Klasik Türk Edebiyatında Hiciv - Hiciv Nedir - Hiciv Anlam Ve Manası

KLASİK TÜRK EDEBİYATINDA HİCİV

Kişi,kurum ve olayları gülünç hale sokmak,alaya almak, iğnelemek veya hakaret etmek suretiyle küçük düşürmeyi ve rezil etmeyi amaçlayan ve genellikle manzum olan türe “hiciv” diyoruz

Hiciv türü Batı Edebiyatlarında “satire”, Arap Edebiyatında “hica” diye isimlendirilmiştir

Hica, Eski Arap Şiirinin temel türlerinden biridir O, Arap kabileleri savaşa başlamadan önce, kabile şairlerinin rakip kabileyi kötüleyen, kendi kabilesini öven şiirlere verilen isimdir Barış zamanlarında yapılan şiir yarışmalarında, bir şairin diğer şairler hakkında söylediği onlarla alay eden ve onları küçümseyen şiirlerine de hica denilmiştir Bu tür şiirler İslamiyette hoş görülmez Buna rağmen İslamiyet’in ilk dönemlerinde Müslüman olmayan şairlerin İslam Dinine ve bu dinin Peygamberine yönelik hicivlerine Müslüman şairler de hicivle karşılık vermişlerdir Hica türünü Araplardan alan İranlılar hica kelimesini hecv şeklinde telaffuz etmişlerdir Türk Edebiyatı’na da hecv şeklinde İran Edebiyatı’ndan girmiş, halk dilinde hicv şeklinde telaffuz edilmiştir Türk Edebiyatı’nda hiciv kelimesi ile birlikte, hicvin söyleniş tarzı ve amacına göre latife, hezl, tehzil, mütayebe, mülatafa, tariz, zemm, şetm gibi isimler de kullanılmıştır Türk Edebiyatı’nda ilk hiciv örnekleri 14 yy sonlarında görülür Bunlar İran Edebiyatı örnek alınarak söylenmiştir

Hiciv türü Türk şiirinin gelişmesine paralel bir seyir takip etmiştir 15 yy da hiciv sayısı azdır 16 yy da hiciv sayısında artış görülür Bu yüzyıldaki hicivler genellikle latife tarzındaki şahsi hicivlerdir 17 ve 18 yy lar en çok hiciv söylenen dönemlerdir Hakaret ve küfür yoluyla söylenmiş hicivler çoğunluktadır Sosyal hicivler bu dönemde artmaya başlar 19 yy da hiciv, şekil ve muhteva bakımından değişmeye başlar Sosyal hicivler artmış, hiciv dili daha seviyeli bir hale gelmiştir

Hicivleri ile tanınan şairler ; 15yy da Şeyhi bir hicviyle meşhur olmuştur 16 yy da Cafer Çelebi,Zati; 17 yy da Nefi,Bahai,Nevai; 18 yy da Osmanzade Taip, Haşmet, Kani, Süruri; 19 yy da Ayni, Kazım Paşa, Ziya Paşa ve Eşref’tir

ŞEYHİ VE HARNAME

Kütahya’da doğmuştur, doğum tarihi bilinmemektedir İlk eğitimini buradaki alimlerden ve özellikle Ahmedi’den ders alarak yapmış daha sonra tahsilini ilerletmek için İran’a gitmiştir Ran’da Seyyid Şerif-i Cürcani ile ders arkadaşı olan Şeyhi, tasavvuf, edebiyat ve tıp dallarında yetişmiş olarak Anadolu’ya dönmüştür Ankara’ya uğrayarak Hacı Bayram-ı Veli’ye intisab etti Bu sebeple şiirlerinde Şeyhi mahlasını kullandı Ancak hayatı boyunca mevki sahiplerinin yanından ayrılmamış olması tasavvufa ilgisi olmakla birlikte kendisini bütünüyle bu yola vermediğini göstermektedir Tasavvuf konusunda geniş bilgi sahibi olduğu şiirlerinden anlaşılmaktadır Germiyan Beyliği’nde Emir Süleyman ve daha sonra II Yakup’un dostluğunu kazanmıştır ve onların meclisinde bulunmuştur Çelebi Mehmet’in 1415 yılında düzenlediği Karaman seferinde Ankara yakınlarında hastalanması ve hekimlerin bu göz hastalığını tedavi edememeleri üzerine Ankara’ya çağırıldı Padişahı tedavi etti Çelebi Mehmet tarafından hususi tabipliğine getirilmiş ve taltif edilmiştir Bu olay üzerine Osmanlı sarayı ile devamlı ve düzenli ilişkiye geçmiştir Bir müddet sonra tekrar memleketine, Yakup Bey’in yanına dönen şair, IIMurat sultan olunca onun adına “Hüsrev ile Şirin”i yazmaya başlamış ve onunla bir hayli alakası olmuştur 1428 yılında Edirne’yi ziyarete gelen Yakup Bey’le birlikte memleketi Kütahya’ya dönmüş olduğu sanılmaktadır 1431 yılında Kütahya’da ölmüştür

