Truvalılar Aslında Kimdi?

Rönesans döneminde -ya da kabaca matbaanın bulunuşundan 1600 yılına kadar- belli başlı Avrupa dillerinde Türkleri konu edinen binlerce kitap ve broşür yayımlanmıştır
Bunun nedeni Türklerin Avrupalılar tarafından bir tehdit olarak algılanması ise de amaç yalnızca kötülemek ya da onların ortadan kaldırılmasının yollarını araştırmak değil bu ilk tepkilerin ötesinde Türkleri değerlendirmek anlamak dolayısıyla da kendilerini bu tehlikeli komşuluğa alıştırmak olmuştur "Barbarlık" ve "kâfirlik" damgasını vurarak dışlamayısa çalışan yüklü bir edebiyatın yanı sıra Rönesans aydınlarının önemli ve seçkin bir bölümü Türkleri kendi zihinsel evrenlerine çekip Batı'nın tarihsel ve ideolojik algılamalarıyla irdeleyerek bir biçimde ehlileştirmeye çalışmışlardır
Türklerle Haçlı seferleri sırasında karşılaşan ve onların Orta Asya kökenli olduklarını bilen Avrupalı tarihçiler 14 yüzyılda onlara yeni bir köken arayacaklardır Osmanlıların Avrupa kıtasına geçtikleri 1354 yılında ölen Venedik doçu ve tarihçisi Andrea Dandolo şöyle yazmaktadır:
Türklerin vatanı Kafkas dağlarının arkasındadır kökenleri Truvalılar kralı Priamos'un oğlu Troilos'un oğlu Turkos'a dayanmaktadır Turkos kentin alınmasından sonra yandaşlarının büyük bir bölümüyle bu yörelere sığınmıştır1
Bundan böyle Rönesans bilginleri Türklerin Truvalı kökenlerini tescil edeceklerdir Türkler Batı tarih kurgusunun kökenini oluşturan Yunan mitolojisine bağlanıp "bizden biri" olmakla kalmıyor aynı zamanda Roma İmparatorluğu'nun son kalıntısı Konstantinopolis'i alacak olanlar Roma'nın kurucusu Aeneas'la akraba oluyordu Böylece de imparatorluk yok olmayısıp aynı ailenin içinde kalıyordu
Ortaçağdan beri ve Fransa krallarından başlayarak birçok Avrupa hanedanı kendilerini Truva savaşının kahramanlarına bağlamak böylece Batı'da Roma İmparatorluğu'nun devamı sayılan Kutsal Roma-Cermen İmparatorluğu'nun başındaki Alman prensleriyle boy ölçüşmek istemişlerdir; ancak burada Truva kökenini kendilerine yakıştıran Türkler değil Avrupalıların kendisidir
Durum aslında daha da karmaşıktır çünkü Truva Yunanlılarla Truvalıların savaşı ile ünlenmiştir Bu savaşta Truvalılar yenilmiş ancak Aeneas'la birlikte kurtulan bir grup Roma'yı kurmuş ve Roma zamanla genişleyerek Yunanlıları yenmiş Truva'nın intikamını almıştır Oysa Roma İmparatorluğu doğuya kayıp Konstantinopolis'i başkent yaptıktan sonra Yunanlaşmış iktidar yeniden Yunanlılara geçmiştir Bu defa ise Asya'nın derinliklerine sığınmış başka bir Truvalı grup Türkler geri dönerek ikinci intikamı alacaktır İstanbul'un fethinden önce bu yorumun son Bizanslılar arasında yerleşmiş olduğunu görüyoruz Kente 1437 yılının sonunda gelen Katalan Pero Tafur burada herkesin ağzında olan bir sözü not ediyor: "Türkler Truva'nın intikamını alacaktır"2
Truva-Yunan savaşı aynı zamanda Doğu ile Batı'nın Asya ile Avrupa'nın birbirleriyle verdikleri mücadelenin ilk nüvesini oluşturmaktadır Truvalı-Türklerin dönüşü de Asyalıların zaferini müjdelemektedir Böyle bir yorum ise Fatih'in tarihçisi Kritovulos'a göre padişah tarafindan da benimsenmiştir 1462 yılında Midilli'yi kuşatmayısa giden II Mehmed Truva'da durup Homeros'ta adı geçen kahramanların mezarlarını aramış ve şöyle demiştir:
