Türlerine Göre Bina Ve Yapılar - Saray

Saray
Temel Britannica



Dolmabahçe Sarayı, Istanbul

Eskiden hükümdarların ve yüksek devlet görevlilerinin oturdukları büyük yapı*lara ya da yapı topluluklarına saray adı verilirken, günümüzde sözcük anlam değiştir*miş, çeşitli kamu hizmetlerinin görüldüğü (örneğin Belediye Sarayı) ya da kültür-sanat etkinliklerinin yürütüldüğü (örneğin Kültür Sarayı) büyük yapılar için de kullanılır ol*muştur

Hükümdarların tanrı sayıldığı ya da kutsal bir soydan geldiğine inanıldığı dönemlerde saray dinsel bir merkez özelliği kazandığı gibi, yüzyıllarca devletin yönetildiği yer olarak da işlev görmüştür Bu özelliklere bağlı olarak ve uygarlığın gelişmesine koşut biçimde gittikçe büyümüş, ülkenin gücünün simgesi durumuna gelmiştir

Tarihte bilinen ilk saraylar uygarlık tarihin*de önemli bir yeri olan Mezopotamya ve Mısır'da yapılmıştır Bunların en eskisi Suri*ye'de Ugarit'teki (Ras Şamra) saraydır (İÖ 2 binyıl) Onu Mısır firavunlarının Teb'deki sa*rayları (İÖ 1500-1400) izler Mezopotamya' daki bütün uygarlıklar saray yapımına önem vermişlerdi, ama saray mimarisindeki asıl ge*lişme Asurlular'ın en parlak döneminde (İÖ 9-7 yüzyıllar) görüldü Asurlular'ı izleyen dönemde Yunanistan'daki kent devletleri ile İran'daki Pers İmparatorluğu'nda da görkem*li saraylar yapıldı Roma imparatorlarının en büyük sarayları ise Roma kentinin Palatium (bugün Palatino) Tepesi'ndeydi ve 200 yıla (İS 3-212) yayılan bir süre içinde yapılmıştı Ortaçağın iki güçlü devletinden Bizans'ın Konstantinopolis'te (bugün İstanbul), Sasaniler'in de Ktesiphon'da büyük sarayları vardı Feodal bir yapının egemen olduğu ortaçağ Avrupa'sında prenslerin sarayları daha çok yüksek tepelere yapılmış, kale görünümünde*ki korunaklı yapılardı Avrupa'daki saraylar ancak ortaçağdan sonra geniş bahçelerin orta*sında, genellikle büyük tek yapılar biçiminde inşa edilmeye başlandı

Tarihöncesi dönemlerden ortaçağa uzanan zaman dilimi süresince birçok uygarlığın doğ*duğu yer olma özelliği taşıyan Anadolu'da da birçok saray kalıntısı vardır En eskilerden biri Truva kazılarında ortaya çıkarılmıştır Önemli bir saray kalıntısı da Beycesultan'da (Denizli) bulunmaktadır Ayrıca Kültepe'de (Kayseri), Hititler'in başkenti Hattuşaş (Bo*ğazköy) ve Alacahöyük'te, Geç Hitit Devletleri'nin önemli merkezleri olan Karkamış, Zincirli ve Sakçagözü'nde, Doğu Anadolu'da büyük bir uygarlık yaratmış olan Urartular'ın (İÖ 9-6 yüzyıllar) mimarlıktaki ustalıklarını gösteren Çavuştepe ve Altıntepe ile Frigler'in merkezi Gordion'da da saray kalıntılarına rastlanmıştır

Türkler yüzyıllar boyu göçebe bir yaşam sürdüklerinden hükümdarlar da büyük çadır*larda yaşardı Toprağa bağlandıkları ilk dö*nemlerde de pek çok yapı gibi saraylar da ahşaptı Bu yüzden hiçbiri günümüze ulaşa*mamıştır Türkler gibi göçebe bir Asya kavmi olan Moğollar egemenliklerini Avrupa sınırı*na kadar yaydıkları dönemlerde bile sık sık merkez değiştirmişler, bu yüzden kalıcı yapı*lar yapmamışlardı Moğollar'da ilginç olan özellik hükümdarın oturduğu kente Saray adı vermeleridir