Divan şiirinin benliğini kazanmasında Şeyhi’nin önemli bir yeri vardır Eserlerinde Atar, Sadi, Nizami, Kemali Hocendi, Selman-ı Salveç ve Hafız gibi İran şairlerinin görülmekte birlikte onun başarısında 13 ve 14 yy da Anadolu’daki edebi gelişmenin de payı büyüktür Şeyhi’nin eserleri Divan, Harname ve Husrev-ü Şirin’dir Tıp ile ilgili, manzum bir risalesi ile Ney-Name adlı ufak bir mesnevisi ve Hab-name adını taşıyan Attar’dan çevrilmiş bir mesnevisinin daha bulunduğu zannedilmektedir

Şeyhi’nin Harnamesi, klasik Türk Edebiyatının ilk hiciv metni olarak kabul edilmektedir İnce alay ve nükteleri ihtiva eden Harname, “ failatün-mefailün-failün” vezniyle yazılmış 126 beyitlik bir mesnevidir Mesnevi yazım şekliyle söylenen hicivler, bir şahıs hicvinden ziyade sosyal bir durumun veya bir olayın hicvi için söylenilmiştir

Harname’nin yazılış sebebi ve kime sunulduğu konusunda edebiyat otoritelirince verilen bilgiler çeşitli olup birbirini tutmamaktadır Aşık Çelebi, Kınalızade Hasan Çelebi ve Gelibolulu Ali Harname’nin Çelebi Sultan Mehmet’e sunulduğunu ve Şeyhi’nin Tokuzlar Köyü’nde uğradığı saldırı olayını bildirmek için bu risaleyi nazmettiğini yazmaktadırlar Latifi ve Sehi tezkirelerinde birbirine çok yakın hikayeler nakledilerek, Harnamenin IIMurat ‘a sunulduğu belirtilmektedir Faruk Kadri Timurtaş, daha önce söylenenlerin bir değerlendirmesini yaparak eserin IIMurat’a sunulduğu görüşünü destekleyen “Der-Medh-i Sultan Murad Han” başlığının ve

Maksad-ı dil Murad-ı can-ı cihan

Şeh-i Sultan Murad Han-ı zeman

Beytinin yalnızca bir nüshada bulunması sebebiyle, bunların müstensih ilavesi olabileceği düşüncesiyle olsa gerek zayıf bir vesika olarak değerlendirir O daha kesin tespitler yapıncaya kadar bu mesnevinin Çelebi Sultan Mehmet’e sunulduğunu kabul etmenin daha uygun olduğunu düşünmektedir

Prof Dr Mine Mengi “Harname Kime Sunulmuştur” başlıklı yazısında Timurtaş’ın içindeki Harname metnini fark edemediği bir Şeyhi divanı nüshasını da dikkate alarak ve Şeyhi’nin II Murad’a birçok kaside sunmuş olmasının onun IIMurad’a daha yakın olduğunu gösterdiğini belirterek Sehi, Latifi ve Fuat Köprülü’nün görüşlerine katılır Başka bir değerlendirmesinde ise Harnamenin önce I Mehmet’e sonra IIMurat’a sunulduğu düşüncesini ileri sürer

Şeyhi, Harnamede risalenin yazılış sebebi üzerinde durmuyor Yalnız, hikayeye girer ve bunun kendi haline uygun olduğunu bildirirken “ Cihanın zevk içinde bulunduğu halde, kendisinin sıkıntı ve beladan kurtulmadığını, rahat umdukça zahmetler gördüğünü, devletler istedikçe mihnetler bulduğunu” söylüyor Son kısma doğru da “Padişahın buyruğunun dinlenmediğini, malını haramilere kaptırdığını ve adalet istediğini” yazdığına göre, bir saldırıya uğradığı ve eseri bu sebeple nazmettiği anlaşılmaktadır Fakat Şeyhi’nin hangi olaydan dolayı, ne tür bir saldırıya uğradığı tam olarak anlaşılmamaktadır

Harname, dört bülümden meydana gelmiştir İlk bölüm, Tevhid ve Naat’tır Sonra padişahı öven 26 beyitlik bir kısım geliyor, bunun sonunda sözü kendine getiren Şeyhi “rahat umdukça zahmetler gördüğünü, devlet istedikçe mihnet bulduğunu” söyleyerek kendi haline uygun bir hikaye ile esas konuya giriyor Biçare bir eşeğin başından geçeni anlattıktan sonra sözü tekrar kendine getirip, hikayeyi kendi haline teşbih ediyor ve padişahtan adalet isteyerek dua ediyor Duayı da ihtiva eden dördüncü kısım ayrı bir başkalık taşımaktadır