Tanrı yıllarca sonra olsa bile bu kentin ve bunda yaşayanların intikamını bana nasip etmiştir Eskiden bu kenti yıkan Yunanlıların Makedonyalıların Tesalyalıların Moralıların çocukları sayemde uzun yıllar geçtikten sonra biz Asyalılara karşı o dönemde ve ondan sonra da sık sık yaptıkları haksızlıklardan dolayı hak ettikleri cezayı bulmuşlardır3
İki yüz yıldan beri Venedik ile İstanbul arasında dolaşan bu söylentinin Fatih Sultan Mehmed'in kulaklarına kadar gelmesi ve onun tarafından da benimsenmesi doğaldır Kendisi de gençliğinden beri bu kültürü tanımış ve kahramanlarından biri olmak istemiştir Troya'yı ziyaret ettiği dönemde kütüphanesi için İlyada'nın Yunanca bir kopyasını yaptırmış4 ertesi yıl kendisi ile İstanbul'da görüşen Floransalı Benedetto Dei'ye "aynı zamanda İskender ve Kserkses Kartacalı Hannibal ve Afrikalı Scipion Pyrhus ve bugüne kadar gelip geçmiş binlerce hükümdar" gücünde olmak istediğini anlatmıştı5
Böylece Türklerin ortaya çıkması ve Anadolu ve Antik Yunan topraklarını ele geçirmesi Rönesans Avrupa'sı tarafından Truvalıların dönüşü olarak yorumlanmıştır Ancak Osmanlı devletinin Avrupa içlerine ve Akdeniz'in batısına ilerlemesi Truva benzetmesini yetersiz bırakıyordu Truvalıların bu yeni kolu Yunanlılardan intikam almakla yetinmeyip ağabeyleri Romalılar gibi yeni bir imparatorluk kurarak Roma'nın devamcısı olma yolundaydı 1513 ile 1519 yılları arasında Romalı tarihçi Titus Livius'un yapıtı üzerine yorumlar yazan İtalyan düşünürü Niccol? Machiavelli şöyle der:
Roma mülkünü tümüyle elde tutacak bir imparatorlugun türememesine karşin en azindan bu topraklarin güzel bir erdem içinde yaşayan milletler arasinda paylaşilmiş oldugu görüldü Franklarin Türklerin Misir sultaninin ve günümüzde Almanya halklarinin kurmuş olduklari imparatorluklar bunlarin arasindadir6
Bu satirlarin yazildigi sirada gerçekten de Türkler Roma Imparatorlugu'nun mirasçisi olabilecek adaylardan yalnizca biridir Ancak bu arada Machiavelli'nin siraladigi diger adaylardan birini Misir'daki Memlûkluları ortadan kaldıracaklar ve yazarın notlarının basıldığı 1531 yılında Viyana kapılarını aşındırmış olacaklardır
Machiavelli'nin yukarıdaki alıntısında geçen "erdem" (virt) sözcüğü İbn Haldun'un Mukaddime'sinde geliştirilmiş olan "asabiyyet" kavramı ile eşdeğerdir ve bir topluluğun iktidarı ele geçirip diğer toplulukları yönetimi altına alması ve bir devlet ya da imperium (imparatorluk) kurabilme kabiliyetini ifade etmektedir Böylece Avrupa'da Türk baskısı arttığı sürece Türk karşıtı propaganda niteliğinde geniş kitlelere yönelik bir edebiyatın yanı sıra seçkinleri ilgilendiren ve adeta büyüleyen Türklerin Roma İmparatorluğu'nun bir zamanlar egemenliğinde bulundurduğu toprakları yeniden birleştirme olasılığı ve kabiliyetleri olmuştur