İslam dünyasındaki en eski saray Emeviler' den (661-750) kalan Mşatta Sarayfdır Emeviler'i izleyen Abbasiler de (750-1258) merkez edindikleri Bağdat'ı görkemli saraylarla do*natmışlardı Yalnız hükümdarların değil, Ber-mekiler gibi ünlü vezir ailelerinin de büyük sarayları vardı Buradaki yaşam Birbir Gece Masallarına konu olmuştur Eyyubi (1171-1252) ve Memlûk (1250-1517) saraylarından ise ancak küçük parçalar günümüze ulaşabil*miştir İslam dünyasında özellikle bezemele-riyle bugün bile hayranlık uyandıran en önemli saray Müslümanlar'ın İspanya'daki egemenliklerinin son dönemini oluşturan Nasriler zamanından (1232-1492) kalma Gra-nada'daki (Gırnata) Elhamra Sarayı'dır

İlk Müslüman Türk devleti olan Karahanlı-lar ile Gazneliler'den bazı saray kalıntıları günümüze ulaşmıştır Büyük Selçuklular'ın Merv'deki (İran'da) saraylarının ise oldukça büyük bir yapı olduğu bilinmektedir Asya'da daha sonra kurulmuş İslam devletlerinden Timurlular'ın Keş kentinde, Safeviler'in İsfa*han'da ve Hint-Türk İmparatorluğu'nun Del*hi başta olmak üzere Hindistan'ın birçok kentinde yaptırdıkları sarayların önemli bölü*mü bugün de ayaktadır

Türkler'in Anadolu'da kurdukları ilk bü*yük devlet olan Anadolu Selçuklu Devleti'n-den ancak merkez Konya'daki Alaeddin Köş*kü, Kayseri'deki Keykubadiye Sarayı ve Bey*şehir'deki Kubadabad Sarayı'nın kalıntıları günümüze ulaşmıştır Anadolu Beylikleri dö*neminden ise hemen hiçbir şey kalmamıştır

Osmanlılar'ın ilk sarayı Orhan Gazi'nin (1324-61) Bursa Kalesi'nde yaptırdığı Bey Sarayı'ydı I Murad (1361-89) başkenti Edir*ne'ye taşıyınca burada Kavak Sarayı olarak bilinen sarayı yaptırdı II Murad (1421-51) ise Tunca Irmağı kıyısında yeni bir saray yaptırarak burada oturdu Başkentin İstan*bul'a taşınmasından sonra acemi oğlanlarının eğitimi için kullanılan bu saray zaman zaman Edirne'ye gelen padişahların konaklama yeri olduğu gibi, bazı padişahlar (örneğin IV Mehmed) uzun süre bu sarayda kaldı II Mustafa'nın tahttan indirilmesine yol açan kanlı olaydan (1703) sonra terk edilen Edirne Sarayı zamanla yıkıma uğradı

Osmanlılar'ın İstanbul'u merkez edinme*sinden sonra Fatih Sultan Mehmed ilk sarayı bugün İstanbul Üniversitesi merkez binasının bulunduğu Beyazıt'taki alanda yaptırmıştı Daha sonra Bizans imparatorlarının sarayları*nın bulunduğu Sultanahmet Meydanı'ndan Sarayburnu'na uzanan geniş alanda yeni bir saray yaptırınca Beyazıt'taki saray Eski Saray olarak anıldı ve burası ölen ya da tahttan indirilen padişahların ailesine ayrıldı Osman*lılarca Yeni Saray, günümüzde ise Topkapı Sarayı olarak adlandırılan saray başlangıçta birkaç yapıdan oluşurken hemen her padişa*hın yaptırdığı ekler ya da yeni yapılarla genişleyerek bugünkü durumunu aldı Os*manlılar döneminde sadrazamlar da saray olarak anılan büyük yapılarda oturdukları gibi (bunlardan yalnızca Sultanahmet'teki İb*rahim Paşa Sarayı'nın bir bölümü günümüze gelmiştir) 18 yüzyılda Lale Devri'nden başla*yarak Boğaziçi ve Haliç kıyılarında padişah ailesi için birçok sahilsaray yapıldı Bu saray*ların hepsi ahşap olduklarından ortadan kalk*mıştır 19 yüzyılda bunların yerlerine yapılan kagir saraylardan bir bölümü (Beşiktaş-Ortaköy arasındaki Fer'iye sarayları, Çırağan Sarayı, Beylerbeyi Sarayı) ayaktadır

19 yüzyılda hız kazanan Batılılaşma hare*ketine koşut olarak sarayın yönetim merkezi olma işlevini yavaş yavaş yitirmesi, mimarlık anlayışının ve yaşam biçiminin değişmeye başlamasıyla Topkapı Sarayı'nın bu yenileş*meye uyum sağlayacak bir yapı olmadığı da belirgin biçimde ortaya çıktı Abdülmecid (1839-61) yeni yaptırdığı Dolmabahçe Sarayı'nda oturmaya başladı II Abdülhamid (1876-1909) ise birçok yapıdan oluşan Yıldız Sarayı'nı yeğledi