Konusu :

Yük çekmekten şikayetçi, zayıf ve hasta bir eşek var Oduna ve suya gitmekten bıkmış Gece-gündüz üzüntü ve dert içinde Öyle ağır yükler çekiyor ki, sırtında tüy kalmamış Tüy şöyle dursun et ve deriden de eser yokDudakları sarkmış, çenesi düşmüş O kadar zayıf ki arkasına bir sinek konsa yoruluyor Kulağında kargalar, gözünde sinekler dernek kurmuş Arkasından palanı alınsa, kalanı it artığından farksız

Birgün, sahibi ona acır, sırtından palanını alarak otlağa salıverir Eşek orada öküzleri görür Öküzlerin kılını çeksen yağı damlayacak kadar semizdirler Bir devlet tacı gibi gördüğü öküzlerin boynuzlarına hayran kalır Üstelik yular ve palan dertleri de yok Şaşar ve kendi hallerini tasavvur ederek düşünür Yaratılışta eşit oldukları halde, kendilerinin boynuzdan mahrum olmalarını manasız ve haksız bulur Bu müşkülünü, ancak eşeklerin piri tanınan,gün görmüş, akıllı ve hakim eşeğin çözeceğini anlayarak ona başvurur İhtiyar eşek kendisine şu cevabı verir : “Bu işin aslı basittirAllah öküzü rızık sebebi olarak yarattı Gece-gündüz arpa buğday işler, bunların hasıl olmasında uğraşırlar Başlarında devlet tacı olması bundandır Halbuki bizim işimiz, odun taşımaktır Bunu göz önünde tutarsan bize boynuz şöyle dursun, kuyruk ve kulağın da fazla olduğunu anlarsın”

Zavallı eşek oradan dert içinde ayrılır Fakat bu işin aslı kolaymış diye aslında memnun da olur “ Artık ben de buğday işler, yazımı ve kışımı orada geçiririmNe zamana kadar odun ile dayak yiyeceğim, bundan sonra buğday işlemekle izzetler bulayım” Şeklinde düşüncelerle dolaşırken yeşermiş bir ekin görür Aşk ile yemeye başlar Öyle saldırır ki , az zamanda tarla kara toprak haline gelir Doyduktan sonra yuvarlanır ve sevincinden terennüme başlar Tiz perdeden bağırması durumdan ekin sahibinin haberdar olmasına sebep olur Tarla sahibi gelip de tarlasını mahvolmuş görünce, biçare eşeği döver Bununla da hırsını alamaz; kuyruğunu ve kulağını keser

Eşek canı acıyarak kaçarken yolda akıl danıştığı pir eşeğe rastlar İhtiyar eşek halini sorar Zavallı inleyerek der ki “ Boynuz umarak kulaktan oldum”

Şeyhi’nin Harname isimli risalesinin Türk Edebiyatında önemli bir yerinin olmasının ilk hiciv metni olarak kabul edilmesinin yanında Şeyhi’nin kuvvetli şairliği ile de ilişkisi vardır Bir mesnevinin ihtiva etmesi lazım gelen tevhit, naat, padişah methiyesi, telif sebebi, esas hikaye, dua gibi kısımların bu küçük eserde mevcut bulunması ve kısımların şaşılacak derecede bir nisbet ve tenasüb ile yazılmış olması Şeyhi’nin şairlik başarısının göstergesidir Şeyhi’nin eserde vermiş olduğu tasvirler çok güçlüdür Eşeğin zayıflığı ve öküzlerin otlaktaki görünüşleri çizilirken göze,kulağa, zihne hitap eden canlı ve hareketli sahneler oluşturulmuştur Bu yönü ile eski edebiyatımızda eşi az bulunur realist bir örnektir

Şeyhi, Harname’de tarihin başlangıcından beri insanların tartıştıkları kader kavramı ve bu kavramın insan hayatının seyrindeki yeri ve insanların bu kavrama bakışlarını, kadere karşı gelme ve bunun sonuçlarını işlemiştir Bu konu insanların farklı derecelerle (karakter, bilgi, güç, sosyal statü, servet,vb yönünden) yaratılmalarının önemli değil herkesin kendi yaratılmış olduğu ortamda herkesçe kabul edilmiş ortak değerlere göre davranmasından önemli olduğudur

İnsanların davranış ve hareketlerini kabul edilmiş değerlere göre değil de yaratılışın ve dolayısıyla kaderin getirdiği farklılıklara karşı çıkarak yapmaları halinde kaybedilenlerden olacakları anlatılmıştır