Bu düşünce akımı Francesco Sansovino ile doruğuna ulaşacaktır Babası ünlü mimar Jacopo Sansovino Venedik'e San Marco kütüphanesini yapmak için gelmiş ve oğlu bu kente yerleşmiştir Francesco yazarlık ve editörlük yaparak hayatını kazanmış yüzlerce cilt kitabı derlemiş ve yayımlamıştır Bunların arasında Türklerle ilgili yedi tane kitabı vardır ve en önemlisi olan birincisi 1560'ta yayımlanmıştır 1560 yılı Türklerin Akdeniz'deki ilerlemeleri bakımından bir dönüm noktasıdır: O yıl Cerbe deniz savaşında İspanyol donanması yenilmiş ve Türklere Batı Akdeniz yolu açılmıştır Sansovino Türkler konusunda yazılanları derleyip yayımlamayısı düşünür; çünkü o tarihe kadar en azından İtalya'da böyle bir külliyat meydana getirilmemiştir 1550'li yıllarda Venedikli Giovanni Ramusio'nun üç büyük cilt halinde yayımlamış olduğu seyahatler küllliyatında doğrudan Türklere ait bir şey yoktur Yakın komşu konumunda olan Türkler yeni keşfedilen ülkeleri tanıtmayısa yönelik seyahat edebiyatının bir parçası sayılmadıklarından yayın alanındaki bu boşluğu doldurmak Sansovino'ya düşer Yazar-yayıncının amacı o andaki okuyucularının beklentilerini yanıtlamak Türkler konusunda bilenenlerin ve düşünülenlerin bir sentezini yapmaktır Ondan önce uzak ülkeler için Ramusio'nun yapmış olduğu sentez seyahat edebiyatının bir bölümünü oluşturduğu coğrafya türüne girer Burada gidilecek görülecek alınacak yerler söz konusudur Türklerin elindeki ülkeler ise ortak bir geçmişin parçasıdır ve Türkler konusundaki bilgiler ortak bir geleceğin kaygısını taşımaktadır Bundan dolayı "Türk bilgisi" coğrafyaya değil tarihe girer ve Sansovino bir tarih kitabı derleyecektir
Kitabın başlığı "Türklerin Kökeninin ve İmparatorluğunun Evrensel Tarihi Konusunda"dır (Dell'Historia Universale dell'Origine et Imperio de' Turchi) Bu isim üzerine durmak gerekir Yukarıda belirttiğimiz gibi Sansovino bir tarih kitabı sunmaktadır; ancak bu bir "evrensel tarih"tir ve böyle olmakla birlikte genel bir evrensel tarih değil Türklerin evrensel tarihidir Daha doğrusu evrensel tarihin Türklere ait olduğu ilan edilmektedir Zaten imperio sözcüğü de buna gönderme yapmaktadır; çünkü "imparatorluk" olarak çevirdiğimiz sözcük aslında "mutlak iktidar" anlamındadır ve bundan dolayı imperium tek ve paylaşılmazdır Doğu Roma yani Bizans imparatorları Charlemagne ve ondan sonra gelen Kutsal Roma-Cermen hükümdarlarının imparatorluk vasıflarını tanımak istemedikleri gibi Osmanlı padişahları da bu geleneği sürdürmüşler ve özellikle Historia Universale'nin yazıldığı yıllarda Kanuni Süleyman Charles Quint'i Alman imparatoru olarak değil yalnızca İspanya kralı olarak tanımakta ısrar etmiştir Yapıtın üçüncü baskısından başlayarak ifadeyi göreceli kılan "konusunda" olarak çevirdiğimiz "della" sözcüğü başlıktan çıkarılacak ve konu bundan böyle kuşku kaldırmayısacak bir biçimde "Türklerin evrensel tarihi" olarak belirlenecektir
Üç fasikül halinde 1560-1561 yıllarında yayımlanan Historia Universale'nin birinci baskısının girişinde Sansovino kitabın amacını şöyle anlatmaktadır:
