerleyen Ani Emîri, 1154 senesinde, Gürcülere karşı koruyamayacağını söyleyerek şehri satın alması için, İzzeddîn Saltuk’a haber gönderdi Bu dikkatlice hazırlanmış bir intikam plânıydı İzzeddîn, şehri teslim almak için Ani’ye geldiğinde, Fahreddîn Şeddâd bir günlük mesâfede bulunan Gürcü Kralı Dimitri’yi şehre dâvet etti Gürcü Kralı, âni bir baskınla Saltuk’u mağlup ederek, onu ve mâiyetinden birçok kimseyi esir aldı Daha sonra dâmâdı Ahlatşâh İkinci Sökmen ve Artuklu beylerinin teşebbüsleriyle yüz bin dînâr karşılığında İzzeddîn Saltuk serbest bırakıldı İzzeddîn Saltuk Bey, 1168 senesi Nisan ayında vefât etti Hıristiyan tebeasına da iyi muâmele ederdi Bu yüzden onların da sevgi ve saygısını kazanmıştı Devrinde Saltuklu Beyliği toprakları, Tercan’dan başlayıp, Tâhir Gediğine kadar uzanırdı Erzurum, Bayburt, Avnik, Micingerd, İspir, Oltu gibi şehir ve kasabaları içine alırdı

İzzeddîn Saltuk’un ölümünden sonra yerine oğlu Nâsırüddîn Muhammed Bey geçti 1189 senesinde basılan bir sikkeden onun, Irak Selçuklu Sultânı Üçüncü Tuğrul ve asıl iktidârı elinde tutan Atabeg Kızıl Arslan’a tâbi olduğu anlaşılıyor Nâsırüddîn Muhammed zamânında Gürcüler, Erzurum önüne kadar geldiler KraliçeTamara’nın kocası David’in kumandası altındaki Gürcü kuvvetleriyle Saltuklular arasında iki gün devâm eden şiddetli çarpışmalar oldu Saltuklu kuvvetleri şehre kapandılar Gürcü kuvvetleri, muhâsaraya girmeden aldıkları ganîmetlerle yetinerek, geri döndüler Nâsırüddîn Muhammed’in ölümünden sonra beyliğin başına kız kardeşi Mama Hâtun geçti

Kaynaklar, 1191 senesinde Erzurum’a Mama Hâtun’un hâkim olduğunu yazmaktadır Selâhaddîn Eyyûbî’nin yeğeni Meyyâfârikîn Hâkimi Takiyyeddîn Ömer, Ahlat ülkesini ele geçirdiği ve Malazgirt Kalesini muhâsara ettiği sırada Mama Hâtun askerleriyle ona yardım etti

Ancak çok geçmeden kendisine karşı olan emirler tarafından tahttan indirilen Mama Hâtun’un yerine Muhammed’in oğlu Melikşâh geçti Bunun zamânında, Anadolu’daki diğer beylikler gibi Saltuklular da Türkiye Selçuklu Devletinin tehdidine mâruz kaldı Türkiye Selçukluları Sultânı Rükneddîn İkinci Süleymân Şâh, 1202 senesinde Gürcistan Seferine çıktı ve bağlı hükümdâr ve beylere haber gönderip, kendisine katılmalarını istedi Süleymân Şâh, 25 Mayıs 1202’de Erzurum önlerine geldi Kendisini karşılamaya gelen Saltuklu beyi Melikşâh’ı yakalatıp hapsettirdi Böylece Saltuklu Devleti sona ermiş oldu Süleymân Şâh bölgenin idâresini kardeşi Mugiseddîn Tuğrul Şâha verdi Melikşâh’ın topraklarının elinden alınışına, Süleymân Şâhı karşılamada ağır davranması sebep gösterilmektedir

Saltuklular zamânında Erzurum, diğer Anadolu şehirleri gibi iktisâdî ve ticârî açıdan oldukça önemli bir şehirdi Akdeniz limanlarından ve Suriye’den yola çıkıp, Konya, Kayseri, Sivas ve Erzincan yoluyla Âzerbaycan’a, İran’a giden ve Türkistan’dan Erzurum’a gelip aynı yoldan Akdeniz ve Trabzon limanlarına ulaşan büyük bir ticâret yolunun üzerinde bulunuyordu Bu bakımdan Erzurum’da ekonomik hayat oldukça canlıydı Bunun yanında geniş otlaklara sâhip olması yüzünden bölgede hayvancılık çok gelişmişti

Saltuklu beyleri, kültür ve sanata çok önem vermişler ve sâhip oldukları yerlerde çeşitli mîmârî eserler yaptırmışlardır Melik Gâzi, Kale Câmii ve Tepsi Minâreyi inşâ ettirmiştir Erzurum’da 1179’da inşâ edilen Ulu Câmiyi Nâsıreddîn Muhammed yaptırmıştır Üç kümbetler ismiyle bilinen türbelerden biri İzzeddîn Saltuk’a âittir Bu türbenin yanında bir de zâviye vardır Tercan’da Mama Hâtun tarafından bir kervansaray ve türbe yaptırılmıştır 1232 senesinde Ebû Mensûr tarafından inşâ ettirilen Micingerd Kalesi, Saltuklulara âit önemli eserlerdendir Bunlar zamânımıza kadar ulaşmıştır

Saltuklu Beyleri'nin Tahta Geçiş Tarihleri
Saltuk Bey / 1072
Ali bin Ebü’l-Kâsım / 1102
Ziyâüddîn Gâzi (takriben) / 1124
İzzeddîn İkinci Saltuk / 1132
Nâsırüddîn Muhammed / 1168
Mama Hâtun / 1191
Melikşâh bin Muhammed / 1200
Türkiye Selçukluları Hâkimiyeti / 1202