Yeterli bilgilere sahip olduğumuz dünya devletleri arasında Türk hükümdarının devletini her zaman en fazla saygınlığa layık olduğunu düşündüm halkının büyük itaatinden ve tüm Türk milletinin mutlu talihinden dolayı O denli kısa bir dönemde ne biçimde ve nasıl bir kolaylıkla büyüyüp o denli bir ün ve şöhrete vardığını görmek hayret edilecek bir durumdur Eğer kökenlerini araştırırsak ve dikkatli bir biçimde iç ve dış işlerini gözden geçirirsek gerçekten Romalıların ordu disiplininin itaatinin ve talihinin bu devletin yıkılışından sonra bu ırka geçmiş olduğunu söyleyebiliriz
Burada "talih" olarak çevirdiğimiz ve iki defa geçen fortuna sözcüğü aslında bugün Türkçede ancak "devlet kuşu" gibi tabirlerde kullanılan "devlet" sözcüğünün eski ve asil anlamını karşılamakta "refah" "saadet" ve "nimet" kavramlarıyla eşdeğer olmaktadır Fortuna ile birlikte iki defa kullanılan obbedienza yani itaat Türklerin başarısının iki anahtarını ve aynı zamanda Roma ile Türk imparatorlukları arasındaki benzerliğin ve devamlılığın eksenini vermektedir Ancak bir ilahi lütuf olan "devlet" Türklerin şeflerine olan itaati ve buna eşdeğer olarak kullanılan askeri disiplinleri sayesinde elde edilmiştir
İlk baskısı 1571'de yapılan ve Historia Universale'nin bir eki olarak Türk tarihinin kronolojik dökümünü içeren Annali Turcheschi'ye yazmış olduğu girişte Sansovino bu konuya biraz daha açıklık getirir:
Türk milletinin büyuklüğünün ve gücünün büyük bir saygıya layık olduğunu her zaman savundum çünkü çok eskiden beri var olan ordu kurumlarına ve sivil düzenlerine bakıldığında durumlarından kaba saba birileri olmadıkları aksine değerli kişiler oldukları görülüyor Ordu konusunda bizimkilerden kimlerin Türklerden daha disiplinli ve Roma düzenine daha yakın olabileceklerini göremiyorum Bunlar adı geçen Romalıların mirasçısı olarak sefer sırasında çok az şeyle yetinirler zor işlerde çok sabırlıdırlar şeflerine itaat ederler fetih amaçlarını inatla izlerler savaş hilelerinde ustadırlar ve sonuçta askeri işleri o denli sebatla yürütürler ki kazanmak ve hükmetmek için hiçbir zorluk karşısında yılmazlar Barış düzenine ait şeylere gelince kavgacı insanların karışık zihinlerinden doğan tüm dava hilelerini bozarak ve başkalarının anlaşmazlıklarını çabucak kendi çıkarlarına uygun bir biçimde çözerek bu mutlak adalet biçimi ile halklarını hoşnut ederler Bundan dolayı birkaç yıl önce yapmış oldukları şeyleri Türklerin Kökeninin ve İmparatorluğunun Evrensel Tarihi adlı epeyce doğru bir kitapta topladım Amacım dünyanın bunları görerek ve okuyarak bu adamların güçlerinin temelini öğrenmesi ve dolayısıyla bir bozkır yangını gibi ilerleyen ve bundan böyle başımıza felaketler getirip Hıristiyanlığın son kalıntılarını yakacak olan dizginsiz kargaşalarına bir çare bulabilmesidir
Aynı zamanda İnebahtı savaşının yılı olan yeni bir Osmanlı-Venedik savaşının üçüncü yılında yayımlanan bu metinde Sansovino'nun bir "Türk dostu" olması beklenemezdi; ayrıca 16 yüzyıl Venedik'inde "Türk dostluğu"nun ne anlamı olabilirdi? Sansovino yalnızca hasmının iyi ve doğru tanınmasının gerekliliğine inanan bir Rönesans aydınıdır ancak bu tanıma gayreti hayranlık mertebesine eriştiğinde Dalmaçya kıyılarından Kıbrıs'a kadar uzanan bir cephede karada ve denizde iki milletin kıran kırana savaştığı günlerde bile bu hayranlığın açıkça dile getirilmesine Venedik'teki ortam engel değildir Aynı biçimde İstanbul'da elçilik yaptığı sürenin en büyük bölümü ev hapsinde geçecek olan Venedik balyozu Marcantonio Barbaro Kıbrıs'ı ve Dalmaçya kıyılarının önemli bir bölümünü Türklere bırakan 1573 Osmanlı-Venedik barışından -ve dolayısıyla İnebahtı'dan- sonra memleketine döndüğünde senatoya okuduğu raporda şu sonuca varmaktadır:
Ulu prens ve eşsiz senyörler madem ki Tanrı'nın izniyle Osmanlı imparatoru sürekli zaferler sayesinde bunca eyaleti ele geçirmiş bunca krallığı kendisine bağlamış ve dolayısıyla kendisine tüm dünyada dehşetli bir ün kazandırmıştır sonunda evrensel krallığa ulaşmasının olasılığını göz önünde bulundurmamız akılsız bir davranış olmayısacaktır7
Historia Universale'nin ikinci baskısı 1564 üçüncü baskısı 1568'de yayımlanır Artık Türkler konusunda bir klasik olmuştur ve etkileri görülmeye başlar 1566'da Tarihin Yöntemi adlı yapıtını yayımlayan Fransız düşünür Jean Bodin aynı temayısı işler:
Almanya hükümdarı Türklerin padişahıyla nasıl boy ölçüşmeye kalkışabilir ve kim bu sonuncudan daha fazla mutlak kraliyet unvanına hak iddia edebilir? Gerçekten de eğer bir yerlerde imparatorluk ya da gerçek bir mutlak kralllık adını taşıyabilecek bir güç varsa bu güç padişahın elindedir En doğrusu Roma İmparatorluğu'nun mirasçısı olarak Türklerin padişahını düşünmektir; çünkü imparatorluğun başkenti olan Bizans'ı Hıristiyanların elinden aldıktan sonra İranlılardan Babil yöresini fethetmiş ve Roma'nın eski eyaletlerine Tuna ötesi ve Dinyester nehrine kadar olan memleketleri eklemiş ve tüm bu yöreler bugün elindeki toprakların en büyük bölümünü oluşturmaktadır8
Memleketi Türk tehlikesinden uzak ve asıl düşmanı Alman imparatoru olan Fransız yazarının amacı daha politiktir Otuz yıldan beri Almanya'ya karşı Fransa'nın bağlaşığı olan Osmanlı padişahını Roma'nın mirasçısı ilan etmenin asıl faydası gücünün temelini oluşturan o unvanı Alman imparatorundan esirgemektir Bununla birlikte yazarın bu davranışı Osmanlı devletinin o dönemden beri Avrupa politikasının bir parçası olduğunun kanıtıdır
1573'te Osmanlı-Venedik barışını fırsat bilen Sansovino Historia Universale'nin dördüncü Annali Turcheschi'nin ikinci baskısını yapacaktır Aynı zamanda birinci yapıta Malta kuşatmasını Zigetvar seferini Kıbrıs'ın fethini ve İnebahtı savaşını anlatan bölümler ekleyecektir Böylece baskıdan baskıya yapıtın hacmi artmaktadır Üçüncü baskıda 430 yaprak olan kitap dördüncü baskıda 471 yaprağa ulaşır Sansovino'nun yürüttüğü son baskı olan beşinci baskı Osmanlı-İran savaşları dönemine rastlar ve 504 yapraktır Altıncı baskı ise Osmanlı-Avusturya savaşının ortalarında 1600'de yayımlanır İran ve Avusturya savaşlarının eklenmesiyle 557 yaprağa ulaşır
Yedinci ve son baskı yarım yüzyıldan uzun bir aradan sonra 1654'te yeni ve uzun bir Osmanlı-Venedik savaşının ortasında yayımlanır Hacmi artık tek bir cilte sığmadığından ikiye bölünmüştür Birinci cilt 471 yapraktan ikincisi 522 sayfadan oluşur ve buna Sultan İbrahim döneminin sonuna kadar (1648) getirilen Annali Turcheschi yani Osmanlı tarihi eklenir
Girit'in fethi ile sonuçlanan 25 yıllık Osmanlı-Venedik savaşı Rönesans düşünürlerinin geliştirdiği ve Sansovino'nun yaymış olduğu Romalılar-Türkler benzetmesinin de sonunu getirecektir 1669'da imza edilen barıştan sonra İstanbul'a gelen Venedik balyozları ısrarla "Doğu despotizmi" motifini işleyecekler ve bu tema hızla Avrupa'da yayılacaktır Bu görüş açısının değişmesinin nedenleri karmaşıktır: Bir yandan Aydınlanma ile Avrupa'da özgürlük kavramının gelişmesi öte yandan Osmanlı İmparatorluğu'nda düzenin bozulmasıyla aradaki mesafenin giderek açılması Ancak aynı zamanda gücü ile Rönesans aydınlarını hayran bırakan Osmanlı devleti gücünü kaybettiği ölçüde Batı'nın hayranlığı küçümsemeye ve hatta nefrete dönüşmüştür
Sonuç olarak dinsel şemalardan kurtulmayısa çalışan Rönesans aydını Türklere yalnızca Hıristiyanlık-Müslümanlık açısından bakmakla yetinmemiştir Yeniden örneğimize dönecek olursak Sansovino'nun Historia Universale'sinin ilk baskısının giriş bölümünü oluşturan "Muhammed'in Hayatı" üçüncü baskıda çıkarılır dördüncü baskıda yeniden eklendikten sonra bundan sonraki baskılarda yok olur Böylece Türkleri aşılmaz bir karşıtlık çerçevesinde ötekileştirmek yerine Batı'nın tarihsel ve ideolojik kalıpları içine sokarak irdeleme yolu yeğlenmiştir Dolayısıyla askeri ve idari güçle birlikte mutlakiyeti temsil eden Roma modeli kolaylıkla Osmanlı devletine yakıştırılmıştır Bunda jeopolitik de önemli bir rol oynamıştır çünkü Osmanlı aynı coğrafyanın özellikle Doğu Roma İmparatorluğu coğrafyasının ürünü olmuştur Ancak bunu yapmakla Batı özellikle Rönesans döneminde kendi kültürünün ve tarihinin kökeni olarak gördüğü Roma mirasından feragat etme noktasına varmakta bu mirası dönemin en önemli hasmına Türklere kaptırma olasılığını göze almaktadır Aydınlanma döneminde ise yani 17 yüzyılın ikinci yarısından başlayarak en önemli temsilcisi Machiavelli olan askeri ve salt politik güce dayalı devlet ve iktidar modeli giderek özgürlük ve insan hakları kavramlarına yer vermeye başlayınca Osmanlı düzenini ifade eden kavram yerini hayran kalınan "Romalı" bir güç yerine Montesquieu gibi düşünürler tarafından bir karşı-model olarak sunulacak olan Doğu despotizmine bırakmıştır
Görüldüğü gibi o günden bugüne söz konusu olan "Batı"nın Türkleri "tanıması" ya da "tanıyamaması" değil kendi ürettiği modellere göre yorumlamasıdır Türklere gelince kendi Batılılaşma dönemlerinden önce bu tartışmalardan ve yorumlardan habersiz ya da en azından kayıtsız kalabilirlerdi Ancak Tanzimat'tan başlayarak günümüze dek süregelen Batılılaşma süreci son tahlilde Batı düşünce biçimine entegrasyonu ifade ettiğine göre aynı zamanda Batı'nın Türkleri algılama biçimlerine ayak uydurma zorunluluğunu da getirmektedir

alıntı